Etholiad Merthyr 1970

S.O. – CYMÊR A CHYMRO

Bu S.O. Davies yn AS Llafur dros Ferthyr Tudful o 1934 hyd 1970. Cafodd ei ethol am y tro cyntaf mewn is-etholiad yn dilyn marwolaeth yr AS ILP lleol gyda 51% o’r bleidlais (yn erbyn rhyddfrydwr, ymgeisydd ILP a chomiwnydd) a 68% yn etholiad cyffredinol 1935 yn erbyn yr ILP yn unig. Ond am weddill ei yrfa, cafodd gefnogaeth gan ganrannau a amrywiai rhwng 74% ac 81%. Y Pleidwyr a safodd yn ei erbyn yn y 50au a’r 60au oedd Trevor Morgan (fel cenedlaetholwr annibynnol), Ioan Bowen Rees a Meic Stephens.

Ond cyn etholiad 1970 cafodd gohebydd gyda’r Merthyr Express gip ar restr o ddarpar-ymgeiswyr y Blaid Lafur drwy Gymru, Lloegr a’r Alban. Roedd enw S.O. Davies yno, gyda’r symbol * yn ei ymyl. Gofynnodd y gohebydd i’r argraffwyr beth oedd ei arwyddocâd a chael yr ateb ei fod yn golygu ‘not re-adopted’ gan fod y blaid leol wrthi yn y broses o ddewis olynydd i S.O., er na fu trafodaeth rhyngddyn nhw ac yntau am y penderfyniad. Cyhoeddodd y Merthyr Express y newydd syfrdanol hwn am ollwng un a oedd wedi gwasanaethu ei bobl fel cynghorydd lleol, maer ac aelod seneddol am ddegau o flynyddoedd.

  

Mae’r gweddill yn chwedl. Safodd S.O. fel ymgeisydd ‘Llafur Annibynnol’ (na fyddai’n gyfreithiol-bosib heddiw), gan ennill 51% o’r bleidlais yn erbyn y Llafurwr swyddogol Tal Lloyd (cyn-faer arall). Drwy gyd-ddigwyddiad rhyfedd, dyna’r union ganrannau (o’u talgrynnu) a gafodd yr S.O. buddugol a’i wrthwynebydd rhyddfrydol yn is-etholiad 1934. Yn 1958 cynhaliwyd cynhadledd flynyddol Plaid Cymru yng Nghastell Cyfarthfa, a Tal Lloyd oedd y maer a groesawodd yr aelodau yn swyddogol i’r fwrdeistref yn rhinwedd ei swydd.

Chris Rees oedd ymgeisydd Plaid Cymru yn 1970. Dywedodd wrthyf un tro nad llongyfarch S.O. a wnaeth yn unig yn y cyfrif ond ychwanegu mai dyna’r tro cyntaf iddo fedru dweud mor falch ydoedd nad oedd wedi ennill ei hun! A gwn am o leiaf un aelod o’r Blaid a fu’n helpu S.O. yn ei ymgyrch.

Roedd S.O. Davies yn wladgarwr. Yn y cofnod Wikipedia amdano dywedir: Largely indifferent to party discipline, he defied official Labour policy by championing such causes as disarmament and Welsh nationalism. Cefnogodd fudiad deiseb Senedd i Gymru yn y 1950au, gan ymuno â’r siaradwyr ar y llwyfan mewn rali a drefnwyd gan Blaid Cymru yng Nghaerdydd ym Medi 1953 (gw. y llun ar dudalen 297 o Tros Gymru, J.E. a’r Blaid gan J.E. Jones, 1970). Ac yn 1955 cyflwynodd ei fesur ‘Government of Wales’ yn Nhŷ’r Cyffredin, a baratowyd gyda chymorth gan arbeniwyr o blith aelodau’r Blaid. Ond yn ôl y disgwyl, ni fu ei ymgais yn llwyddiannus.

Dyma un rhan ddifyr o’r drafodaeth ar lawr y Tŷ. Dywedodd S.O. bod cefnogaeth i’r mesur yn dod o ‘Monmouthshire, Cardiff, West —’. Torrodd George Thomas (AS Gorllewin Caerdydd) ar ei draws gan honni: ‘The hon. Gentleman will not get much support there’. Gorffennodd S.O. ei frawddeg yn feistrolgar: ‘— Rhondda, and other places’.

Bu farw S.O. Davies yn 1972, ac yn yr is-etholiad a enillwyd i Lafur gan Ted Rowlands gyda 48.5% o’r bleidlais, cafodd Emrys Roberts, ymgeisydd Plaid Cymru 37.

PHILIP LLOYD

 

Elwyn Roberts – Darlithiau

Elwyn Roberts, craig safadwy Plaid Cymru drwy ran helaeth o’r ugeinfed ganrif, oedd pwnc darlith flynyddol Cymdeithas Hanes y Blaid yn 2017.  Er gwaethaf ei gefndir yn y byd bancio, bu Elwyn Roberts yn genedlaetholwr penderfynol ac ymroddedig a roddodd ei gariad i Gymru o flaen unrhyw fuddiannau personol.

Disgrifiwyd ei waith dros Gymru gan gyn-arweinydd Plaid Cymru Dafydd Wigley, hanesydd Gwynn Matthews ac olynydd i Elwyn fel ysgrifennydd cyffredinol y Blaid, Dafydd Williams.  Cewch ddarllen gopïau llawn o’u darlithiau a gwrando ar recordiad o’r sesiwn ym mhabell y Cymdeithasau ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ynys Môn yn 2017.

 

Cofio Elwyn Roberts

Anerchiad gan Dafydd Wigley i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru,

Eisteddfod Ynys Môn; Awst, 2017

Mae’n  bleser cael agor y cyfarfod hwn,  i gofio Elwyn Roberts, un o hoelion wyth y Blaid, ac mae’n addas  mai yma ar faes y Brifwyl ym Môn yr ydym yn ymgasglu, gan iddo fod hefyd yn drefnydd  yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith.  Bu’n byw am ddegawdau ym Modorgan; er bod ei  wreiddiau yn Abergynolwyn, Meirionnydd.  Roedd yn un â’i ddylanwad i’w deimlo ledled Cymru. 

Mae gennym, fel cenedl, le nid yn unig i barchu’r goffadwriaeth Elwyn; ond hefyd i drosglwyddo’r cyfraniad a wnaed ganddo, fel ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd i dorchi llewys ac i gwblhau’r uchelgais oedd yn ei galon.  Roedd yn genedlaetholwr ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol – trwy harneisio adnoddau pobol a chyllidol i wireddu uchel amcanion ein cenedl.

Bûm yn pendroni a allwn wneud cyfiawnder â’r testun, gan amau a oeddwn yn wir adnabod Elwyn Roberts. Efallai y byddai llawer o’r rhai a weithiodd gydag ef, yn cyfaddef teimladau cyffelyb: oherwydd roedd Elwyn, yn ogystal â bod yn ffigwr cenedlaethol ac yn heavyweight gwleidyddol, hefyd  yn ddyn hynod breifat.

Roedd Elwyn yn un o hanner dwsin a ddylanwadodd  yn sylweddol arna’ i’n bersonol, gan fy nhywys  – o oed ifanc – i weithio dros y Blaid. Y dylanwadau cenedlaethol eraill  oedd Gwynfor Evans a Saunders Lewis;   yn lleol yng Ngwynedd – Dafydd Orwig a Wmffra Roberts; ac o fewn fy nghenhedlaeth innau, y diweddar annwyl Phil Williams.  Gwerth nodi fod tri o’r rhain yn feibion i chwarelwyr llechi – Dafydd Orwig, Wmffra ac, ie, Elwyn Roberts.

Roedd Elwyn yn fab i Evan Gwernol  Roberts, chwarelwr yn Abergynolwyn; ei fam, Mabel, yn brifathrawes ysgol babanod.  Roedd Abergynolwyn mor bwysig iddo, fe drodd  hunangofiant,  yn gyfrol hanes Abergynolwyn – ‘doedd o byth yn siarad amdano fo ei hun!  Felly mae’n ymhyfrydu yn y llyfr mai drwy ymdrechion y Blaid, yn y 70au y cafodd y chwarelwyr, o’r hir hwyr, hawl i iawndal llwch.

Ganwyd Elwyn ym 1905, ac roedd yn ddyn o’i genhedlaeth. Roedd cysgod y rhyfel byd cyntaf, yn drwm arno, fel oedd chwyldro Iwerddon a dirwasgiad y diwydiannau trymion.  Ni chafodd addysg brifysgol – yn wir, ni hidiai lawer am yr addysg a gafodd  yn ysgol Ramadeg Tywyn, a oedd yn llawer rhy Seisnig iddo.

Ar ôl gadael ysgol aeth i weithio i’r banc,  ble fu  am chwarter canrif, yn gyntaf yn Blaenau Ffestiniog, wedyn Bethesda – dwy gymuned chwareli – ac yna, Llandudno  gan godi’n ddirprwy reolwr ac yntau prin yn drideg oed.

Gallai fod wedi esgyn yn uchel yn y  byd  bancio: ond  roedd dyfodol Cymru’n bwysicach iddo na gyrfa a chyfoeth.  Ymunodd â’r Blaid Genedlaethol yn ei dyddiau cynnar; yn un ar hugain oed, fe  sefydlodd gangen Blaenau Ffestiniog – y  gangen fwyaf oedd gan y Blaid  drwy Gymru benbaladr.  Pryd hynny, fel drwy ei yrfa,  gweithiai’n ddygn yn y cefndir, i eraill gael y sylw fel ceffylau blaen.

Pan ddaeth rhyfel ym 1939, gwrthododd Elwyn â listio yn y lluoedd arfog; gwnaeth hyn ar sail cenedlaetholdeb, nid heddychiaeth.  Gwrthododd gydnabod hawl gwladwriaeth Lloegr I’w orchymyn i ymladd drostynt. Gofynnodd un o’r Tribiwnlys iddo  “Fel Cymro ydach chi’n sefyll, ynte?”  Atebodd Elwyn, gyda’i hiwmor sarrug, a’i agwedd gwbl sarhaus tuag at y sefydliad Seisnig,   “Na, fel Tsieini!” Cafodd ei orfodi i weithio fel dyn dal llygod mawr yn ardal Corwen.

Yn ystod y rhyfel – drwy anogaeth Saunders Lewis a J.E. Daniel –  sefydlwyd “Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru” – yng ngeiriau Gwynfor, “y mudiad cenedlaethol pwysicaf i weithio dros Gymru yn ystod y rhyfel”. Trefnwyd ralïau ledled Cymru, a’r un mwyaf llwyddiannus oll oedd un a gynhaliwyd ym Mae Colwyn.  Holodd Gwynfor pwy oedd yn gyfrifol am gael y math dorf.  Cafodd ar ddeall mai clerc banc ifanc oedd wedi cyflawni’r math wyrth.  Dyna ‘r tro cyntaf i Gwynfor gyfarfod Elwyn; ac fe ffurfiwyd partneriaeth a ddylanwadodd ar ddyfodol ein cenedl. 

Rhaid bod y banc yn meddwl yn uchel ohono, oherwydd er gwaethaf ei genedlaetholdeb tanbaid cafodd ddychwelyd i’r banc cyn diwedd y rhyfel.  Pan safodd Gwynfor dros Feirionnydd yn etholiad 1945, gwnaeth yntau  gais i’r Banc i ryddhau Elwyn i weithio fel trefnydd; a chytunodd y banc i hynny!  Mae Rhys Ifans, yn ei gyfrol ar Gwynfor yn sôn am Elwyn yn serennu fel asiant etholiadol – a dwi’n dyfynnu – “ar gownt ei galedwch diarhebol”.

Dychwelodd Elwyn i’r banc  ar ôl  yr etholiad;  ond roedd ei allu trefniadol yn hysbys, a chafodd wahoddiad i weithio fel Trefnydd Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn, 1947 – gan gael y banc  i’w ryddhau, eto!

Cafodd ei ben-bachu eto i weithio  fel trefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst ym 1951.  Ni ddychwelodd i’r banc wedi hynny, a chafodd ei benodi gan y Blaid, yn Drefnydd Gwynedd a Chyfarwyddwr Cyllid.

Daeth galw arall arno – iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros Senedd i Gymru. Pan gymerodd Elwyn drosodd, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol,  a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.  Arweiniodd hyn i S.O. Davies AS gyflwyno Mesur Senedd i Gymru yn San Steffan ym 1956.

Ym 1958, Elwyn drefnodd wibdaith lwyddiannus  Gwynfor Evans i’r Unol Daleithiau.  Cymerodd Gwynfor ran mewn darllediad a welwyd gan ugain miliwn o bobl; cafodd groeso cynnes  gan John L Lewis arweinydd Undeb Glowyr America; a  threfnodd Elwyn i Gwynfor gael gwahoddiad i gyfarfod â’r Arlywydd Eisenhower – ond i  Lysgenhadaeth Prydain ei rwystro.

Roedd galwadau eraill yn dal i lifo. Pan gafodd gwmni Teledu Cymru anhawster i godi arian ym 1962, at Elwyn y trowyd, a llwyddodd i godi buddsoddiadau i’r fenter, a fyddai heddiw’n cyfateb i dros £1 miliwn.  Roedd codi arian yn un o gryfderau Elwyn: ef, yn ddiweddarach, berswadiodd ddyn busnes cyfoethog i gyflogi Gwynfor,  fel ymgynghorydd rhwng 1970 a 1974, wedi iddo golli Caerfyrddin – a Gwynfor, i bob pwrpas, ar y clwt yn ariannol.

 Tynnwyd Elwyn i mewn i geisio achub Clywedog rhag cael ei boddi, a dyfeisiodd gynllun i gannoedd brynu llathen sgwâr o dir y Cwm, a fyddai’n dyrysu  Corfforaeth Birmingham – cynllun aflwyddiannus, gwaetha’r modd, oherwydd cyngor cyfreithiol diffygiol.

Ym  1964 penodwyd Elwyn yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid .  Derbyniodd y swydd – a hynny ar adeg eithriadol o anodd yn hanes y Blaid – ar yr amod y cai weithio o swyddfa Bangor. 

Mae’n deg cydnabod nad oedd pawb o fewn y Blaid yn gallu ymateb yn bositif i bersonoliaeth Elwyn, i’w “galedwch diarhebol” nac i’r math o genedlaetholdeb “traddodiadol” a gynrychiolai; nac i’w uniongrededd ceidwadol o safbwynt trin arian.

Mae llawer wedi ei ysgrifennu am y tensiwn rhwng Emrys Roberts, a weithredai tan 1964, fel Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn swyddfa Caerdydd, ac Elwyn Roberts, rheolwr cyllid y Blaid, a weithredai o swyddfa  Bangor. Gallwn, yn bersonol, weld rhinweddau mawr yn y ddau hyn a gyfrannodd cymaint at lwyddiant y Blaid yn eu gwahanol ffyrdd.

