CYMDEITHAS HANES PLAID CYMRU, 25 MAWRTH, 2011
YN Y DECHREUAD …
Gan D.Hywel Davies B.A., M.Sc.(Econ.)
FEL sy’n addas i gyfarfod cyntaf Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, rwyf am eich cymryd am dro yn ôl i’r cyfnod cynharaf yn hanes ffurfiant y mudiad. Ond nid i’r digwyddiad enwog a gynhaliwyd ym Mhwllheli ym 1925 ond at un arall a gynhaliwyd yng Nghaernarfon ym 1924. Alla i ddim cynnig lleoliad llawer mwy cyffrous, mae gen i ofn: y Maesgwyn Temperance Hotel oedd y lle a drefnwyd ym Mhwllheli; y Queen’s Café yw’r gorau alla i gynnig i chi yng Nghaernarfon.
Mae hi’n nos Sadwrn yr ugeinfed o fis Medi, 1924, ac mae cryn nifer o bobl Caernarfon a’r ardal yn cerdded i gyfeiriad y Queen’s Café ynghanol yr hen dref. Mae hi wedi bod yn flwyddyn o gyffro gwleidyddol – sef ffurfiad Llywodraeth Brydeinig am y tro cyntaf gan y Blaid Lafur newydd dan arweinyddiaeth Ramsay Macdonald ’nol ym mis Ionawr. Llywodraeth leiafrifol ydyw, ac mae sôn y bydd Etholiad Cyffredinol arall yn o fuan. Dim pryderon gyda David Lloyd George am hynny. Mae Bwrdeistref Caernarfon yn gadarn iddo ef – ac mae siŵr o fod yn cynllwyno sut y gall ail-gipio allweddNumber 10 rywdro yn y dyfodol. Ond y Blaid Lafur sydd bellach ar i fyny ac eisoes wedi cyrraedd statws yr ail blaid yn yr unig Senedd oedd ganddynt ar y pryd.
Nid Prydain yw’r pwnc trafod ymhlith y rhai sy’n anelu am y Queen’s Café heno. Cymru yw’r pwnc. Gwleidyddiaeth Cymru. Cymru heb gorff cenedlaethol gwleidyddol. Cymru heb fudiad cenedlaethol. Cymru heb is-ganghennau o’r pleidiau Prydeinig i gydnabod ei statws cenedlaethol. Cymru heb y Ddraig Goch ar dyrrau Castell Caernarfon.
Ond mae ’na rywfaint o gyd-destun gwleidyddol Cymreig. Yn benodol, oherwydd ei hanes blaenorol fel prif-lefarydd Cymru yn San Steffan, methiant y Blaid Ryddfrydol fel corff i ail-godi cwestiwn datganoli. Mater crefyddol yw’r datblygiad perthnasol mwyaf diweddar. Cafodd Eglwys Loegr yng Nghymru ei datgysylltu fel rhan o eglwys y wladwriaeth Brydeinig. Yn ei lle, ym 1921, sefydlwyd yr Eglwys yng Nghymru fel eglwys annibynnol Gymreig. Ond gyda’r datganoli crefyddol hwnnw, roedd fel petai’r awelon yn diflannu o hwyliau datganoli gwleidyddol Cymru. Ond nid yn llwyr.
Cynhaliwyd nifer o gynadleddau rhwng 1918 a 1922 i drafod datganoli. Dyrnaid o Aelodau Seneddol Rhyddfrydol unigol a’u trefnodd gan wahodd cynrychiolwyr o gynghorau lleol a mudiadau eraill. Bach iawn oedd yr ymateb i’r gynhadledd gyntaf a gynhaliwyd yn Llandrindod. Cytunwyd y byddai ‘self-government’ yn fuddiol i Gymru ond heb ddiffiniad. Heb dderbyn gwahoddiad i hon, roedd y Blaid Lafur newydd yn gweld y cyfan fel ystryw Ryddfrydol i geisio dal gafael ar bleidleisiau gwladgarwyr Cymreig. Mynegodd Llafurwyr de Cymru eu cefnogaeth nhw i ymreolaeth ym 1918 fel gwnaeth Cynghrair Llafur Gogledd Cymru ym 1924. Serch hynny, fel dywedodd y Llafurwr pwysig David Thomas, a gefnogai ddatganoli, y wir frwydr oedd honno rhwng llafur a chyfalaf.