Chwaraeodd Elwyn ran allweddol mewn nifer o ymgyrchoedd, gan gynnwys isetholiad Caerfyrddin 1966, ble bu’n cydweithio â’r Cynrychiolydd, Cyril Jones. Elwyn  sicrhaodd yr adnoddau i ennill y dydd.  Ac Elwyn gafodd y fraint o hysbysu Gwynfor, wrth iddo gyrraedd y cownt, ei fod wedi ennill!

Elwyn Roberts oedd Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru drwy’r cyfnod mwyaf  anhygoel yn ei hanes –  isetholiadau Caerfyrddin,  Rhondda Fawr ym 1967, Caerffili ym 1968, heibio  miri’r arwisgo ym 1969 gan ymddeol ym 1971.  Yn syth ar ôl ymddeol – fel petai heb wneud digon dros y Blaid,  cymerodd Elwyn drosodd y swydd ddi-dâl fel  Trysorydd Cenedlaethol y Blaid.

Yn rhinwedd y swydd, aeth ati eto i drefnu – trefnu codi arian  drwy nosweithiau llawen a chyngherddau Tribannau Pop!  Alla’i ddychmygu neb llai tebyg nag Elwyn, yn ei dop-cot llwyd, ei het a’i briff-ces,  fel trefnydd  digwyddiadau roc a rôl y 70au . Ond cododd filoedd i’r achos, ac ef greodd y sylfaen gyllidol ar gyfer etholiadau 1974 pan  enillodd y Blaid dair sedd yn San Steffan.

Efallai fod trefnu ymgyrchoedd etholiadol wedi creu’r awydd ynddo  i fwrw i’r dasg ei hun, oherwydd, yn syth ar ôl ymddeol cafodd ei ethol yn Gynghorydd Sir  yn Ynys Môn; ac yna i Gyngor newydd Gwynedd ym 1973.  Arhosodd fel cynghorydd tan 1985 – gan chwarae rhan flaenllaw i wella economi Gwynedd.

Y tro cyntaf i mi gyfarfod Elwyn oedd ym 1962. Roeddwn yn fyfyriwr ym Manceinion a newydd ymuno â’r Blaid. Yn ystod gwyliau’r coleg, mynychais gyfarfod o Gangen Caernarfon yn y People’s Café – ar y Maes yn y dref.  Elwyn oedd yn siarad yno a soniais yn y gyfrol “O ddifri” sut y cerddodd i mewn yn gwbl bwrpasol a’i brief-case yn orlawn. Daeth nid i  fân-drafod, llai fyth i gymdeithasu,  ond yn hytrach i’n cyfarwyddo. Fo oedd yn gosod yr agenda a’r blaenoriaethau, fel ryw Gomisar sofietaidd.

Yn fuan wedyn, galwais heibio ei swyddfa ym Mangor ac roedd hynny’n brofiad. Trefnai’r gwaith fel peiriant ac roedd yn feistr corn ar bawb a phopeth – fel dwi’n sicr y gallai Nans Couch – Nans Gruffydd fel yr oedd pryd hynny – dystiolaethu o brofiad personol.

Doedd gan Elwyn fawr o amser i ffyliaid – a dangosai hynny’n weddol amlwg.  Ond pe gwelai fod gan rywun gyfraniad i wneud i’r mudiad cenedlaethol, doedd dim yn ormod o drafferth iddo. Penderfynodd yn weddol gynnar fod gennyf innau rywbeth  i’w gynnig – ac fe gymerodd ddiddordeb mawr ym mhopeth a wnawn dros gyfnod o flynyddoedd.

Fo oedd tu cefn i’m mhenodi i weithio fel trefnydd etholaeth Arfon o Fehefin hyd Hydref 1964, ar ôl i mi raddio a chyn dechrau gweithio, cyfnod oedd  yn arwain at etholiad  cyffredinol 1964. Roedd wedi awgrymu, yn gynharach, y dylwn – ar ôl graddio – fynd i chwilio am waith i gymoedd y De i ddod i nabod Cymru’n well.  Pan ddeallodd mod i am fynd i weithio efo cwmni Ford yn Dagenham, fe ffieiddiodd am sbel – roedd wedi digio efo fi oherwydd, mae’n debyg, y tybiodd y byddwn innau’n diflannu o’r Blaid ac o wleidyddiaeth Cymru, fel bu hanes cymaint o fechgyn ifanc pryd hynny.

Cadarnhawyd ei ofnau ar ôl iddo ef a Wmffra Roberts geisio a’m mherswadio i sefyll yn Arfon yn etholiad Mawrth 1966; a minnau’n gwrthod yn fflat ystyried y math beth  – wedi’r cyfan roeddwn ond dwy ar hugain oed, ac roedd llawer yn rhy gynnar.  Ond roedd Elwyn wedi plannu’r syniad yn fy mhen y dylwn baratoi ar gyfer y math bosibilrwydd yn y dyfodol.

Pan welais Elwyn yng Nghaerfyrddin, y Sadwrn olaf cyn yr isetholiad 66, roedd ei agwedd tuag ataf yn dal yn  sarrug, a dweud y lleiaf. Anfonodd fi allan i ganfasio heb fawr ddim sgwrs – roeddwn yn y “bad books” go iawn. Ond pan ddychwelais i adrodd am drwch y gefnogaeth yn y dre, roedd wedi meirioli.  Dwedodd mai dyna’r ymateb drwy’r etholaeth – ac mewn llais isel, rhag i neb glywed, sibrydodd “Dwi’n credu fod Gwynfor am ennill”.

Yn sgil yr isetholiad, aeth nifer ohonom – Phil Williams, Dafydd Williams, Eurfyl ap Gwilym, Gareth Morgan Jones, Rod Evans ac eraill – ati i ffurfio Grŵp Ymchwil y Blaid – i helpu Gwynfor efo agweddau o’i waith seneddol,  ac i baratoi Cynllun Economaidd i Gymru.  Roedd hynny’n plesio Elwyn yn ddirfawr – a darparodd heb berswâd, gyllid o ryw hanner can punt y mis, i ni allu llogi swyddfa fechan iawn a chyflogi teipydd rhan amser.

O fod wedi methu a’m cael i sefyll yn Arfon, Elwyn berswadiodd Bwyllgor Rhanbarth Meirion i’m gwahodd i sefyll yno yn etholiad 1970, er fy mod yn byw yn Llundain ac  yn gweithio i gwmni Mars yn Slough.  Rhoddodd Elwyn gefnogaeth ymarferol i mi o ran adnoddau’r Blaid yn ganolog.

Erbyn 1972, roeddwn wedi dychwelyd i fyw yng Nghymru, yn gweithio efo cwmni Hoover ym Merthyr ac wedi fy ethol i Gyngor Merthyr – roedd fel pe bae cynllun cyfnod hir Elwyn ar fy nghyfer, o’r diwedd yn symud ymlaen fel yr oedd wedi bwriadu.  Pan gefais f’ethol dros Arfon, cefais eto  bob cefnogaeth ganddo, fel y cefais  pan sefais i olynu Gwynfor fel Llywydd.

Er bod Elwyn yn gymaint o gefn i mi, ac yn f’ystyried yn dipyn o protégé iddo, prin allwn ddeud fy mod yn ei wir adnabod – dim ond unwaith bûm heibio ei gartref ym Modorgan – a hynny i bigo ryw bapurau – a phrin erioed y cefais unrhyw sgwrs â’i wraig Nansi. Un felly oedd Elwyn; ac doedd dim dewis ond ei dderbyn fel yr oedd – oherwydd fyddai dim byd yn ei newid.  Roedd fel craig yr oesoedd, yn gyson, yn gadarn, yn unplyg ac yn gwbl ymroddedig i Gymru.

Mae’n dda ein bod ni heddiw yn ei gofio, oherwydd mae gan y Blaid a’r genedl lawer i ddiolch iddo:  Elwyn Roberts,  “Y graig safadwy drwy dymhestloedd”;  y math graig sydd o’r golwg dan wyneb y tir, ond oedd mor hanfodol  os oeddem am adeiladu dyfodol cenedl ar seiliau cadarn.  Diolch amdano a diolch am wrando.

 

 

‘Elwyn y Dyn’

Atgofion Gwynn Matthews

Diolch am y gwahoddiad i rannu  fy adnabyddiaeth o Elwyn, a diolch o galon i Dafydd Wigley am y portread arbennig gawsom ni.  Pwy all ychwanegu i’r pictiwr hwnnw o Elwyn fel ffigwr cenedlaethol?  Dwi ddim yn mynd i geisio gwneud hynny – beth rwy’n mynd i’w wneud yw sôn am Elwyn y dyn – y dyn y mae cymaint o bobl wedi ei gael yn anodd i fynd o dan ei groen.

Gwnes i gyfarfod ag Elwyn gyntaf yn 1961.  Roeddwn i’n fachgen ysgol ar y pryd a doedd  amgylchiadau’r cyfarfod ddim gyda’r hapusaf, oherwydd gwŷs ges i  ymddangos ger ei fron mewn Pwyllgor Rhanbarth! 

Mi oeddwn i wedi sefydlu cangen ysgol o’r Blaid yn Ysgol Ramadeg Dinbych ddechrau’r chwedegau.  Byddem ni’n cyfarfod yn yr awr ginio yn yr ysgol mewn ystafelloedd gwahanol yn ddiarwybod i’r staff.  Roedd hynny’n bosibl  oherwydd bod gen i fathodyn yn dweud ‘Prefect’ ( a hawl felly i adael disgyblion i mewn i’r adeilad) – ond y drwg oedd bod athrawon yn gallu dod heibio, agor y drws a gofyn “What’s going on here, then?”.  Os oedd yn Sais, roeddwn i’n gallu dweud, “Oh, it’s the Welsh Society, sir”.  Ac roedd hynny’n iawn.  Un tro ddaru’r athro ysgrythur ddod a gofyn a oedden ni’n cynnal cyfarfod gweddi – ac mae’n flin gen i gyfaddef i mi ateb fy mod! 

Y ffaith yw, roedd yna berygl cael ein dal, ond maes o law fe gawson ni ddefnyddio Swyddfa’r Blaid yn y dre.  Ond roedd rhywun wedi achwyn fod plant ysgol yn mynd a dod o’r swyddfa ac yn cadw reiat.  A felly dyma fi’n cael gwŷs i fynd i’r Pwyllgor Rhanbarth a rhoi cyfrif  amdanaf fy hun a’m cyd-ddisgyblion, o flaen neb llai na Mr Elwyn Roberts!

I’r rhai ohonoch oedd wedi adnabod Elwyn, gallwch chi ddychmygu sut deimlad oedd ymddangos o’i flaen!  Roeddwn i yn deall – allwch ddim wafflo efo hwn.  Ond y gwir yw mi ddaru o ddod allan o’n plaid ni, a dweud bod perffaith ryddid i ni ddefnyddio’r swyddfa o hynny ymlaen.

Ychydig nes ymlaen, yn 1968, fel y dywedodd Dafydd Williams, mi ges i fy mhenodi ar staff y Blaid.  Fe ges i gyfweliad ym Mhwllheli yn dilyn cyfarfod mabwysiadu Robyn Lewis.  Dyma Elwyn yn dod ata’i ar y diwedd,  – “Reit” medde fo, “dwi eisiau i chi helpu fi lenwi bŵt y car efo’r holl daflenni yma.”  Ac fel oeddwn i’n llenwi’r bŵt, roedd o yn fy holi.  A phan oeddwn i wedi llenwi’r bŵt, dyma fo’n dweud, ” ‘Dech chi wedi cael y swydd”.  Cyfweliad byrraf fy mywyd.

Fel mae Dafydd Wigley wedi dweud, dyn preifat oedd o.  A byddwn i’n dweud ei fod yn ddyn swil mewn gwirionedd.  Ac efallai, roedd ganddo ryw ffasâd sydd gan bobl swil yn aml sy’n gwneud i chi feddwl eu bod nhw’n llai cynnes nag ydyn nhw. Yn y bôn, mi roedd Elwyn yn ddyn cynnes. 

Ac fel yr awgrymodd Dafydd Wigley, pan gafodd o hamdden, ddaru o ddim sgwennu amdano’i hun ond sgwennu am ei fro – sgwennu am yr ardal roddodd ei werthoedd iddo. [Wrth Odre Cadair Idris]  Yno mae o’n sôn am ei blentyndod, ac mae un frawddeg sy’n dipyn o syndod.  Sôn mae o am ei ysgol, ac am athro yr oedd ganddo dipyn o feddwl ohono, Mr Fielding.  O’r Iseldiroedd y deuai teulu Mr Fielding, ond roedd o’n medru Cymraeg.

A dyma’r frawddeg oedd yn fy nharo fel un eithriadol: “Cofiaf rai o’r gwersi mewn rhifyddeg, er bod yn gas gen i’r pwnc.” Meddai hwn, y consuriwr ffigyrau!   Y dyn oedd yn medru cael arian o’r awel – ac roedd yn gas ganddo rifyddeg!  Dywed fod Cymraeg a hanes lleol yn fwy at ei ddant o lawer.  Ie, brogarwch oedd y sail i wladgarwch Elwyn, ac fel mae Dafydd Wigley wedi’i ddisgrifio, gwladgarwch dipyn bach yn hen-ffasiwn.  A baswn i’n cytuno – gwerthoedd y Gymru Gymraeg Anghydffurfiol oedd ganddo.

 Rwy’n cofio mewn un gynhadledd, ddechrau’r saithdegau, fod un o ganghennau’r Rhondda wedi gyrru cynnig gerbron am i’r Blaid sefydlu clybiau yfed. Dim ond dau gerdyn oedd wedi dod i fyny – y cynigydd a’r eilydd.  A dyma Elwyn yn dod ata’i a dweud, “Gwynn, mae rhaid i chi siarad!”  Oeddwn i’n ddim wedi bwriadu siarad ond meddai,  “Mae’n rhaid i chi siarad yn erbyn hwn!  Bobol bach, beth ydech  chi’n meddwl byddai cefnogwyr Goronwy Roberts, y dirwestwr mawr, yn ei ddweud yn Arfon pe baem ni’n pasio’r cynnig yma?” A wyddoch chi, roedd rhaid i mi fynd, ar ddau funud o rybudd, a siarad yn erbyn sefydlu clybiau yfed.  Methu ddaru’r cynnig, ond nid oherwydd unrhyw beth ddywedais i!

Eto, rhan o’i werthoedd Anghydffurfiol oedd ei heddychiaeth.  Rwy’n gwybod mai fel cenedlaetholwr y safodd o yn erbyn gwasanaeth milwrol, ond fe allai fod wedi gwneud hynny fel heddychwr hefyd.

Rwy’n cofio un achlysur adeg yr Arwisgo pan oedd y diweddar ROF Wynne (Garthewin) wedi bod yn mynegi teimladau honedig amwys ynglŷn â’r defnydd o drais mewn ymgyrchoedd dros ryddid cenedlaethol. Gwnaeth aelod weddol flaenllaw o’r Blaid amddiffyn ROF Wynne. Fe wylltiodd Elwyn: “Fo! Fo o bawb! Tase fo’n gweld gwn iawn, base fo’n gwneud yn ‘i glôs!”

Roedd Elwyn yn medru gwylltio, rhaid cyfaddef hynny.  Rwy’n cofio dod o un Eisteddfod lle roedd o wedi ffromi gydag un o weision ffyddlonaf y Blaid, Nans Jones.  (Nans Jones, rhaid dweud, oedd yn tramgwyddo Elwyn yn amlach na neb arall ar y staff!) Pan aeth Elwyn i stondin Y Ddraig Goch (yn y cyfnod pan na nad oedd gan bleidiau gwleidyddol hawl i gael stondin ar y Maes) beth welai o dan y bwrdd ond copïau o lyfr garddio JE Jones.  Beth fyddai Nans yn ei wneud pan welai rywun oedd yn adnabod JE yn dod i mewn i’r babell ond cynnig y llyfr garddio iddyn nhw – yn lle cynnig pamffledi’r Blaid!! “A beth bynnag”, meddai Elwyn, “pryd gafodd JE amser i arddio?”

Bu Elwyn yn drefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith. [Eisteddfod Llanrwst, 1951, oedd un o’r rhain.] Un dydd Llun, trefnodd fod Cynan yn dod i Lanrwst i archwilio Cylch yr Orsedd, achos yn ystod yr wythnos flaenorol roedd penseiri wedi bod wrthi yn gosod y meini  yn eu trefn (yn y dyddiau cyn bod rhai plastig, meini go iawn felly).  Ond dros y penwythnos, roedd y ffarmwr wedi gadael i’r bustych ddod ar y safle i bori.  A dyma eiriau Elwyn, “Wyddoch chi beth, roedd y bustych yn codi’u cynffonau yn erbyn y meini – ac aeth Cynan yn wallgof!  ‘Ydach chi ddim yn sylweddoli’, meddai Cynan, ‘fod y meini hyn yn gysegredig?'”. Roedd yn amlwg o wyneb Elwyn wrth  iddo ddweud yr hanes fod ganddo syniad o’r absẃrd.

 Un diwrnod roedden ni’n trafod ceir.  Ymhlith y swyddi bu Elwyn yn eu gwneud oedd gwerthu ceir ail-law. Un da dwi’n siŵr  – roedd ganddo’r ddawn i wahanu pobl â’u harian – megis y gwnaeth flynyddoedd yn ddiweddarach fel Trysorydd y Blaid!  Gwerthai geir dros ddyn busnes o Fae Colwyn, Mr Bill Knowles. Roedd Bill Knowles yn dipyn o gymeriad, yn Dori amlwg, a daeth yn Faer Bae Colwyn. (Fel mae’n digwydd, yn ystod y chwedegau, ddaru o droi’n Bleidiwr, a bu’n Gadeirydd Pwyllgor Rhanbarth Gorllewin Dinbych.)   A dod yn ôl at ein sgwrs, dyma Elwyn yn dweud, Gwynn, os byth y bydd rheiddiadur y car yn gollwng dŵr, dwi’n gwybod sut i’w setlo fo.  Mae isio tywallt paced o bupur i mewn iddo fo, a gwneith hynny i selio fo – rhywbeth ddysgodd Bill Knowles i mi!” Nid oes gan werthwyr ceir ail-law enw da bob amser, ond pe baech chi’n gofyn i mi a fyddwn i’n prynu car ail-law gan Elwyn mi fyddwn yn ateb, “Baswn, o baswn!”

Roedd o weithiau rwy’n meddwl yn or-wyliadwrus.  Dwy enghraifft fach.  Roedd grŵp ymchwil, dan Dewi Watcyn Powell rwy’n credu, wedi paratoi cyfansoddiad i’r Gymru rydd (a chafwyd cynhadledd yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd i’w dderbyn).  Un pwnt a  godwyd oedd beth i alw cynrychiolydd y Goron.  Roedd ‘Viceroy’ allan o’r cwestiwn, ac roedd teimlad fod ‘Governor-General’ yn rhy imperialaidd. Dyma nhw’n penderfynu ei alw’n ‘Dinesydd Cyntaf’, ‘First Citizen’.  Roedd Elwyn yn teimlo fod hyn yn rhy elitaidd i’r Blaid.

“Fedrwch chi’n feddwl, Gwynn, am enw arall fel pennaeth rhywbeth?”

“Wel, mae pennaeth seremonïol Prifysgol yn cael ei alw’n Ganghellor,” meddwn i.

” O reit dda, ia, rwy’n lico hynny – Canghellor Cymru.”

“O feddwl am y peth”, medde fi, “dyna yw teitl prif weinidog yr Almaen.”

“Bobol bach – fedrwn ni ddim cael hynny!  Meddyliwch beth fyddai’r Daily Post yn ei wneud o ‘r peth!”

A ‘First Citizen’ oedd hi!

Rwy’n cofio un diwrnod, roedden ni’n trafod bywyd teuluol, am wn i, a dyma fo’n darganfod mai eglwyswr oeddwn i.  Ac roedd o eisiau egluro rhywbeth i mi.

Yr adeg honno, roedd pob plaid wleidyddol yn cael gwahoddiad i fynd i ryw addoldy ar y Sul o flaen eu cynhadledd.  Roedd yn cael ei drefnu ymlaen llaw, wrth gwrs, pwy fyddai’n rhoi’r gwahoddiad.

“Mae’n rhaid i mi gyfaddef nad ydw’i erioed wedi gofyn i ni gael gwahoddiad i fynd i eglwys, ac mi ddylwn i egluro paham.  Y rheswm yw bod gweddi dros y Frenhines yn rhan o wasanaeth yr eglwys, ac mae arna’i ofn i ryw benboethyn gerdded allan o’r gwasanaeth – a beth fyddai’r papurau yn ei wneud o hynny?”

Ie, gorwyliadwrus, weithiau, efallai.

Ond beth yw’r argraffiadau ohono sy’n parhau? Disgyblaeth, dycnwch a diffuantrwydd.

Disgyblaeth – disgyblaeth bersonol, disgyblaeth mewn gwaith.  Os oeddech chi yn gwneud eich rhan, fyddai Elwyn ddim yn brin o’ch gwerthfawrogi.  Ond os cafodd siom, roedd yn gadael i chi wybod!  Gwnes i ei siomi unwaith – mi fethais fy mhrawf gyrru.  “Damia chi!”.

Dycnwch – dyfalbarhad yn wyneb anawsterau a siom.  Cofiaf Haf 1969 ( haf yr Arwisgiad) – roedd yn gyfnod anodd enbyd – ac un o brif bryderon Elwyn oedd y byddai’r Raffl Haf yn methu!  Roedd y Raffl Haf yn bwysig – dyna le oedd ein cyflogau yn dod ohono – ond cadw ei nerf wnaeth Elwyn.

Yn olaf, ac yn flaenaf, diffuantrwydd.  Dyn cywir.  Rwyf wedi gweithio i nifer o bobl, rhai ohonynt yn bobl dda iawn,  ond mae fy mharch mwyaf, ar sail ei ymroddiad diarbed, i Elwyn.

 

Cofio Elwyn Roberts

Teyrnged gan Dafydd Williams

Des i nabod Elwyn Roberts yn dda ar ôl ymuno â staff Plaid Cymru – am flwyddyn i fod – bron hanner can mlynedd yn ôl, ym Mis Rhagfyr 1967.  Roeddwn wedi cyfarfod ag ef cyn hynny mewn ysgolion haf a’r Gynhadledd, a hefyd ar ddiwrnod cofiadwy yn ystod Isetholiad Caerfyrddin ym 1966. 

Ond yn Swyddfa’r Blaid, Pendre, Bangor y cefais weld y dyn ei hun wrth ei waith bob dydd.  Byddai yno’n ddi-ffael ben bore, ac yn dal ati fel arfer  ar ôl i’r cloc ar y wal yn dweud wrthon ni fynd adre. 

Roedd hi’n gyfnod cyffrous.  Yn dilyn isetholiadau Caerfyrddin a Gorllewin y Rhondda’r flwyddyn wedyn, a Gwynfor yn y Senedd, roedd aelodaeth ar i fyny, ac angen sianelu’r tyfiant hwnnw’n batrwm effeithiol o ganghennau a rhanbarthau ar draws y wlad.  Fel Ysgrifennydd Cyffredinol a Phrif Drefnydd –  dyna oedd teitl ei swydd –  byddai Elwyn Roberts yn delio â’r holl broblemau a ddaeth yn sgil y tyfiant hwnnw, a’r llu o ymwelwyr a fyddai’n galw heibio.

Buan iawn ddes i sylweddoli bod angen rhywun o ddawn, profiad a chymeriad arbennig iawn i fod wrth y llyw.  Rhywun fyddai’n cadw’r llong i fynd yn ei blaen ar gwrs diwyro, drwy hindda a drycin.  A heb os, Elwyn Roberts oedd y gŵr hwnnw.

Yn y cefndir byddai’n gweithredu wrth gwrs.  Er ei fod yn llawn gallu annerch cynhadledd neu gyngor pe bai rhaid, nid y llwyfan cyhoeddus oedd ei gynefin naturiol.

Mae gen i yn fy meddwl lun byw iawn ohono, wrth ei ddesg yn ei siaced – anaml y byddai’n diosg hwnnw – a hances teidi yn y boced top.  Ac yno’n gweithio gydag ef roedd merch ifanc o Ben Llŷn, Nans Gruffydd – Nans Couch erbyn hyn.  Mae Nans yn methu bod gyda ni heddiw oherwydd galwadau teuluol, ond rwy’n ddiolchgar iawn iddi am ei hatgofion.

Fel hyn mae hi’n cofio amdano: “Fo yn sicr oedd yn o fy arwyr yn y Blaid a braint oedd cydweithio efo fo.  Dyn yr ail filltir oedd Elwyn – gweithiwr diflino a roes ei yrfa yn y banc o’r neilltu er mwyn gwasanaethu ei genedl.  Ef fu’r dylanwad mwyaf arnaf … Roedd gweithio efo Elwyn yn well nag unrhyw goleg”.

Roedd Elwyn yn hoff o’i de.  Bron bob awr yn y prynhawn, byddai’r ddau ohonon ni’n clywed llais yn deisyfu o’r stafell gefn: “Oes paned dwym yn y tebot?”   A – cyfaddefiad yn dod! – Nans fyddai’n rhoi ei gwaith o’r neilltu i ddarparu pot o de newydd.  1967 oedd hynny, cofiwch!

Wrth gwrs, yn bell cyn i Nans na minnau ddod i’r golwg, roedd Elwyn eisoes wedi rhoi degawdau o’i fywyd i Gymru a’r Blaid – a hynny ar adegau anodd iawn.  Meddyliwch am hyn:

  • Elwyn yn drefnydd etholiad i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945, yn ennill clod am “ei galedwch diarhebol” fel asiant yn ôl yr awdur Rhys Evans – gyda llaw, yn ystod yr ymgyrch honno, trefnodd gyfarfod cyhoeddus o flaen cofgolofn Hedd Wyn yn Nhrawsfynydd – am 11:30pm y nos!
  • Ddeng mlynedd wedyn yn 1955 – cael ei ryddhau gan y Blaid i achub ymgyrch Senedd i Gymru, a llwyddo hefyd.
  • Neu hyn – yn 1961, codi £62,525 i lansio cwmni Teledu Cymru.

Ac alla’i byth ag olrhain ei holl waith yn codi arian i gadw Plaid Cymru rhag methdalu – dro ar ôl tro, a thrwy bob dull a modd.  Dim syndod iddo gael ei ddyfynu 45 o weithiau yn llyfr Rhys Evans yn ei gofiant am Gwynfor Evans.

Yn 1971, yn annisgwyl iawn, fe ddes i’n olynydd i’r gŵr anhygoel hwn, hynny ar ôl wâc ar y prom yn Aberystwyth gyda Gwynfor, ond stori arall yw honno!  Sut yn y byd oedd llenwi ei sgidie fe?  Rown i’n gwybod yn iawn na allaf byth ei efelychu.

Ond yn ffodus i mi, os oedd Elwyn wedi ymddeol o fod yn Ysgrifennydd Cyffredinol, roedd ei gyfraniad i Blaid Cymru yn bell, bell o fod drosodd.  Yn yr un flwyddyn, fe ddaeth yn Drysorydd mewn enw – swydd yr oedd mewn gwirionedd yn cyflawni ers blynyddoedd.  Ac – anodd falle i rai ohonoch chi gredu hyn – diolch i’w waith caib a rhaw mewn hinsawdd wleidyddol fwy ffafriol, fe wellodd sefyllfa ariannol y Blaid yn sylweddol.

Ac ymlaen ag ef i gyflawni gyrfa newydd fel aelod o Gyngor Sir Gwynedd gan gynrychioli Bodorgan yma yn Sir Fôn, a dal nifer o swyddi cyhoeddus – ar Gorfforaeth Ddatblygu Cymru ac  Awdurdod Iechyd Gwynedd yn eu plith.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i ymweld nifer o weithiau â’i gartref – byngalo ar gornel heol fach wledig ym mhentref Bodorgan o’r enw Peniarth, gyda’i do wedi’i growtio yn steil Ynys Môn (clywais lawer am ‘grouting’!) a’r tu fewn yn bictiwr.  Bob tro fe gawn groeso cynnes a charedig gan Elwyn a’i wraig Nansi – trist meddwl bod Elwyn yn treulio blynyddoedd olaf ei fywyd heb ei chwmni afieithus hi.

Clywais am farwolaeth Elwyn Roberts mewn sgwrs ffôn â Gwerfyl yn y Swddfa Ganol y diwrnod cyn ei gladdu, a minnau yn yr Alban gyda’m rhieni ac yn methu mynychu ei angladd.  Roedd yn gysur ymweld â’i fedd yn eglwys Abergynolwyn rai misoedd wedyn.

Ga’i felly derfynu gydag apêl.  Mae gwir angen croniclo hanes bywyd yr arwr unigryw hwn – y bancwr droes yn drefnydd mudiad cenedlaethol.  Mae’r deunydd crai i’w gael – yn y Llyfrgell Genedlaethol, mae cyfrolau o waith papur yn ei gasgliad, a digon o inc coch bid siŵr!  Mae’n stori werth ei hadrodd – testun teilwng iawn o PhD a llyfr wedyn.  Beth amdani, haneswyr Cymru?