Y gynhadledd fwyaf llwyddiannus oedd honno ym 1919, eto yn Llandrindod. Cytunwyd yn frwd i alw am ‘full local autonomy’, eto heb ddiffiniad. A galwyd am Ysgrifennydd Gwladol i Gymru ond gyda mwyafrif llai wedi dadlau poeth. Disgrifiodd y Western Mail y cytundeb a gafwyd fel ‘something in the nature of a miracle .. [though it] left the question very much where it found it.’
Chafwyd mawr mwy o oleuni pan ofynnodd grŵp bach o Aelodau Seneddol Rhyddfrydol i’r Prif Weinidog – yr hen genedlaetholwyr David Lloyd George – ym 1920 i greu Ysgrifennydd i Gymru. “Go for the big thing!” atebodd ef, ond ddeallodd neb mo hynny. Cynigiodd David Matthews, AS Rhyddfrydol Cenedlaethol Dwyrain Abertawe, fesur ym 1921 yn galw eto am Ysgrifennydd Gwladol i Gymru, ond doedd neb yn talu sylw. Roedd pethau eraill ar feddyliau arweinwyr y Blaid Ryddfrydol ganolog. Y Blaid Lafur yn arbennig.
Bellach roedd yr ysbrydoliaeth Gymreig yn lleihau’n gyflym. Cynhaliwyd y gynhadledd olaf yn y gyfres hon yn yr Amwythig ym 1922 – yn ddigon eironig ar ddydd llofnodi’r Caniatâd Brenhinol i sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon. Prin oedd y gefnogaeth. Methodd yr ychydig oedd yn bresennol gytuno hyd yn oed i gefnogi mesur preifat Murray Macdonald A.S, The Government of Scotland and Wales a alwai am ddatganoli ffederal. Meddai cylchgrawn y Welsh Outlook, ‘The futile Shrewsbury Conference on March 31st last and the ridiculous debate which followed it in the House of Commons on April 28th, marked the nadir of the Welsh Home Rule movement, and only a small remnant of those who supported it escaped pessimism and despair.’ Methodd mesur Murray Macdonald. Roedd hi’n ddiwedd cyfnod. Diflannodd datganoli yn San Steffan.
Na. Doedd dim llawer o reswm dros fod yn obeithiol gyda’r gwladgarwyr Cymreig hynny oedd yn nesáu at eu dishgledi o de yn y Queen’s Café. Ond, gyda’r brwdfrydedd sydd wedi bod yn ganolog i’n mudiad, byddant, siŵr o fod, yn f’ateb. ‘Hold on! Mae criw gwych o fyfyrwyr wedi codi helynt cenedlaethol ardderchog yn Aberystwyth yn lled ddiweddar. Ac ym Mangor – mae cymdeithas y myfyrwyr yno – cymdeithas Y Tair G – yn llawn bwrlwm Cymreig. A dyna’r sgolor Saunders Lewis yn codi nyth cacwn i boeni’r Cymry parchus, rhagrithiol. Oes, mae ’na obaith!”
Yn barod i’w croesawu i’r Queen’s Café oedd gwr 24 mlwydd oed o’r enw H.R.Jones, chwarelwr oedd wedi gorfod troi’n drafeiliwr – hynny yw arwerthwr teithiol – oherwydd afiechyd. O bentref Ebenezer oedd H.R. – er roedd e’n arwain ymgyrch ar y pryd i gael Deiniolen yn ôl fel enw arno. Fe oedd wedi galw’r cyfarfod ynghyd heno gyda’r pwnc llawer mwy o ddyfodol y genedl. Roedd H.R.Jones wedi bod yn danfon llythyrau allan un ar ôl y llall i bawb y gwyddai amdanynt eu bod yn wladgarwyr – yn bell ac agos, mawr a man. Dewch, meddai, i osod mudiad cenedlaethol gwleidyddol annibynnol Cymreig ar gerdded. Dyn swil oedd H.R. Dyn tawel. Ond roedd e’n berwi gyda rhwystredigaeth.
Cynhadledd arall oedd wedi’i ypsetio’n arbennig. Roedd hon wedi cael ei chynnal yn ystod yr haf gan un o’r mudiadau bach gwlatgar oedd yn codi ac yn diflannu fel tan siafins wrth i’r Cymry pybyr chwilio am ffordd ymlaen. Cymdeithas yr Iaith Gymraeg – sef yr un cyntaf o’r enw hwnnw. Urdd y Delyn – yn rhagflas o Urdd Gobaith Cymru. Byddin Cymru y frwdfrydig Fones Mallt Williams o Landudoch (heb arf mewn golwg, er yr enw). Undeb y Ddraig Goch yn Lerpwl. Cymdeithas Cymru Well William George, sef brawd Lloyd George. Byddin yr Iaith y tro hwn, yn cynnal eu cyfarfod blynyddol yn Llandrindod. Er bygythiad ei enw, doedd dim milwrol am Fyddin yr Iaith: roedd aelodau i fod i wisgo bathodyn y mudiad, i siarad Cymraeg mor aml â phosib mewn llefydd fel swyddfeydd post a gorsafoedd trenau, ac i fynnu statws swyddogol i’r iaith Gymraeg. Yn ystod y gynhadledd, roedd mudiad pitw arall gydag enw mawr – Adran Ymreolaeth Cynghrair y Cenedlaetholwyr Cymreig – wedi cynnal eu cyfarfod nhw. Cafwyd areithiau. Cafwyd apêl.
Arswyd, roedd H.R. yn flin. Danfonodd fwy eto o lythyrau. Roedd hi’n bwrw llythyrau H.R. yng Nghymru! Roedd y Parch J. Seymour Rees yn Nhreorci yn falch i gael un. Roedd D.J.Williams yn hapus i dderbyn un yn Abergwaun. Roedd Iorwerth Peate wrth ei fodd, er byddai rhai cwestiynau ganddo. A threfnodd H.R. ei gyfarfod yn y Queen’s Café gyda’r nod o‘sefydlu cymdeithas ar gyfer ymreolwyr ifainc.’
Roedd yn wir, hefyd, bod yr academig a’r ceidwadwr Saunders Lewis – ceidwadwr gydag ‘c’ fach ond ‘C’ go fawr hefyd! – wedi achosi cryn syndod ond flwyddyn ynghynt trwy araith a draddododd yn ystod Eisteddfod Genedlaethol yr Wyddgrug. Rhoddodd sioc ysgytwol i wladgarwyr hirwyntog wrth alw am sefydlu gwersylloedd i ddysgu disgyblaeth. Ond cofiwch mai Lieutenant John Saunders Lewis oedd yn siarad, un a fu yn y ffosydd yn ystod y Rhyfel Mawr ac a anafwyd. Meddai: ‘Nid cynhadledd a achub ein cyflwr eithr disgyblaeth ac ufudd-dod. Na cheisiwch gynhadledd lle y gall holl glebrwyr Cymru areithio’n ddi-fudd, ond y flwyddyn nesaf ffurfiwch fataliwn a gwersyll Cymreig, a phob Cymro a fynno wasanaethu ei wlad i ddyfod yno a drilio ynghyd am bythefnos ac ufuddhau i orchmynion milwriaid fel y caffont wers mewn gweithio ynghyd yn dawel a heb ffraeo, pawb yn fodlon ufuddhau ac i’w gosbi onis gwnelo. A gwnewch hyn am bum mlynedd, heb glebran. Drilio heb arfau, ac felly yn gwbl agored ac heb dorri cyfraith unrhyw wlad, ond ein paratoi ein hunain felly i dderbyn deddfau ac arweiniad gan Gymry. Pe gawn gant neu hanner cant neu ugain yn unig y flwyddyn gyntaf i wneuthur hyn, dyna fudiad pwysicaf Cymru ers dyddiau Glyndŵr. Yr wyf yn hollol ddifrifol.’