I’m cenhedlaeth i, ac i’r to iau, mae hanes Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth – ac yn sialens.  Mae llwyddiant Plaid Cymru heddiw, waeth beth fo’r anawsterau, yn deillio o’r hadau a blannwyd gan Elwyn a’i gyfoedion.

Rhyfedd meddwl ei fod wedi ffarwelio â ni bron ddegawd cyn ennill y frwydr i sefydlu cynulliad cenedlaethol.  Byddai fe wedi bod wrth ei fodd – a byddai wedi rhoi rhywbeth am gael profi a chyfranogi o’r llwyddiant hwnnw.  Diolch am ei fywyd, mae’n haeddu pob anrhydedd.

 

DJ and Noëlle: Shaping the Blaid

Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch i gyhoeddi fersiwn estynedig o ddarlith Cynhadledd Wanwyn 2017 a draddodwyd ar Ddydd Gwener 3 Mawrth gan D. Hywel Davies.

Yn dwyn y teitl ‘DJ and Noëlle: Shaping the Blaid’, mae’r ddarlith yn edrych ar y rhan gref y bu Dr DJ Davies a Dr Noëlle Davies yn chwarae ar ddatblygiad Plaid Cymru.

Graddiodd Hywel Davies mewn Gwleidyddiaeth Ryngwladol yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth a bu’n Fyfyriwr Ymchwil yng Ngholeg y Brifysgol Caerdydd. Mae’n gyn-olygydd y Merthyr Express a bu hefyd yn newyddiadurwr ac yn gynhyrchydd/gyfarwyddwr teledu gyda HTV/ITV Cymru a Ffilmiau’r Nant. Mae’i lyfr ‘The Welsh Nationalist Party, 1925-1945: A Call to Nationhood’ yn dal yn ffynhonnell glasurol ar sefydlu Plaid Cymru a degawdau cynnar y mudiad.

D.J. Y Cawr o Rydcymerau

D.J.Williams, Abergwaun
(Y Cawr o Rydcymerau)
1885 – 1970

Mae’r Gymdeithas Hanes yn falch iawn o gyhoeddi’r traethawd ar fywyd un o sylfaenwyr Plaid Cymru, DJ Williams. Dyma draethawd a seiliwyd ar y ddarlith a draddodwyd gan Emyr Hywel yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanelli Ddydd Mawrth 6 Awst 2014.
Yn enedigol o Flaenporth, Ceredigion bu Emyr Hywel yn brifathro Ysgol Tre-groes hyd at ei ymddeoliad. Astudiodd fywyd a gwaith DJ Williams ar gyfer gradd M Phil. ym Mhrifysgol Cymru Aberystwyth, a chyhoeddwyd sawl llyfr o’i storiâu a’i farddoniaeth i blant.

1885 – 1902: Bro mebyd

Ganwyd D.J. ym Mhen-rhiw, fferm ddiarffordd yng nghyffniau Rhydcymerau, Sir Gaerfyrddin. Yn ei gyfrol Hen Dŷ Ffarm rhydd D.J. inni ddarlun cynnes o’r aelwyd gan gydnabod nad oedd yno foethusrwydd ein cartrefi modern ni:

 

Yn ein hamser ni … yr oedd y gegin yn isel a thywyll – rhwng y trawstiau trwchus a’r ystlysau cig moch, y rhwydi silots, ac, yn fynych, raff neu ddwy o wynwns Llydaw, y dryll yn ei le, a’r ffroenau, bob amser, yn boenus o gywir at dalcen yr hen gloc druan, basgedi o wahanol faint, bwndel neu ddau o wermod lwyd a gawmil wedi eu sychu, a llawer o drugareddau tebyg, anhepgorion tŷ ffarm, yn hongian o dan y llofft.  Yn hirnosau’r gaeaf, rhaid, hefyd, gosod y lamp wen, fantellog, ar y ford fach, a’i golau esmwyth yn ehangu’r gorwelion … yr hen simnai lwfer lydan, a’r awyr i’w gweld drwy’r top.  Weithiau, ar noson stormus, llwyddai ambell ffluwch o gesair gwyllt ddisgyn drwy’r tro yng nghorn y simnai, gan saethu’u hunain ma’s, piff-piff-paff-paff yn y fflam.  I fyny yn y simnai yr oedd y pren croes a’r bar a’r linciau haearn wrthi i hongian y crochanau uwchben y tân.  Islaw yr oedd pentan llydan.  Cyd-ofalai ‘nhad a ‘mam fod yno dân da, yn wastad – tân glo yn y gaeaf, a boncyff o bren go lew, fynychaf, yn gefn iddo.  Tân coed fyddai yno yn yr haf, – ffagl a matsien o dan y tegyl neu’r ffwrn fel y byddai galw.  Ac eithrio’r sgiw a’r glustog goch, hir, arni, a hen gadair freichiau fy nhadcu lle’r eisteddai fy nhad, bob amser, cadeiriau derw trymion, diaddurn oedd yno i gyd, rhai ohonynt, yn  ddiau, yn ganrif a dwy oed.  Yn union gyferbyn â’r drws, wrth ddod i mewn, yr oedd y seld y gwelech eich llun ynddi gan ôl y cŵyr gwenyn a’r eli penelin ar ei phanelau; ac o flaen y ffenestr yr oedd y ford fowr a mainc wrth ei hochr. Yn nes i’r tân, a chadair fy nhad ar y dde iddi, yr oedd y ford fach, gron, lle byddem ni’n pedwar yn cael bwyd.

Syml a phlaen iawn fel y gwelir ydoedd y cysuron corfforol hyn wrth ein safonau trefol ni, heddiw, y cyfan wedi eu llunio a’u llyfnhau gan olwynion peiriannau ffatrioedd mawr Lloegr.  Ond yr oedd pob celficyn yn y tŷ, – yr hen goffrau blawd dwfn ar y llofft, y tolboi a’r leimpres (linen press) – o dderw’r ardal, yn waith crefftwr… (Hen Dŷ Ffarm tt.39-41.)

 

 DJ-Penrhiw

Pen-rhiw – Yr Hen Dŷ Ffarm yn 1986. Nid oes yr un garreg yn sefyll yno heddiw.

 

Oherwydd anghydfod teuluol symudodd y teulu i Abernant, lle bach ar gyrion y pentref, pan oedd D.J. yn chwech a chwarter oed. Yna, pan oedd D.J. yn un ar bymtheg oed, gadawodd yr ardal gan fentro’i lwc ym maes glo de Cymru oherwydd ni allai lle bach fel Abernant, dwy erw ar hugain yn unig, gynnal D.J. a’i rieni. Er iddo adael bro ei febyd mor ifanc, yn ôl cyfaddefiad D.J. ei hun, dyma’r cyfnod a luniodd ei bersonoliaeth. Oherwydd natur y gymdeithas cafodd y cyfle i ymhyfrydu yn nifyrrwch y gyfathrach rhwng trigolion y fro a chlywed nyddu stori a bod yn rhan o gymdeithas lawen. Yma yr ymhoffodd yn ei filltir sgwâr a’i phobl a’r cariad hwn a fu’n sail i’w gariad at Gymru ac at ddynoliaeth. Meddai D.J.:

Os oes gennyf i unrhyw rinwedd o gwbl nad yw’n gywilydd gennyf ei arddel, plwyfoldeb yw hwnnw.  O’r bwrlwm bychan hwn yn fy natur o ryw fath o ymlyniad ffyddlon wrth ardal neilltuol, y tardd fy serch at sir a gwlad a chenedl, at wledydd a chenhedloedd mawr a bach, at bopeth rhywiog a diddorol ac sydd o werth i mi mewn bywyd… (Y Cawr o Rydcymerau t.10.)

Yn ogystal â llunio’i bersonoliaeth a bod, maes o law, yn sail i’w genedlaetholdeb a’i heddychiaeth, ei fagwraeth yn Rhydcymerau a’i gwnaeth yn storïwr ac yn llenor hefyd. Arabedd trigolion y gymdeithas yn Rhydcymerau ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a roddodd iddo ddawn y cyfarwydd. Dyma enghraifft o’r math o ymddiddan a glywodd yn blentyn ar aelwydydd Pen-rhiw ac Abernant:

“’R own i fan ‘na yn ffair Langadog p’y ddwarnod”, meddai John Jenkins, rywdro arall, “yn treio prynu treisiad (anner) flwydd, yr Hereford fach berta welsech chi, byth, gyda Tom Cwm Cowddu, mab yr hen borthmon, Dafydd Gilwenne,’s lawer dydd; a phwy ddaeth yno, o rywle, i dreio’i hwpo hi’n fargen, am ‘wn i, ond ffarmwr bach teidi reit, cymydog i Tom, gallwn feddwl, a phâr o legins yn disgleirio fel y glas am ‘i goese fe.  ‘R own i’n gweld rhywbeth yn debyg yndo fe i rywun ‘r own i wedi ‘weld rywle, o’r bla’n, ac yn ffaelu’n lân â galw hwnnw i gof.  Erbyn siarad, ymhellach, a rowndo tipyn yn ôl a bla’n, pwy ŷch chi’n feddwl oedd e?  Wel, ŵyr  i Twm Mati a arfere, ‘s lawer dydd, fod yn was gyda’r hen Ifan Dafis yn Esger Wen.  Twm Legins Cochon oen ni, gryts yr ardal, yn ei alw e, weithe.  Gydag e y gwelwyd  y pâr cynta o legins lleder coch yn yr ardal.  ‘R oedd e wedi bod yn gwasnaethu ffor’na, tua Talley Road cyn dod lan aton ni; mae tipyn o steil tua Glan Tywi ‘na wedi bod ariod.  A dyna pwy oedd mam y bachan bach, wedyn ‘te, mynte fe wrthw i, – fe fyddech chi, Sara, yn ‘i nabod hi’n net, – ‘r oedd hi’n wha’r i Marged, wraig gynta Hwn a Hwn.  Mae’r byd ma’n fach iawn wedi’r cyfan pan eith dyn i ddechre ‘i rowndo fe.  Ond hyn ‘r own i’n mynd i ‘weud, – aelie a thrwyne ‘r wy ‘i wedi sylwi sy’n dilyn tylwyth, fynycha;  ond, weithie, fe gewch bâr o legins, hefyd”.

“John Jenkins! John Jenkins! ‘r ŷch chi’n siompol, heno, yto”, meddai ‘mam, gan fynd ymlaen yn ofalus â’i ‘chweiro’ sanau.

“Gyda llaw, ddelsoch am y dreisiad?” gofynnai ‘nhad.

“O ie, ‘r own i wedi anghofio am yr Hereford fach.  Naddo, wir, John.  Fe ddaeth rhywun ymlâ’n man ‘ny, pan ‘own i’n siarad ag ŵyr Twm Mati oboutu ‘i dylwyth, a fe gynigiodd goron yn fwy na fi, slap!  Fe adewais i i’r dreisiaf fach fynd, er ‘i bod hi’n llawn gwerth yr arian, cofiwch.  Rhyngom ni’n tri ‘fan hyn, ‘n awr, ‘te, ‘r own i’n eitha balch ‘i gweld hi’n mynd, waeth ‘d oedd arna i ddim o’i heisie hi, o gwbwl, – ond jist ‘y mod i’n nabod yr hen Dom yn dda, ariod, a’i dad e’n well na hynny; a ‘d own i ddim yn leico mynd heibo, rywfodd, heb gynnig rhywbeth, fel math o shwd-ŷch-chi-heddi ‘ma.  Ond ‘feddyliais i ddim mwy na’r ffwrn wal yma am ‘i phrynu hi”. (Hen Dŷ Ffarm  tt.46-47.)

 

A chymeriadau’r ardal a roddodd iddo’i arddull lenyddol unigryw hefyd, yn enwedig Dafydd ’R Efail Fach. Trwy osod ei bortread ohono yn flaenaf yn ei gyfrol Hen Wynebau myn Saunders Lewis mai teyrnged yw’r bennod hon i’r ‘…meistr a luniodd ei frawddegau…’ Meddai D.J. amdano:

Gan nad oes gan neb hawl deg i’n hamau ond y sawl a glybu Dafydd ei hun wrthi, mentraf ddweud fy marn onest yma – mai’r llafurwr anllythrennog hwn, cwbl ddiymwybod â’i ddawn, yw’r person mwyaf dethol a gofalus yn ei eiriau ymadrodd o bawb y cefais i’r pleser o wrando arnynt yn ymddiddan erioed.  Ofer yw ceisio dychmygu beth a allsai ddod o Dafydd pe cawsai fanteision addysg teg.  Canys fel y dywedodd ef ryw fore dydd Sul wedi gwrando pregeth feichus gan ryw ŵr nerthol o gorff, “fe gollwyd nafi da pan gymrodd hwnna yn ‘i ben i fynd yn bregethwr.”  Pe gadawsai Dafydd y gaib a’r rhaw hefyd, a mynd yn “rhywbeth wrth ei ddysg,” collasai’r wlad un o’i gweithwyr mwyaf deheulaw, ac un o’i chymeriadau mwyaf diddan a gwreiddiol.  O’r ochr arall, yr wyf bron mor sicr â hynny i amgylchiadau bore oes, diffyg unrhyw fath o uchelgais, a synnwyr digrifwch anorchfygol Dafydd ei hun beri amddifadu Cymru o delynegwr neu awdur storïau byrion o radd uchel iawn.  Beth bynnag am ei bosibilrwydd ym myd llenyddiaeth, ni sylwodd neb erioed yn graffach a manylach ar fywyd rhwng glannau Teifi a Thywi na Dafydd ‘r Efailfach.  Rhoed iddo’n ychwaneg, ddychymyg bardd a chydwybod y gwir artist wrth drin geiriau.  Gwelsai’r peth a ddisgrifiai mor fyw o’i flaen nes bod ei holl eirfa werinaidd yn dawnsio i’w wasanaeth.  A mynegid asbri’r ddawns yn chwerthin ei lygaid.  Meistr y ddawns oedd yr union air hwnnw na allai neb ei anghofio…                        (Hen Wynebau tud 12-14.)

DJ-cymeriadau

Dafydd r’Efail Fach a Danni’r Crydd, dau o gymeridau lliwgar ardal Rhydcymerau a chydnabod bore oes D.J.

 

 

Ionawr 1902-Mehefin 1906: Y maes glo.

Meddai D.J. am Rydcymerau:

Dyma wlad fy nhadau mewn gwirionedd.  Fe’m meddiannwyd i ganddi; ac, yn ôl y gynneddf syml a roddwyd i mi, fe’i meddiannwyd hithau gennyf innau. (Y Cawr o Rydcymerau t.12.)

Serch hynny, yn un ar bymtheg oed fe’i gorfodwyd i ffarwelio â bro ei febyd a chyfeirio’i wyneb tuag at feysydd glo De Cymru. Dyma oedd cychwyn ei alltudiaeth a’i rwygo oddi wrth ‘hen dud ei dadau’. Er iddo chwennych dychwelyd i’w hen fro i fyw bu ei alltudiaeth yn alltudiaeth oes.