Roedd angen i Lewis ychwanegu’r frawddeg olaf honno. Doedd cenedlaetholwyr Cymru ddim i fod i siarad fel hyn. Ond dyna’r math o rwystredigaeth oedd ymhlith cenhedlaeth ifancach. Roedd ymateb arbennig Saunders Lewis yn unigryw, yn estron, ac fe gafodd ei fflangellu. ‘Ffwlbri noeth,’ meddai wythnosolyn Y Darian yng Nghymoedd y de am ei gynllun. ‘The most stupid of reactionaries’ oedd ymateb y Western Mail. ‘Hotheads who propose to give the undergraduates of the Welsh colleges military training in holiday camps!’ meddai’r South Wales News.
Yr unig un i fynegi syniadau tebyg oedd Ambrose Bebb, cyfaill Lewis a cheidwadwr arall gydag ‘c’ fach ond oedd â goblygiadau mwy. Roedd Bebb wedi symud ymlaen o Aberystwyth i astudio a darlithio ym mhrifysgol y Sorbonne ym Mharis. Yno, daeth Bebb o dan ddylanwad mudiad asgell dde Charles Maurras. Cafodd ef, hefyd, ei ysbrydoli i ddatgan yr angen am ddisgyblaeth gymdeithasol dan arweiniad cryf gwleidyddol mewn erthygl ysgrifennwyd ganddo ym 1923. Gyda mwy o rethreg nag o ymresymu, llwyddodd Bebb i gysylltu enwau Lenin a Mussolini â’i gilydd fel patrwm o arwyr i’w hystyried gan y Cymry. Yn fuan, roedd Saunders Lewis a Bebb yn cael eu hadnabod fel pobl Sinn Féin.
Felly, gyda chynadleddau datganoli’r Rhyddfrydwyr gwanllyd wedi methu, y Blaid Lafur newydd ar gynnydd, ynghyd â datganiadau ymfflamychol Lewis a Bebb – roedd gan dyrfa’r Queen’s Café gryn dipyn ar eu platiau.
A dyna nhw’n cyrraedd y Queen’s. Ymhlith y bobl ifainc mae Gwilym R. Jones, un a fyddai’n dod yn Olygydd ar bapur wythnosol pwysig Y Faner. Dyma sut y disgrifiodd ef y cyfarfod: ‘Roedd yn y cyfarfod tua deugain ohonom. Yr oedd yno athrawon, chwarelwyr, gweinidogion, meddyg – ac un trafeiliwr gwelw,’ sef H.R. ei hun. ‘Y trafeiliwr hwn a gynullasai’r cyfarfod, ond ni ddywedai fawr ddim. Nerfus, floesg, bwnglera. Eisiau ‘byddin’ i amddiffyn Cymru a’r iaith.’ Fel rhyw ymgais i gael person o statws wrth y llyw, y meddyg gwlatgar, y Dr Llwyd Owain, Cricieth, oedd yn cadeirio. Ond H.R. oedd sbardun yr achlysur.
Roedd H.R.Jones yn cael ei ystyried yn arbenigwr ar hanes Iwerddon. Rhaid cofio bod brwydr waedlyd Iwerddon i sicrhau rhyddid o rwymau Llundain yn gefndir i’r cyfan o’r trafodaethau ynglŷn ag ymreolaeth yng Nghymru wedi diwedd y Rhyfel Mawr. Barn HR yn ôl ei gyfeillion oedd bod angen gweithgarwch radical tebyg, gan gynnwys trais, i hyrwyddo achos cenedlaetholdeb Cymru hefyd. Byddai’n cael ei ddyfynnu gan Gwilym R. Jones yn ddiweddarach yn datgan yn groyw,“Fedrwn ni byth ddeffro cenedl sy’ wedi cysgu mor hir heb aberthu mwy. Rhaid inni ddiodde’ … rhaid colli gwaed. Mae’n mudiad ni’n rhy ddof, a ninnau’n llwfr.”
Byddai Saunders Lewis yn dweud amdano, “H.R. oedd yr unig un yn ein plith y gellid dychmygu am Michael Collins yn rhoi swydd iddo, un na ellid na’i siocio na’i ddychryn, un a wnâi unrhyw beth, heb falio am ganlyniadau, os dygai ddydd rhyddid Cymru yn agosach.’
Gyda hyn i gyd yn gefndir, datganodd y Dr Llwyd Owen o’r gadair efallai y gellid croesawu ‘agwedd filwriaethol’ i’r mudiad cenedlaethol newydd, ond na fyddai lle i ddulliau ‘trais’. Ategwyd ei sylw gan o leiaf un arall a feirniadodd yn swta unrhyw awgrym o’r hyn a ddisgrifiwyd ganddo fel ‘dulliau Rwsaidd neu Wyddelig.’ Ond dadleuodd un o gymrodyr H.R., Evan Alwyn Owen, i’r gwrthwyneb y byddai ‘cyflwyno tipyn o Sinn Fféin’ i’r mudiad yn gallu bod yn gynorthwyol. Meddai cyfaill arall, y newyddiadurwr Gwilym Williams, ei fod o blaid ‘gorymdeithio gyda drylliau’ a’i fod yn cytuno gydag‘athroniaeth [Patrick] Pearse’.
Ond ni chafwyd unrhyw oleuni pellach yn y Queen’s y noson honno ar gwestiwn dulliau. Ni chafwyd, ’chwaith, gytundeb manwl ar ba fath o ymreolaeth fyddai o fudd i Gymru. Serch hynny, fe gytunwyd ar sefydlu mudiad newydd. Gan adlewyrchu’r teimlad mai’r hyn oedd yn hanfodol oedd cymdeithas a fyddai’n hollol ymroddedig, cytunwyd ar yr enw Byddin Ymreolwyr Cymru a mabwysiadwyd llw o ffyddlondeb yn y gobaith o sicrhau trefnu effeithiol. Ond ar ddulliau gwleidyddol oedd y pwyslais. Meddai H.R.Jones mewn nodyn i’r wasg, ‘Amcanu am ymreolaeth a wnawn ni heddiw, nid yn adfail y Deyrnas Gyfunol ond trwy ymresymu ein hawliau. Hawlir gennym ni, y genedl hynaf yn Ewrop, Senedd a chartref, trwy ba un y trefnir ffordd i’n cenedl ddatblygu ei bywyd ar linellau Cymreig.’
Roedd y ffaith bod cyfarfod y Queen’s Café yn achlysur cyhoeddus yn golygu bod gan y wasg ddigon o ddeunydd i fod yn feirniadol. Dilornus oedd y North Wales Chronicle: ‘Those present,’ meddai, ‘outnumbered the famous tailors of Tooley Street, but, like the latter, their ambition has brought a touch of comedy into a movement which has as much attraction for faddists as a lamp light has for moths.’
Roedd yr Herald Cymraeg lleol yn fwy siomedig na dig: ‘Nid oedd y cyfarfod o ymreolwyr y cylch a gynhaliwyd yng Nghaernarfon y dydd Sadwrn o’r blaen yn unrhyw help i’r mudiad; ond yn hytrach fel arall. Yr oedd y cwbl yn rhy anghyfrifol a phlentynnaidd. Gresyn mawr yw symud ymlaen gyda mudiad mor bwysig heb baratoad priodol ar ei gyfer, a heb sicrhau siaradwyr dylanwadol.’
‘Chwarae plant,’ cwynodd y Darian yn y De.