Bywyd digon caled, a pheryglus weithiau, oedd bywyd yng nghefn gwlad, yn ceisio rhwygo bywoliaeth allan o groen tir sâl ac anodd ei drin. Ond yr oedd bywyd yn y maes glo yn galetach a pheryclach. Ys dywed D.J.:

Fel rheol, oes gymharol fer, fel oes y mabolgampwr, ydoedd oes y coedwr a chwaraeai ran mor bwysig yn y pwll glo hyd at y mecaneiddio diweddar arno.  Er dyfod y mwyafrif ohonynt, fel y soniwyd, yn ddynion ifainc yn eu llawn nerth ac iechyd o’r wlad ni allent ddal straen gyson gwaith mor drwm yn yr awyr lychlyd ar hyd y blynyddoedd heb iddo ddweud arnynt.  ‘R oedd rhyw ugain i bum mlynedd ar hugain o’r gorchwyl hwn yn llawn digon i’r cryfaf ohonynt.  Eithriad brin yn ôl yr argraff sydd gennyf, ydoedd gweld coedwr dros ei hanner cant oed.  Ymhell cyn i’r silicosis diweddar gymryd ei doll erchyll ym maes glo’r Deheudir yr oedd glowr trigain oed yn hen, hen ŵr, tra gallai ei frawd na adawsai fywyd iach y wlad, yn fynych yn dal ati yn ei bwysau hyd ei bedwar ugain a mwy.

(Yn Chwech ar Hugain Oed t. 100.)

 

A bu D.J. ei hun yn agos at angau deirgwaith yn ystod ei yrfa fer fel glöwr:

Y tro cyntaf, cafodd ei lusgo drwy ddyfnderoedd du y pwll pan foltiodd ceffyl yr oedd yn ei halio. Drws caeedig ar draws y twnnel a’i hachubodd trwy rwystro rhuthr gwyllt y ceffyl. Yr eildro, teithio’n chwyrn mewn rhes o gerbydau tanddaearol neu spake yr oedd. Trawodd ei ben yn erbyn girder haearn, a bu bron iddo syrthio rhwng dau gerbyd…ym Mhwll Seven Sisters, Blaen Dulais…bu’n agos at angau y trydydd tro…Defnyddiodd ef a chyd-weithiwr ormod o bowdwr wrth danio’r glo. Yn lle ffrwydro, llosgi a wnaethai…Pe bai’r fflamau hynny wedi cyrraedd poced o nwy gerllaw iddynt byddent wedi eu chwythu’n gyrbibion man…’ (Y Cawr o Rydcymerau t.13.)

Ond nid lle diflas i fyw ynddo oedd maes glo’r De. Roedd yno hwyl garw ac yn ei gyfrol Yn Chwech ar Hugain Oed mae D.J. yn disgrifio’r hwyl hwnnw’n hynod effeithiol. Dyma stori fythgofiadwy  Bili Bach Crwmpyn a’r Northman Mowr a D.J. yn ei afiaith yn ei hadrodd:

 

Euthum i’r gwely’n ddistaw  bach heb damaid o swper rhag i neb weld yr addurn arnaf, a holi cwestiynau rhy bersonol.  Sylwais for yr articlyn hwnnw, tra defnyddiol mewn ystafell wely, yn hanner llawn pan ddeuthum i mewn – rhywun wedi anghofio ei wacáu mae’n debyg.  Ond nid oedd y nos ond cynnar eto.  Ymhen tipyn daeth Ernest yno, yntau wedi dal  pwys a gwres dydd o wyliau, gan ychwanegu’n sylweddol at y cynnwys.  Un o’r cyfryw erthyglau at y gwasanaeth cyffredinol ydoedd yno, gyda llaw.

Ond ymhell cyn i mi feddwl am gysgu, a’m bron yn llawn o gynnwrf y noson cynt, dyma sŵn siarad uchel ar y llawr a thrwst mawr a chlambwrian trwm ar y grisiau.  Goleuais y gannwyll, ac wele Bili Bach Crwmpyn a’i goesau eiddil a’r rheini’n siglo tipyn yn dod i mewn drwy’r drws gan arwain cawr o ddyn corffol o’i ôl, a hwnnw, yn amlwg, wedi ei dal hi’n drymach na Bili ei hun; a Bili yntau, fel gwas lifrai o’r Canol Oesoedd yn gweini ar ei farchog, heb ddim yn ormod ganddo i’w wneud dros ei gyfaill.  Ni welais i mo’r marchog mawr, mwstasiog  hwnnw  ond y noson honno yn unig.  Ni chlywais ei enw hyd yn oed ag i mi gofio.  Ond o dipyn i beth fe ddois i ddeall y sefyllfa.  Northman ydoedd o, o’r un ardal â Bili ei hun, hen ffrindiau bore oes; a dyna’r esboniad ar sifalri anghyffredin Bili yn ei ofal amdano, efallai, – ei falchder cudd yn y ffaith fod hen ardal fach ei febyd ef rhwng bryniau Maldwyn draw yn gallu magu cewri hefyd, heblaw ambell ŵr eiddil fel ef ei hun.  Daethai’r Northman Mowr fel y galwaf i ef yma, o beidio â gwybod ei enw, coedwr yn y Rhondda Fawr, yn groes dros fynydd Penrhys y prynhawn hwnnw i’r Sioe Geffylau yn Ferndale.  Ond yng nghwmnïaeth gynnes Bili Bach a rhai hen ffrindiau annwyl eraill o’r Hen Sir, yn ddiweddarach yn y dydd, aethai’n stop tap cyn iddo braidd gael amser i sychu ei fwstas.  ‘R oedd hi’n rhy hwyr iddo bellach, a’r trên olaf wedi hen fynd, a’i goesau a’i ben heb fod yn llwyr ddeall ei gilydd hyd yn oed ar y stryd syth, heb sôn am droeon tolciog llwybr y mynydd yn y tywyllwch, i feddwl am groesi’n ôl y noson honno. (Nid oedd bysys y pryd hwnnw).  Daeth Bili ag ef i’n tŷ ni; ac wedi ymbil taer, gweddigar, ar ran ei bartner, gan fod ei wely ef ei hun yn digwydd bod yn wag o gymar ar y pryd, tymherodd calon yr hen Victoria o landledi, gan ganiatáu’r cais.

Cyn diosg eu dillad yr oedd yn rhaid i’r ddau gyfaill mynwesol hyn  gyflawni’r weithred o ymwacâd.  A’r articlyn crybwylledig hwnnw at y gwaith eisoes mor llawn bron â’r ddau a’i triniai yn awr, nid bychan o gamp ydoedd hynny.  Ond fel macwy parod at wasanaeth ei arglwydd aeth Bili Bach ati’n ddewr gan benlinio o’i flaen a dal y dwfrlestr yn ddefosiynol yn ei ddwylo crynedig mor agos ag oedd bosib at y darged symudol drwy fod ei bartner, ag un llaw ar ystlysbost y gwely, yn tafoli’n ôl a blaen yn beryglus o ansicr. ‘R oedd Ernest yn chwyrnu’n braf ers tro, a finnau a gysgai yn yr erchwyn nesaf at y gwely arall, ac o fewn llathen i hwnnw, yn dyst unllygeidiog o’r cyfan, – ac yn dal fy anadl bob eiliad rhag a allai ddigwydd.  Ond yr hyn a fawr ofnais a ddaeth arnaf; oherwydd dyma’r Northman Mowr yn sydyn yn colli ei falans ac yn syrthio bendramwnwgl tuag ymlaen, gan ddisgyn gyda’i bwysau enfawr yn garlibwns ar ben Bili Bach, a hwnnw â’r pot ar ei fynwes ar wastad ei gefn ar y llawr odano, – a’r culfor rhwng y ddau wely gyda hyn yn un Morfa Rhuddlan.  A dyna’r lleferydd mwyaf ofnadwy yn dilyn – y naill yn bwrw bai ar y llall am ei letwhithdod – wrth iddynt ill dau geisio dadgymalu a chodi eilwaith ar eu traed.

Ond nid dyna’r cyfan.Wrth glywed y trwst enbyd rywle yn y tŷ aethai Mrs Martin a’i merch i mewn i’r siop a oedd yn union o dan ein hystafell ni, gan feddwl fod rhyw silff neu rywbeth a’r cynnwys arni wedi rhoi ffordd yno. Ond yr hyn a welsant ac a glywsant ydoedd y mân ddefnynnau yn dechrau dyhidlo drwy’r byrddau tenau uwchben, gan ddisgyn yn ddyfal ar y bocsys mint a’r loshin a’r poteli candis dros y lle.  Daeth y ddwy i fyny’r grisiau yn bengrych fflamgoch, ac i mewn i’n hystafell ni fel dwy daranfollt o Fynydd Sinai…Wele! nid oes iaith nac ymadrodd  o’r eiddof i a all fynd gam ymhellach i ddisgrifio’r olygfa, o’r ddau tu.  Digon yw dweud i’r Northman Mowr ymadael â’n tŷ ni yn fore, drannoeth a hynny heb damaid o fwyd, a Bili Bach ar ôl te y prynhawn Sadwrn dilynol.(Yn Chwech ar Hugain Oed t.t.139-141.)

DJ-Rhondda

Tŷ lojin D.J. yn Ferndale lle digwyddodd galanas y pot piso. Mae’r    ffenest siop i’w gweld ar y chwith tu ôl i’r car pellaf yn y llun.

Mehefin 1906- Medi 1911: Newid cyfeiriad.

Ym Mehefin 1906 gadawodd D.J. waith glo Seven Sisters oherwydd roedd perthynas iddo, ei ewythr Dafydd Morgan, brawd ei fam, wedi dychwelyd i Gymru o America. Roedd disgwyl iddo ddychwelyd i’r wlad honno yr haf hwnnw a gobeithiai D.J. ymuno ag ef a thrwy hynny wireddu ei freuddwyd gudd o sefydlu ransh yno. Ni ddigwyddodd hynny felly penderfynodd D.J. newid cyfeiriad trwy ymuno ag Ysgol Stephens, Llanybydder ym mis Hydref, efallai er mwyn cymhwyso’i hun i fod yn weinidog yr efengyl. Ond wedi hynny bu’n dilyn Clough’s Correspondence Course, a phasio’r King’s Scholarship ar gyfer mynd yn athro ysgol. Y cam nesaf oedd cael profiad fel disgybl athro, a chafodd ei benodi ym Medi 1908 i swydd o’r fath yn Ysgol Llandrillo yn Edeyrnion, Meirionnydd.

Yn ystod ei arhosiad yno penderfynodd D.J. ddilyn cwrs gohebol pellach er mwyn cael lle ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth. Methiant fu ei ymgais felly gadawodd ysgol Llandrillo yn haf 1910 a chychwyn cwrs naw mis yn Ysgol Joseph Harry, Caerfyrddin, gan lwyddo yn arholiad y Welsh Matriculation ym Mehefin 1911. Ym mis Hydref 1911 derbyniwyd D.J. yn fyfyriwr ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth gan wireddu yr ail o’i freuddwydion wedi i’r gyntaf, sef ymfudo i America, fynd i’r gwellt.

 

DJ-Ysgol

Ysgol Joseph Harry, Caerfyrddin.Bechgyn yw’r disgyblion i gyd, mi gredaf. Mae D.J. ar y dde eithaf yn y drydedd res.

 

Yn ystod ei flynyddoedd yn Aberystwyth deffrowyd fflam cenedlaetholdeb yn D.J. Sylweddolodd fod angen ysbrydoli Cymru ‘i gredu ynddi ei hunan’, ac mai ei ddyletswydd ef oedd pregethu cenedlaetholdeb wedi’i drwytho ag ysbryd yr efengyl. Serch hynny ni fynnai, oherwydd ei genedlaetholdeb, gyfyngu ei hun ‘i’r pulpud yn gyfangwbl’. Mater arall a ddrysodd ei gynlluniau i fod yn weinidog yr efengyl oedd ei heddychiaeth. Yn 1914, ar ddechrau’r Rhyfel byd Cyntaf, dymunai ymuno â’r fyddin. Er iddo wadu hynny yn ddiweddarach, mae’n rhaid ei fod wedi credu’r ffiloreg Seisnig a faetumiai y câi cenhedloedd bychain eu rhyddid ar ôl y rhyfel. Ond yn fuan wedi hynny dechreuodd bregethu heddychiaeth ac o’r herwydd ni châi gyhoeddiadau pregethu yn aml gan fod trwch y Cymry capelog o blaid y rhyfel.

 

Yn ystod ei yrfa yn Aberystwyth bu D.J. yn gyfrannwr cyson i gylchgrawn Cymraeg y Coleg, Y Wawr. Yn ogystal, dyma gyfnod ei ymdrechion llenyddol cynnar a chyhoeddodd bedair stori fer yn Cymru ‘O.M.’ rhwng 1914 ac 1918.

Yn 1916 graddiodd D.J. mewn Saesneg a Chymraeg a chafodd dystysgrif athro yn ogystal. Enillodd hefyd Ysgoloriaeth Meyricke am ei draethawd The Nature of Literary Creation ac aeth i goleg Iesu, Rhydychen am ddwy flynedd i astudio Saesneg. Er iddo fwynhau ei gyfnod yn Rhydychen nid cyfnod o heulwen ddiderfyn  oedd hwn oherwydd collodd ei dad a’i fam o fewn chwe wythnos i’w gilydd yn ystod gaeaf 1916-17. Yn ogystal, dyma gyfnod ceisio cyhoeddi yr erthygl ‘Ich Dien’ ar dudalennau Y Wawr. Daeth yr erthygl i sylw’r Ysgrifennydd Cartref ar y pryd ac oherwydd iddo farnu bod iddi elfennau bradwrus  gwaharddwyd y cylchgrawn. Ymddiswyddodd y bwrdd golygyddol  ac ni chyhoeddwyd rhifyn arall.

 

1919-1924: Cyrraedd Abergwaun.

 

Ym mis Ionawr 1919 cafodd D.J. ei benodi’n athro Saeneg ac Ymarfer Corff yn Ysgol Ramadeg Abergwaun ac yno yr arhosodd tan ei ymddeoliad yn 1945. Yn ystod gwyliau’r Pasg y flwyddyn honno cafodd gyfle i ymweld ag Iwerddon a daeth i gysylltiad ag arweinwyr y gwrthryfel yno. Er iddo goleddu syniadau heddychol, ymfalchïai yn ymdrech arwrol y Gwyddelod i sicrhau eu rhyddid gwleiddyddol.