Cyfeiriodd Gwilym R.Jones ei hun at yr hyn a alwai’n fwnglera. Ond cafwyd cyfarfod, a hwnnw’n gyfarfod cyhoeddus. Roedd bod mor agored – gan wahodd pobl i’r Queen’s Café – yn ddull gwahanol iawn o weithredu i fudiad cenedlaethol arall oedd wedi cael ei sefydlu ar ddechrau’r un flwyddyn. Crëwyd hwnnw gan Saunders Lewis, Ambrose Bebb a Gruffudd John ac Elisabeth Williams ym Mhenarth, ym mhreifatrwydd cartref teulu’r Williams. Doedd fawr neb yn gwybod amdano oherwydd mudiad cyfrinachol ydoedd. Y Mudiad Cymreig oedd yr enw a gai ei sibrwd yn dawel rhwng ei ddyrnaid o aelodau. Eu bwriad oedd aros yn gyfrinachol am gyfnod amhenodol. Fyddai hynny ddim yn anodd gan iddynt benderfynu defnyddio Breiz Atao, papur Llydaweg mudiad cenedlaethol Llydaw, fel prif gyfrwng eu syniadau. Meddai Gruffudd John Williams yn ddiweddarach, ‘Roedd y Ffrangeg a’r Llydaweg wedi troi llawer o bobl i ffwrdd.’ O leiaf roedd Byddin Ymreolwyr Cymru wedi cyrraedd penawdau’r wasg, ac, fel yr honnir, mae pob cyhoeddusrwydd yn gyhoeddusrwydd da.
Serch hynny, proses nid digwyddiad oedd y Queen’s Café. Roedd H.R.Jones wedi rhoi cychwyn ar weithgarwch a fyddai’n ganolog o bwysig yn natblygiad ein mudiad cenedlaethol. Bu cryn drafod ar noson gynta’r Queen’s. Y broblem oedd na chytunwyd ar amcanion clir. Yn wir, bu bron i Fyddin Ymreolwyr Cymru ddod i ben, yn gymdeithas fach fyrhoedlog arall. Dadleuai rhai o blaid ymuno gyda mudiad myfyrwyr Prifysgol Bangor, sef Y Tair G. Ond gwrthwynebwyd hyn gan drysorydd y Fyddin, sef Evan Alwyn Owen. Nod Evan, fel H.R., oedd sefydlu plaid wleidyddol annibynnol. Cytunwyd cwrdd yn y Queen’s Café eto ar Ragfyr 20 i drafod materion ymhellach. Ar y noson honno, cynigiodd Evan y dylid gollwng yr enw Byddin Ymreolwyr Cymru gan fabwysiadu’r enw Plaid Genedlaethol Cymru yn ei le. Dylai’r blaid hon, meddai, godi arian, noddi ymgeiswyr seneddol, cydweithredu gyda chenedlaetholwyr yr Alban, a datgan mai aelodaeth Cymru yng Nghynghrair y Cenhedloedd oedd ei nod. A dyna a fu. Tri mis wedi’i sefydlu, diflannodd Byddin Ymreolwyr Cymru gan ail ffurfio ar unwaith fel Plaid Genedlaethol Cymru. Roedd lle’r Queen’s Café yn saff, wel yn weddol saff yn y llyfrau hanes.
Y Parch Lewis Valentine M.A., gweinidog gyda’r Bedyddwyr, ddewiswyd fel Llywydd y Blaid Genedlaethol newydd, ac H.R.Jones, wrth gwrs, ddaeth yn Ysgrifennydd. Aeth H.R. ati ar unwaith i geisio denu gwladgarwyr o bob cwr o’r wlad i ymuno â’r Blaid Genedlaethol. Mae’n ymddangos ei fod wedi clywed rhyw ychydig am fodolaeth y Mudiad Cymreig swil yn y de, ac fe dderbyniodd Saunders Lewis un o’i lythyrau. Heb wastraffu dim amser, dechreuodd y Blaid Genedlaethol fach annibynnol newydd ar ei weithgarwch a oedd yn hollol wleidyddol ei natur. Llwyr wleidyddol oedd natur eu gweithgarwch. Protestiwyd yn erbyn bwriad y Llywodraeth ganolog i ddarnio’r Bwrdd Addysg Canolog Cymreig ac i gau swyddfa ranbarthol yr Adran Bensiynau yng Nghaerdydd. Galwyd am farnwyr Cymraeg i lysoedd gogledd Cymru. Cysylltwyd â gwleidyddion gan alw arnynt i gefnogi ymreolaeth i Gymru. Yn ganolog oedd y syniad mae ar sail yr uned genedlaethol, a gyda pharch at yr iaith Gymraeg, y dylid trefnu llywodraethu Cymru. Yn benodol ynglŷn ag ystyriaethau ieithyddol, y ffaith arloesol oedd mai’r Gymraeg oedd iaith y blaid wleidyddol newydd hon oedd wedi’i sefydlu yng Nghaernarfon. Trwy’r iaith Gymraeg y cafodd ei ffurfio ac y dechreuodd ymgyrchu.
Yn ganolog i bopeth bellach oedd yr angen i ehangu aelodaeth ac i osod y Blaid ar seiliau cenedlaethol. Ac roedd y trafodaethau rhwng H.R.Jones a Saunders Lewis yn hollbwysig i’r broses honno. Nid peth rhwydd oedd delio â Saunders Lewis. Yn y cyfnod cynnar hwn, fe fynnodd eglurhad llwyr ar ddau faes polisi yn benodol cyn cytuno ymuno â’r Blaid Genedlaethol, hynny yw, ynglŷn â statws yr iaith Gymraeg a natur y gweithredu gwleidyddol. O ran statws yr iaith, cytunai mai ‘Gorfodi’r Gymraeg’ ddylai fod y polisi, meddai, fel roedd H.R.Jones wedi nodi, ond mynnodd fod hyn yn golygu bod y Gymraeg yn iaith gweinyddiad cynghorau lleol, ac iaith ysgolion. Ynglŷn â natur y gweithredu gwleidyddol, cytunai Saunders Lewis, eto, gyda’r nod o ‘Dorri pob cysylltiad â phleidiau gwleidyddol Cymru a Lloegr’. Ond aeth ymhellach. Mynnodd yn ogystal y dylid torri pob cysylltiad gyda ‘Senedd Loegr’ gan weithio’n unig drwy gynghorau lleol Cymru. ‘Ni ddaw dim i Gymru fyth drwy Senedd Loegr,’ meddai, ‘Yn awr, os mabwysiadwch chi fel plaid y ddwy egwyddor yna yn llwyr, mi ymunaf gyda chwi ar unwaith.’
Nid un i oedi oedd H.R.Jones. Cyn i Saunders dderbyn ateb, roedd taflen yn ei law yn datgan ei fod eisoes yn is-lywydd i’r Blaid newydd. Ffromai Lewis a mynnai eglurhad. Ond wrth ei gyd-aelodau yn y Mudiad Cymreig dirgel, roedd yn datgan yn fuan ei falchder bod eu holl syniadau wedi cael eu derbyn. Byddant yn gallu gweithredu fel ‘bloc national’ – yn Ffrangeg Saunders – y tu fewn i’r Blaid newydd oedd wedi codi mor annisgwyl i’w chadw at eu hegwyddorion hwy. ‘Fel y gwelwch,’ meddai,’ heb yn wybod iddynt, maent i gyd yn aelodau o’n mudiad ni.’
Un mater arall oedd ar ôl. Mynnai Saunders Lewis gael cyfarfod i osod y Blaid Genedlaethol ar sail genedlaethol. Roedd y Queen’s Café, Caernarfon, wedi cyflawni’r wyrth gychwynnol. Byddai Saunders Lewis yn nodi, ‘Credaf ei bod yn gywir dweud mai H.R.Jones a sylfaenodd y Blaid Genedlaethol Gymreig’. Nawr aeth H.R. ati i drefnu cyfarfod bach, preifat ar gyfer saith* cynrychiolydd i gwrdd yn y Maesgwyn Temperance Hotel, Pwllheli, yn ystod Eisteddfod Genedlaethol Awst 1925. Ond stori arall yw honno.
* Dim ond chwech a gyrhaeddodd, wedi i D.J.Williams golli ei drên.