Rhwng 1922 ac 1924 gweithiai D.J. dros y Blaid Lafur yn sir Benfro gan obeithio y byddai’r blaid honno yn cadw at ei hegwyddorion cynnar ac yn hyrwyddo rhyddid gwleiddyddol i Gymru. Nid felly bu. Ar ôl cipio grym yn senedd Lloegr yn 1918 fel prif wrthblaid i lywodraeth y dydd yn 1918, bradychu Cymru a wnaeth y Blaid Lafur a hynny arweiniodd at sefydlu Plaid Cymru yn 1925.

 

DJ-Athrawon

Athrawon Ysgol Ramadeg Abergwaun. D.J. sy’n sefyll ar y dde

 

1925-1936: Ymuno â Phlaid Cymru, cychwyn ar yrfa lenyddol a thanio’r Ysgol Fomio.

Bu 1925 yn flwyddyn dra phwysig yn hanes D.J. Bu gyda’r cyntaf i ymuno â Phlaid Cymru ar anogaeth Saunders Lewis a hynny’n cychwyn ar oes o ymlafnio caled drosti. Ni bu erioed weithiwr caletach yn ei rhengoedd na neb mor driw iddi na D.J. Yna, cyn y Nadolig, priododd Jane Evans, neu Siân fel y’i hadwaenid gan bawb wedi hynny, ac ym mis Ionawr 1926 symudodd y ddau i rif 49, Y Stryd Fawr, Abergwaun, ac yno y bu’r ddau fyw weddill eu dyddiau.

Dyma gychwyn go iawn hefyd ar ei alltudiaeth oes o fro ei febyd, ei filltir sgwâr. Serch hynny dychwelodd i’w hen fro trwy lenydda. Ar ôl ei ymdrechion cynnar ym myd y stori fer tawedog fu D.J. rhwng 1918 a 1927. Yna , ym mis Mai 1927, cyhoeddwyd y cyntaf o’i bortreadau o gymeriadau bro ei febyd, sef ‘John Trodrhiw’ yn Y Ddraig Goch. Dyma gychwyn ar gyfres o bortreadau a gasglwyd at ei gilydd maes o law a’u cyhoeddi yn 1934 dan y teitl Hen Wynebau, a ddaeth ar unwaith yn glasur ym myd rhyddiaith Gymraeg.

Oherwydd diffyg cynnydd cenedlaetholdeb ymhlith y Cymry a diystyru hawliau sylfaenol y genedl gan Loegr teimlai rhai arweinwyr y Blaid yr angen am weithred symbolaidd herfeiddiol er mwyn ysgwyd y Cymry o’u cysgadrwydd. Penderfynwyd llosgi Ysgol Fomio’r Llywodraeth Brydeinig ym Mhenyberth, Pen Llŷn. Saunders Lewis oedd arweinydd y cyrch ac fe’i cynorthwywyd gan Lewis Valentine a D.J. Yn dilyn eu harestio a throsglwyddo eu hachos i Lundain fe’u dedfrydwyd i naw mis o garchar ac fe’u hanfonwyd i Wormwood Scrubs. Yn sgïl y cynnwrf a’r carcharu ni rymuswyd cenedlaetholdeb yng Nghymru a lleisiwyd siom yr ymgyrchwyr mewn llythyr a anfonwyd gan Saunders at D.J. yn 1938.

Angen y Blaid…yw arweinydd…haws iddynt ei ddeall. Pe caffent…ni byddai ein carchariad…wedi mynd yn ofer-wastraff…

Dylid nodi, yng nghanol holl gynnwrf 1936, i D.J. gyhoeddi ei gyfrol gyntaf o storïau byrion, Storiau’r Tir Glas, a oedd yn gyfraniad arall at ei ddull o ddychwelyd i’w filltir sgwâr ac yn ychwanegiad pellach at osod ei enw ymhlith prif awduron Cymru’r ugeinfed ganrif.

 

DJ-SaundersValentine

D.J., Saunders Lewis a Lewis Valentine. Tri taniwr Yr Ysgol Fomio,ym Mhenyberth

 

1937-1953: Gwleidydda a Llenydda.

Yn dilyn y carcharu collodd Saunders Lewis ei swydd yng Ngholeg y Brifysgol, Abertawe. Ar ôl sefyll etholiad yn 1943 a cholli yn erbyn W.J. Gruffydd, ar gyfer cynrychioli Prifysgol Cymru yn San Steffan, rhoddodd Saunders y gorau i arwain y Blaid ac enciliodd i fyd newyddiaduraeth a llenyddiaeth  Cadwodd Valentine ei swydd fel gweinidog yr efengyl a derbyniwyd D.J. yn ôl i’w swydd yn Ysgol Ramadeg Abergwaun. Dal ati i frwydro dros ennill rhyddid gwleidyddol i Gymru a dal ati i lenydda a wnaeth D.J.

Rhwng 1937 a 1943 cyhoeddodd D.J. nifer o erthyglau swmpus ym mhapurau’r Blaid ac ym mhapurau lleol Sir Benfro er mwyn hybu achos cenedlaetholdeb a dangos gwrthuni polisïau’r ymerodraeth Brydeinig. Yna, yn 1941, cyhoeddwyd cyfrol arall o’i storïau byrion, Storïau’r Tir Coch. Ymddeolodd D.J. o’i swydd yn Ysgol Ramadeg Abergwaun ym mis Rhagfyr 1945 ac yn dilyn hynny bu’n brysur yn gwleidydda ac yn ysgrifennu storïau byrion yn ôl ei arfer. Cyhoeddwyd Storïau’r Tir Du yn 1949. Ym mis Hydref 1953 cyhoeddwyd rhan gyntaf ei hunangofiant, Hen Dŷ Ffarm, a gydnabyddwyd yn gampwaith ymhlith hunangofiannau oherwydd mae’r llyfr yn fwy na hunangofiant gan ei fod yn cynnig inni ddarlun o ffordd o fyw mewn ardal arbennig mewn cyfnod arbennig, ffordd o fyw a chymuned sydd bellach wedi diflannu ac ni welir ei thebyg fyth eto.

1954-1970: Dal ati yn wyneb trafferthion.

Bu salwch yn gydymaith parhaus i D.J. a Siân weddill eu dyddiau. Serch hynny parhau i ymlafnio ym mrwydr Cymru a wnâi D.J. gan anwybyddu pob cyngor i beidio â pheryglu ei einioes. Ym mis Gorffennaf  1954 dechreuodd fyfyrio ar ail ran ei hunangofiant ac erbyn mis Tachwedd yr oedd wedi ysgrifennu tua 45 tudalen. Yn ychwanegol at yr ysgrifennu mynnai ymhel â man ddyletswyddau gwleidyddol ynghyd â gofalu ar ôl Siân a oedd yn sâl er Ionawr 1953. Yna, ym Mehefin 1955, cafodd D.J. boen yn ei frest. Angina oedd yr aflwydd a fu’n llestair iddo tan ei farwolaeth yn 1970. Meddai D.J. yn 1965:

…diolch am gael gweithio ambell hanner awr neu awr heb ormod o boen. A gwaed fy nghalon yn llythrennol rwy’n ysgrifennu yn awr…

Yr oedd hi’n fis Tachwedd 1959 ar ail gyfrol ei hunangofiant, Yn Chwech ar Hugain Oed, yn cyrraedd o’r wasg, a hynny’n ffrwyth pum mlynedd hir o lafur caled.

Ym mis Gorffennaf 1959 cyhoeddodd Waldo Williams ei barodrwydd i fod yn ymgeisydd y Blaid yn yr etholiad cyffredinol a dyna gychwyn ymgyrch etholiadol rymus gan D.J. Gweithiai yn ddibaid a diflino gan herio’i iechyd bregus. Er bod D.J. a Waldo yn gyfeillion mynwesol yr oedd y ddau yn bur wahanol o ran personoliaeth. Mynnai D.J. ganfasio’n ddibaid. Ni welai Waldo bod angen hynny ac yn aml roedd eu cyfeillgarwch dan straen a Waldo’n gwylltio’n enbyd. Oherwydd mawredd Waldo, mi gredaf, ni fu i’r anghytuno rhynddynt danseilio’u cyfeillgarwch.

 

DJ-Waldo

Waldo Williams, heddychwr a bardd.

 

Ym mis Mehefin 1965 bu Farw Siân ar ôl blynyddoedd o gystudd blin. Ni ddiflasodd D.J. wrth wynebu ei brofedigaeth. Yn hytrach defnyddiodd ei brofedigaeth i’w ysbarduno i weithio’n galetach dros Gymru. Yn ogystal â gweithio dros Blaid Cymru rhoddodd D.J. ei arian iddi. Ym mis Hydref 1965 trefnodd werthiant Pen-rhiw, yr Hen Dŷ Ffarm, gan drosglwyddo arian y gwerthiant yn ei grynswth yn rhodd i’r Blaid er mwyn hyrwyddo ei hymgyrchoedd etholiadol.

Bu D.J. yn deyrngar i’r Blaid trwy gydol ei oes, er iddi, ym marn Saunders Lewis, fradychu Cymru yn enwedig yn achos brwydr Tryweryn.Teimlai Saunders bod dulliau cyfansoddiadol Gwynfor Evans a’i ddilynwyr yn tanseilio achos Cymru. Serch hynny ceisiai D.J. ddenu Saunders yn ôl i rengoedd y Blaid ac i fywyd cyhoeddus yng Nghymru. Meddai Saunders wrtho mewn llythyr yn Nhachwedd 1959:

Felly fe welwch, Dai, nad chi yw’r unig un sy’n ceisio fy nhemtio yn ôl i fywyd cyhoeddus yng Nghymru.  Gwnes eisoes un camgymeriad – cael fy nhemtio yn ôl i’r Brifysgol.  Ond nid af yn ôl at waith ym Mhlaid Cymru.  Ddaru chi feddwl am funud be’ fyddai’r canlyniad pes gwnawn?  Mi fyddai’n draed moch, – a heblaw hynny, yr wyf yn rhy hen ac wedi pelláu ormod, a’r Blaid hithau wedi symud ymhell iawn oddi wrth yr egwyddorion a osodais i iddi.  Fe’m syrffedwyd i gan agwedd arweinwyr y Blaid tuag at orsaf atomig Trawsfynydd.  Na, nid af yn ôl at waith politicaidd na hyd yn oed at ysgrifennu politicaidd.  Ni ddywedaf air yn gyhoeddus am frad Tryweryn, er imi rai misoedd yn ôl feddwl o ddifri am dorri hyd yn oed gysylltiad mewn enw â’r Blaid ar gyfrif hynny.

Gobeithio i’r nefoedd nad oes sŵn chwerwi yn fy ngeiriau.  Nid wyf yn chwerw.  Ond yr wyf yn gwbl argyhoeddedig nad oes dim lle  imi o gwbl i wenud dim mwyach yng Nghymru.

Yna, ar ôl buddugoliaeth etholiadol Gwynfor Evans ym mis Gorffennaf 1966, credai D.J. y byddai’r llifddorau yn agor a Chymru’n ennill ei rhyddid gwleidyddol yn y man. Meddai’ Saunders Lewis, y realydd, wrtho mewn llythyr ym mis Hydref 1966:

Rydwyf innau’n llawen iawn oblegid buddugoliaeth Gwynfor.  Yn bennaf er ei fwyn ef ei hunan; mae o wedi cael ad-daliad am ei flynyddoedd hir o  lafur, ac wedi cael profi blas buddugoliaeth am dro.  Nid arddu’r tywod a wnaeth.

Ond mae arnaf ofn fod y Blaid yn meddwl mai dyma ddechrau’r diwedd; nad oes ond ennill dwy neu dair sedd seneddol ychwanegol, ac yna fe ddaw senedd i Gymru.

Yn fy marn i, yn awr ac o’r cychwyn cyntaf, ni ddaw senedd i Gymru drwy senedd Loegr.  Petai pob etholaeth Gymreig yn mynd i Blaid Cymru, nid drwy hynny y deuai hunanlywodraeth.  Ni ddaw hunanlywodraeth ond yn unig drwy wneud llywodraethu o Lundain yn amhosibl.  Y mae dysgu mai dulliau cyfansoddiadol sy’n mynd i ennill yn chwarae’n syth i ddwylo llywodraeth Loegr.  A dyna’r hyn y mae Gwynfor a J.E. yn ei ddysgu o hyd ac o hyd, –  ac yn gwneud drwg moesol mawr.  Yn fy marn i y mae bechgyn a merched Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn dangos y ffordd well, yn adeiladu Cymreigrwydd yn arf yn erbyn gwasanaeth suful Lloegr, yn codi mur Cymreig.

Nid af i sgrifennu’r pethau hyn.  Nid yw’n debyg y sgrifennaf ddim rhagor am wleidyddiaeth; y mae bwlch rhy fawr rhwng arweinwyr y Blaid a mi, ac ni chymerwyd sylw o ddim a awgrymais iddynt o gwbl, – tyst o ‘Dynged yr Iaith’.  Ond ni wnaf ddim ychwaith i rwystro dim ar eu hymdrechion, dim ond tewi.

Heddiw y bygythiad mwyaf i’n hunaniaeth ni fel cenedl yw’r gwladychu mawr sy’n digwydd yn ein gwlad a’r adeiladu tai yn eu miloedd ar gyfer y mewnlifiad a ddaw dros Glawdd Offa o Loegr. Dyma yw ein Tryweryn cyfoes ni sy’n ddim llai na hil-laddiad llwyr a didostur. Onid adfer dulliau Saunders Lewis yw ein hunig obaith gan na ddaw inni ymwared o du ein Cynulliad Cenedlaethol dirym a diweledigaeth?

Bu farw D.J. ym mis Ionawr 1970 ac yntau ar y pryd mewn cyfarfod yng Nghapel Rhydcymerau. Yr oedd, o’r diwedd, wedi dychwelyd i’w filltir sgwâr. Ar ben hynny yr oedd yn eistedd ar bwys ei arwr, Gwynfor Evans. Ni ellid dychmygu gwell diweddglo i’w fywyd a gysegrodd i frwydr parhad ei genedl ac i hunaniaeth ei bobl.

 

Claddwyd D.J. ym mynwent y capel gyda Siân ei wraig a gwelir yno yr arysgrifau a ganlyn:

 

Dyma fedd Siân a D.J.  Ar y chwith (wrth wynebu’r pennawd a nodwyd);  Siân Williams, 1884-1965, annwyl briod  D.J., 1885-1970, ac yntau’n gorwedd gyda hi a’r Hen Wynebau eraill yn eu tragwyddol hedd.

 

Ar y dde:  Yn gymeradwy ymysg lliaws ei frodyr: yn ceisio daioni i’w bobl, ac yn dywedyd am heddwch i’w holl  hiliogaeth.

 

 

Darllen pellach:

Cyhoeddiadau D.J. Williams.

 

Emyr Hywel, Y Cawr o Rydcymerau (Y Lolfa, 2009).

Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J., (Y Lolfa, 2007).

Gwynfor Evans – Darlith Peter Hughes Griffiths

Peter Hughes Griffiths
Peter Hughes Griffiths

Gwynfor Evans, yn addas iawn, oedd testun y ddarlith gyntaf i’w thraddodi i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru ar faes y Brifwyl Ddydd Llun, 6 Awst 2012.  Anerchwyd gan arweinydd y Blaid ar Gyngor Sir Gaerfyrddin, Peter Hughes Griffiths, a weithiai’n drefydd llawn-amser i Gwynfor a’r Blaid yn Shir Gâr. Traddododd fersiwn estynedig fel darlith goffa Enid Jones yn Festri Capel Heol Awst, Caerfyrddin Nos Wener 5 Hydref.  Rydyn ni’n ddiolchgar iawn am ganiatad Peter i atgynhyrchu’r ddarlith honno ar wefan y Gymdeithas ac i Alun Lenny am ei gymorth caredig gyda’r lluniau.

.

.

.

GWYNFOR EVANS – Y DYN A’R GWLEIDYDD

Gwynfor Caerfyrddin 1966Ganwyd Gwynfor Richard Evans ar Fedi’r 1af 1912 – gan mlynedd yn ôl – yn fab i Dan a Cathrine Evans yn Y Goedwig, Somerset Road, Y Barri, Bro Morgannwg, ac yn frawd i Alcwyn a Ceridwen.

O astudio ei fywyd, darllen yn helaeth amdano a dod i’w adnabod yn bersonol – yr unig gasgliad y gallwn ni ddod iddo, a holl haneswyr y dyfodol rwyn siwr yw hyn:

Sut y llwyddodd un bod dynol i gyflawni cymaint yn ystod ei fywyd – ie, yn wleidyddol – ond hefyd mewn cymaint o feysydd eraill – a’r cyfan i gyd er mwyn Cymru.  Roedd Gwynfor Evans yn ŵr arbennig, arbennig iawn, ac yn berson na welwyd ymroddiad mor llwyr i’w wlad, ac am wn i, yn hanes diweddar ein cenedl.

Yn ôl un amcangyfrif fe deithiodd e dros filiwn a chwarter o filltiroedd yn ystod ei oes – er mwyn Cymru.  Ac yn ôl Graham Jones o’r Llyfrgell Genedlaethol – “Casgliad Gwynfor yw’r casgliad mwyaf a fedd y Llyfrgell, ac mae mhell o fod yn gyflawn o hyd.”

Yn ei gofiant i Gwynfor mae Rhys Ifans yn nodi iddo gyhoeddi ei filiynfed gair yn ei unfed llyfr ar ddeg yn 1989.  Cyhoeddodd nifer helaeth o lyfrau wedi hynny, a hyn i gyd ar wahân i’r cannoedd ar gannoedd o erthyglau, yn y Gymraeg a’r Saesneg yn fisol ar gyfer papurau Plaid Cymru, Y Ddraig Goch a’r Welsh Nation, yn ogystal â phapurau cenedlaethol a lleol eraill, ynghyd â  datganiadau wythnosol, taflenni a phamffledi di-ddiwedd – y cyfan yng nghyfnod y teipiadur –  lle mae’n cydnabod mai Rhiannon ei wraig fyddai’n gwneud y gwaith caled hwnnw i gyd iddo.  Hwn oedd cyfnod ‘grym y gair mewn print’ – cyfnod y darllen mawr, cyn ac yn ystod dyfodiad cynnar radio a theledu.

Meddai’r Dr Pennar Davies amdano –

“Mae’r enw yn rhan annatod o hanes deffroad Cymru yn yr ugeinfed ganrif.”

A Rhys Ifans ei gofiannydd eto –

“Gwynfor a greodd y ‘mudiad cenedlaethol’ – Gwynfor hefyd oedd tad Ymgyrch Senedd i Gymru …  Mae cofeb arhosol yr ymgyrch honno i’w chael ym Mae Caerdydd – Fe’i gelwir yn gynulliad, y symbol gloywaf, er gwell neu er gwaeth, o awydd y Cymry i fyw fel cenedl wleidyddol.”

“Gwynfor Evans oedd gwladgarwr mwyaf Cymru’r ugeinfed ganrif a gwnaeth ei ymroddiad i’w wlad drawsnewid rhagolygon y Cymry fel cenedl.” – Dyna’r frawddeg gyntaf i ddisgrifio’r person hwn yn ‘ Gwyddioniadur Cymru’ yr Academi Cymreig.  Derbyniodd Gymredoriaeth nifer o’n colegau ac ry ni’n sôn am y person a fu’n Llywydd y Dydd yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn gyson a llawer amlach na neb arall yn ein cyfnod ni.  Ar y diwedd fe restaf anrhydeddau a roddwyd iddo na ddaeth i ran neb arall ers canrifoedd – os o gwbl.

Dan a Cathrine Evans, a’u plant – Gwynfor (ar y chwith), Ceridwen ac Alcwyn
Dan a Cathrine Evans, a’u plant – Gwynfor (ar y chwith), Ceridwen ac Alcwyn

Roedd Capel y Tabernacl, Y Barri yn gartref ysbrydol i’r holl deulu gyda mam a thad Gwynfor yn cymryd rhan flaenllaw yno a’i dadcu Y Parchedig Ben Evans yn weinidog cyntaf y Tabernacl.  Ei dad yn ddiacon ac yn arweinydd y gân a chôr cymysg gyda dros gant o leisiau yn perfformio’r oratorios mawr yn gyson.  Yn y flwyddyn 2000 dadorchuddiwyd Ffenesr Liw newydd yn y capel i gofio am Dan a Catherine Evans.  Fe sefydlodd Dan a Cathrine Evans fusnesau llewyrchus ac enwog iawn yn nhref y Barri.

Gwynfor, capten Tîm Hoci’r Ysgol
Gwynfor, capten Tîm Hoci’r Ysgol

Bu Gwynfor yn Ysgol Ramadeg y Barri a daeth yn gapten ar Dîm Criced a Thîm Hoci’r ysgol ac fe ddaeth yn aelod o Dîm Criced Ysgolion Cymru yn 1930.  Yna, Coleg y Brifysgol Aberystwyth a  graddio yn y gyfraith – ac eto daeth yn aelod o dîm criced a hoci’r Brifysgol hefyd.

A phan yn y coleg digwyddodd dau beth a effeithiodd yn drwm iawn ar ei ddyfodol  – y cyntaf:

“Rhyfeddai ar ymroddiad llanciau a llancesau a fyddai’n gwerthu’r Ddraig Goch o gwmpas strydoedd Aberystwyth – Gwenant Davies, Eic Davies ac eraill.”

Ac yn ail –  “ond un diwrnod gwelodd bamffledyn melyn y tu allan i siop lyfrau yn Aberystwyth – The Economics of Welsh Self Government gan DJ Davies.  Symudodd y llyfryn hwn pob math o amheuaeth, ac yn haf 1934 aeth at Cassie Davies yn y Barri i ymuno â’r Blaid Genedlaethol.”

Meddai Cassie Davies a oedd ar staff Coleg y Barri  ar y pryd yn ei llyfr Hwb i’r Galon –

“A dyma pryd y dechreuodd dyn ifanc hynod o olygus o’r Barri, yn gwisgo blaser Coleg Aberystwyth alw i’m gweld er mwyn cael siarad am y Blaid newydd hon a gofyn am gael ymuno â hi.”

Aeth Gwynfor i Rydychen wedyn yn fyfyriwr a sefydlu cangen o’r Blaid yno a dod yn ysgrifennydd yr enwog Cymdeithas Dafydd ap Gwilym.  Graddiodd yno yn 1936.

Er iddo anfon erthygl o Rydychen i gylchgrawn ei hen ysgol ac i rannau ohoni ymddangos yn y Western Mail, yn Ionawr 1937 y cyhoeddwyd ei erthygl gyflawn gyntaf yn Y Ddraig Goch yn ymwneud â sefydlu Gwersyll Sain Tathan, ac yn Ysgol Haf Plaid Cymru yn y Bala y flwyddyn honno cynigiodd benderfyniad yn galw am roi safle swyddogol i’r iaith Gymraeg.  A wyddoch chi beth – fe gasglwyd 400,000 o lofnodion yn cefnogi’r cynnig hwnnw cyn i’r ail ryfel byd roi pen ar y gwaith.

Felly, fe welwch fod Gwynfor wedi cymryd ei gamau breision cyntaf yn yr hyn a ddatblygodd yn ymgyrch oes iddo – er mwyn Cymru.  Daeth yn aelod o Bwyllgor Gwaith y Blaid yn genedlaethol yn 1937 ac o fewn chwe mlynedd, yn 1943 fe’i dewiswyd yn Is-Lywydd y Blaid.  Wedyn ar y 1af o Awst 1945 yng Nghynhadledd Llangollen (bum niwrnod cyn gollwng y bom ar Hiroshima) fe’i etholwyd yn Llywydd Plaid Cymru ac yntau ond yn 32 oed – a bu’n llywydd ac arweinydd am y 36 mlynedd nesaf – gan gychwyn ar ei genhadaeth fawr gydol ei oes.

Priodi, 1941 – Gwynfor a Rhiannon a’u teuluoedd (ei dad yng nghyfraith Dan Thomas ar y chwith)
Priodi, 1941 – Gwynfor a Rhiannon a’u teuluoedd (ei dad yng nghyfraith Dan Thomas ar y chwith)

Yn y cyfamser roedd e wedi priodi ei gymar oes Rhiannon ac yn byw yn Wernellyn, Llangadog ac wedi cychwyn menter busnes Tai Gerddi yno.  Rwyn hoffi ei ddisgrifiad o sut y syrthiodd e am Rhiannon.  Meddai Gwynfor yn ei lyfr Bywyd Cymro – pan alwodd e yn nhy mam a thad Rhiannon yng Nghaerdydd –

“Waeth i mi gyfaddef i’m calon golli curiad pan ddaeth Rhiannon i mewn i’r ystafell.  Pan welais hi ddeufis wedyn yng nghanol harddwch dydd o haf yn Islaw’r Dref a ffrog fach ysgafn iawn a byr amdani – roedd y boi o dref Y Barri yn ŵr colledig.”

Fe’i priodwyd ar Ddydd Gŵyl Ddewi 1941, ac meddai Pennar Davies yn ei lyfr:  “Os bu’r nef erioed yn trefnu priodasau mae’n sicr iddi gael hwyl wrth lunio hon.  Ac ni ellir gorbrisio cyfraniad Rhiannon Evans at weithgarwch ei gŵr.”  Fe wna i gyfeirio at deulu’r Dalar Wen eto.

Safodd Gwynfor ei etholiad Seneddol cyntaf ym Meirionydd yn 1945.  Arwain Protest Llyn y Fan dydd Calan 1947 ac Abergeirw 1948, a’i ethol yn aelod o Bwyllgor Urdd y Graddedigion o Lys y Brifysgol ac o Gyngor yr Annibynwyr y flwyddyn honno yn ogystal ac Ysgrifennydd Cymreig y Gyngres Geltaidd a gyfarfu yn Nulyn – a chyd-annerch gydag Eamonn De Valera yng Nghaerdydd.  Mae’n rhaid bod yr edmygedd yng Nghymru yn fawr iawn ohono gan iddo fod yn Llywydd y Dydd yn Eisteddfod genedlaethol Bae  Colwyn mor gynnar â 1947 ac yntau ond 34 oed.  Onid yw hi’n amlwg erbyn diwedd y 40’au fod Gwynfor Evans wedi sefydlu ei hun fel arweinydd cenedlaethol ac yn dderbyniol iawn gan ei bobl.

Arwain protest Abergeirw, 1948
Arwain protest Abergeirw, 1948

Etholwyd Gwynfor ar Gyngor Sir Caerfyrddin yn 1949 a bu’n Gynghorydd Sir am 25 mlynedd.  Roedd hi’n sefyllfa ddiddorol yn dilyn Etholiadau’r Cyngor Sir yn 1956.  Etholwyd 29 cynghorydd Annibynnol, 29 Cynghorydd Llafur a 2 Gynghorydd Plaid Cymru. Plaid Cymru’n dal y balans, ac yn fwy rhyfedd fyth Gwynfor Evans oedd enw y ddau gynghorydd Plaid Cymru – Gwynfor Evans y Betws, Rhydaman a Gwynfor Evans, Llangadog.  Fe aeth Gwynfor Evans y Betws a’r Cyngor Sir i’r Uchel Lys yn Llundain am nad oedd ffurflenni enwebu ar gyfer etholiad i’w cael yn Gymraeg – ac fe enillwyd yr achos a’r canlyniad pwysicaf i hyn oedd sefydlu Pwyllgor Syr Hughes Parry yn 1963 i ymchwilio i safle cyfreithiol yr iaith Gymraeg.

Yn  1949 arweiniodd Gwynfor Rali mwyaf uchelgeisiol Plaid Cymru erioed – Daeth 4,000 o bobl ynghyd i Fachynlleth er mwyn galw am Senedd i Gymru, ac yn dilyn araith Gwynfor nododd un gohebydd mai Gwynfor ac nid Aneurin Bevan a haeddai wisgo mantell areithiwr gorau Cymru.  Ralïau eraill Senedd i Gymru wedyn ym Mlaenau Ffestiniog yn 1950 ac yna’r Rali Fawr yng Nghaerdydd yn 1953 gyda chwarter miliwn o bobl wedi arwyddo deiseb i’w chyflwyno i Dŷ’r Cyffredin.  Safodd Gwynfor Etholiad Cyffredinol ym Meirionydd yn 1950, is-etholiad Aberdâr yn 1954 a Meirion eto yn 1955 a 1959.

A beth am frwydr Tryweryn?  Rali’r Bala yn 1956 –

“Nid cynt y cododd Mr Gwynfor Evans i siarad nag y cododd y miloedd yn y babell fawr i’w groesawu a rhoddi iddo gymeradwyaeth hir.”  Ac meddai Gwynfor yn ei lyfr Bywyd Cymro – “Ac eithrio’r ymgyrch dros Senedd i Gymru, Tryweryn oedd y bwysicaf o’n holl ymgyrchoedd.”  Mae arweiniad Gwynfor yn y frwydr honno wedi ei chofnodi’n fanwl a’r dirprwyaethau i Lerpwl ac yn y blaen yn ddigwyddiadau hanesyddol.  Meddai Gwynfor – “Roedd y Cymry mor unol ag y bydd cenedl byth.  Anwybyddwyd eu barn yn llwyr.  Dinoethwyd natur democratiaeth Cymru.”

Gorymdaith dros gymuned cwm Tryweryn yn Lerpwl
Gorymdaith dros gymuned cwm Tryweryn yn Lerpwl

Merch ifanc – Jennie Eirian Davies, gwraig i weinidog ym Mrynaman – a safodd am y tro cyntaf dros Blaid Cymru yn Sir Gaerfyrddin yn yr Etholiad Seneddol yn 1955 ac eto mewn is etholiad yn 1957.  Meddai Dewi Thomas amdani yn y Gyfrol Deyrnged i Jennie Eirian –

“Ei hymroddiad diflino a’i dawn lachar hi yn y pumdegau yn fwy na dim a agorodd y drws i lwyddiant Gwynfor ym muddugoliaeth fawr Caerfyrddin yn nes ymlaen.”  Yn wir fe ddywedodd Jennie Eirian ei hun ar ol etholiad 1957 –   “Bydd y Blaid yn ennill y sedd hon o fewn 10 mlynedd.”  Fe wnaeth hynny yn 1966 – o fewn 9 mlynedd!

Ble rwy i’n mynd i ddechre dywedwch am fuddugoliaeth Gwynfor yn is-etholiad 1966?  Mae’r hanes hynny’n haeddu darlith gyflawn ar wahân. Fe gewch chi honno yn 2016 pan fyddwn ni’n dathlu 50 mlynedd y fuddugoliaeth!  Y cyfan rwyf am ddweud heno yw i’r ffaith i Gwynfor ennill y fuddugoliaeth honno newid cwrs hanes gwleidyddol Cymru am byth.  Cyhoeddodd Gwasg y Dryw record o Gwynfor yn siarad yn dilyn ei fuddugoliaeth –

“Gadewch i ni’n awr ewyllysio bywyd llawn i’n gwlad a mynnu cael sefydliad sy’n creu bywyd cyflawn.  Llywodraeth Cymreig yw’r sefydliad hanfodol.”  Dyna eiriau Gwynfor ar y record.  Ry ni wedi cael y sefydliad hwnnw bellach.  Ry ni ar y ffordd i Lywodraeth gyflawn Gymreig sef gweledigaeth lawn Gwynfor.

Gwynfor yn mynd mewn i Dŷ’r Cyffredin, 1966
Gwynfor yn mynd mewn i Dŷ’r Cyffredin, 1966

Ond, meddyliwch amdano yn mynd i ffau’r llewod yn Llundain ac i Dŷ’r Cyffredin –

“Wrth fy nhywys trwy’r ystafelloedd tê, cyfeiriodd Emrys Hughes at y bwrdd Cymreig – ‘I wouldn’t sit there if I were you’, meddai, ‘Your name is mud there.’  Ai Goronwy Roberts heibio yn y coridor heb edrych arnaf.  Mae’n anodd i neb gofio neu ddychmygu’n awr pa mor fileinig y bu George Thomas. Roedd hwnnw’n aruthr yn ei wrth Gymreictod ac yn filain…  Ef oedd arswyd cenedlaetholdeb Cymreig a’r iaith Gymraeg.”

Dyna’r lle yr aeth Gwynfor iddo, ond fe fanteisiodd e ar y sefydliad ymerodraethol hwnnw ar bob cyfle i frwydro tros Gymru ac i alw am hunan-lywodraeth.  Pethe fel hyn –

Gyda chymorth y Grŵp Ymchwil, daeth i’r casgliad mai’r dacteg orau fyddai iddo ymladd rhyfel guerrilla a gofyn cwestiynau dirifedi ynghylch cyflwr Cymru.  Byddai cwestiynau Gwynfor yn gyrru’r gwasanaeth sifil yn wallgo bost: erbyn diwedd y flwyddyn gyntaf roedd e wedi gofyn dros 600 o gwestiynau a chyhoeddwyd pob cwestiwn a’r atebion ar ffurff tair cyfrol – Llyfrau Du Caerfyrddin.  Yna gosod achos Plaid Cymru ger bron y Comisiwn Brenhinol ar y Cyfansoddiad yn 1969.

Colli Caerfyrddin wedyn yn 1970 – dilyn yr Arwisgo, gweithredu Cymdeithas yr Iaith a’r FWA (os oedd sut beth yn bod!).  Colli wedyn o 3 pleidlais ym

Mawrth 1974  a chael buddugoliaeth ysgubol wedyn yn Hydref 1974.  Am hanner awr wedi tri’r bore roedd 3,000 ar Sgwar Nott i glywed y canlyniad a bod Gwynfor wedi cael 23,325 o bleidleisiau.  Hon oedd yr unig sedd i Llafur golli’r noson honno ar draws y Deyrnas Unedig.  Nôl i Lundain unwaith eto ond gyda’r ddau Ddafydd erbyn hyn!  Yn aml byddai ei ddiwrnod gwaith yn dechrau am naw o’r gloch y bore ac yn ymestyn hyd oriau mân y diwrnod canlynol.

San Steffan – gyda’i gyd Aelodau Seneddol Dafydd Wigley a Dafydd Elis Thomas
San Steffan – gyda’i gyd Aelodau Seneddol Dafydd Wigley a Dafydd Elis Thomas

Faint sy’n gwir sylweddoli i’r cyfnod hwn fod yn allweddol i symud y ddadl ymlaen am Gynulliad i Gymru a’r Alban?   Pam?  Roedd tri cenedlaetholwr o Gymru yn y Senedd yn ogystal a saith o’r SNP o’r Alban.  Dim ond tri o fwyafrif oedd gan y Llywodraeth dros y pleidiau eraill.  Meddai Gwynfor – “Dyna’r sefyllfa wleidyddol mwyaf obeithiol y bum i ynddi erioed,” a gorfodwyd y Llywodraeth i ildio i’r symudiad tuag at sefydlu Cynulliad i Gymru a’r Alban  – a dyna gychwyn ar y daith anodd a hir honno sydd wedi ei chyrraedd bellach, yn fwy o lawer yn yr Alban nac yng Nghymru!

Fe drefnodd y Blaid Lafur y math o ofynion gyda’r Refferendwm am Gynulliad i Gymru a’r Alban fel roedd hi’n amhosibl i’r bleidlais Ie i ennill. Fe gofiwn am Neil Kinnock ac eraill o fewn y Blaid Lafur yn ymgyrchu’n gryf yn erbyn polisi eu plaid eu hunain a chael tragwyddol heol i wneud hynny.  Y canlyniad oedd Na i Gynulliad yng Nghymru yn 1979.   Rhys Ifans sy’n dweud eto –

“Bu llawer tro ar fyd yng ngyrfa Gwynfor, ond hon oedd yr ergyd drymaf. Iddo fe roedd y refferendwm yn bleidlais ar gwestiwn ysbrydol a dirfodol ynghylch bodolaeth Cymru.  Torrodd Gwynfor ei galon  a chyfaddefodd na wyddai beth a godai fwyaf o gyfog arno – gwaseidd-dra a thaeogrwydd y Cymry neu dwyll a llygredd y Blaid Lafur.”

Collodd yr Etholiad Cyffredinol a ddilynodd y Refferendwm oherwydd cyhoeddi arolwg barn y BBC ychydig  ddiwrnodau cyn yr etholiad a oedd yn dweud mai trydydd gwael fyddai Gwynfor.  Yn fy marn bersonol i roedd hyn i gyd wedi ei drefnu gan ‘y sefydliad’ i geisio cael gwared â Gwynfor o Dŷ’r Cyffredin. Yn wir, cyfaddefodd y BBC yn dilyn arolwg manwl i’r cwmni a gariodd allan yr arolwg barn eu bod yn ‘anerbyniol bell ohoni’!

Ymateb Gwynfor oedd – pe bai e wedi ennill yr etholiad hwnnw, gyda’i iechyd mor symol ar y pryd, fydde fe ddim yn dal ar dir y byw!  Ac yna yn 1981 ar ol 36 o flynyddoedd fel Llywydd Plaid Cymru fe roddodd Gwynfor y gorau iddi yn y Gynhadledd yma yng Nghaerfyrddin.

Dyna ichi ddarlun cyflym iawn o waith a dylanwad Gwynfor yn wleidyddol.

Oedd, roedd y dylanwad hwnnw’n fawr iawn a fydde ni fyth lle’r un ni heddi heb fod Gwynfor wedi cyflawni cymaint. Mae ei lwyddiant gwleidyddol yn cael ei gydnabod bellach gan bawb.  Gŵr arbennig iawn iawn.

Ond yr hyn sy’n rhyfedd am y gŵr hwn yw ei fod wedi cyflawni cymaint mwy ochr yn ochr neu yn wir ar wahân i’w yrfa wleidyddol.  A’r hyn rwy am geisio ei wneud nawr yw rhoi blas yn unig ichi, a’ch atgoffa o’r gwaith arloesol ac aruthrol arall  a wnaeth e.

A ble rwyn dechre dwedwch?

Rhai o lyfrau niferus Gwynfor
Rhai o lyfrau niferus Gwynfor

YR HANESYDD

 

Fydde Gwynfor yn dechrau pob araith  yn ddieithriad bron gyda gwers hanes. Sdim ots ble bydde fe, sdim ots beth fydde’r achlysur roedd Hanes Cymru yn rhan o’i neges.  Roedd e’n credu bod hi’n bwysig iawn iawn ein bod ni fel pobl yn dod i wybod ein hanes.  Ymgyrchodd am ddysgu Hanes Cymru yn ein hysgolion – mewn cyfnod pan oedd dim bron o hynny’n digwydd, ac fe aeth e ati i ysgrifennu a chyhoeddi llyfrau ac fe bwysodd ar eraill i wneud hynny hefyd – “Nod Gwynfor drwy gydol ei oes oedd deffro’r ymwybod cenedlaethol trwy drwytho pobl yn hanes Cymru ac adfer cof ei phobl a chryfhau eu hewyllys i fyw.” (Dr Geraint Jenkins)

Ysgrifennodd glasuron hanesyddol –Hanes Cymru/ History of  Wales, trwy’r South Wales Echo.  Yna, Aros Mae,  a Seiri Cenedl a Land of My Fathers.

Meddyliwch iddo fynd ati ar ddydd Nadolig 1970 i ysgrifennu’r ddwy ddalen gyntaf o nodiadau Aros Mae!  Roedd e ar werth ymhen 7 mis a gwerthwyd yr argraffiad cyntaf o 5,000 yn bur gyflym ac yna ail argraffiad buan.  Fe aeth Elin Garlick i’w gyfieithu i’r Saesneg a’i alw’n Land of My Fathers. Ail argraffwyd deirgwaith wedyn ac fe ddywedodd y cyhoeddwyr Tŷ John Penry – “hwn yw’n gwerthwr gorau ni o bob llyfr a gyhoeddwyd.”

Ond ei glasur arall hanesyddol yw Seiri Cenedl  sef portreadau a hanes 65 o wŷr a gwaragedd a gyfrannodd mewn gwahanol ffyrdd at adeiladu a chynnal ein cenedl.  Meddyliwch am yr holl waith ymchwil sydd ynghlwm wrth ysgrifennu llyfrau hanes a phenodau am bobl – a’r ffeithiau yn hollol gywir!

Fe wnes i gyfeirio ar y dechrau at Gwynfor fel awdur hynod o doreithiog – awdur rhyw 30 o lyfrau i gyd – yn ogystal â phamffledi a’r taflenni a’r erthyglau wedyn – diderfyn – yn y Gymraeg a’r Saesneg.  Fe soniodd e wrtha i unwaith bod hi’n fwriad ganddo i ysgrifennu un llyfr arall yn dilyn ei holl deithio ar hyd ei oes trwy Gymru – sef llyfr ar Siopau Chips Cymru gan ei fod wedi bwyta mewn cymaint ohonyn nhw ar ei deithiau!!

Y CRISTION A’R HEDDYCHWR

Fe glywson ni’r Parchedig Beti Wyn James a Mererid Hopwood yn crynhoi pwysigrwydd a chyfraniad Gwynfor yn y ddau faes hwn yn y gwasanaeth coffa a gynhaliwyd yng Nghapel y Priordy bnawn Sul Medi’r 2il. Felly, wna i eto ond nodi rhai o’r prif ffeithiau.

Bu’n athro Ysgol Sul  ar bobl ifainc yn ei gapel Providence Llangadog am flynyddoedd lawer, a’r hyn sy’n arbennig oedd hyn – ble bynnag yr oedd Gwynfor ar y nos Sadwrn – bron yn ddieithriad byddai’n dychwelyd ar gyfer ei ddosbarth Ysgol Sul y diwrnod wedyn.  Darllenwch bennod gyfan am Gwynfor y Cristion a phennod gyfan am Gwynfor yr Heddychwr yn llyfr Pennar Davies – maent yn rhoi darlun manwl a chyflawn i ni o ddyfnder ffydd a meddwl y dyn.

Amddiffyn tir Cymru – yn llwyddiannus – Trawsfynnydd, 1951
Amddiffyn tir Cymru – yn llwyddiannus – Trawsfynnydd, 1951

Magwyd ef ar aelwyd Gristnogol yn y Barri a’i dadcu’r Parchedig Ben Evans yn weinidog cyntaf Capel y Tabernacl.  Roedd ei wncwl Idris (brawd ei dad) yn weinidog hefyd ac yn bregethwr o’r radd flaenaf.  Daeth Gwynfor yn  Gadeirydd Undeb Eglwysi yr Annibynnwyr Cymraeg pan ond yn ddeugain a dwy oed.  Ni chafodd neb mor ifanc ei ethol erioed cyn hynny.  A bu Guto ei fab hefyd yn Llywydd yr Undeb yn ddiweddar.

Mae’n bwysig cofio i Gwynfor yn ei araith gyntaf ar lawr Tŷ’r Cyffredin seilio ei obaith dros Gymru ar y gwerthoedd Cristnogol yn ei hetifeddiaeth.

Ymgymerodd â nifer o swyddi yng nghyfundrefn yr Annibynnwyr hefyd a bu’n allweddol yn sefydlu Tŷ John Penry a’i weinyddiaeth.  Roedd e’n berson ymarferol yn ei Gristnogaeth.

“Rwyn heddychwr yn gyntaf a chenedlaetholwr wedyn” oedd geiriau Gwynfor ac fe gafodd ryddhad diamod pan fu ger bron Tribiwnlys milwrol yng Nghaerfyrddin yn 1940.  Ac yn dilyn ysgrifennu ei erthygl gyntaf ynglŷn â San Tathan yn 1937 fe ddaeth o dan ddylanwad ei arwr mawr George M LL Davies, gan ddod yn Ysgrifennydd  Mudiad Heddychwyr Cymru ac yng ngofal y babell yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd 1938.  Trwy ei oes bu’n arwain protestiadau a siarad mewn Ralïau Heddwch – Rali Abertawe 1940, Rali Fawr Epynt lle y trowyd 400 o bobl allan o’u cartrefi, Rali Abergeirw 1948 a’r llun enwog o Rali Trawsfynydd yn 1951 – rhain i gyd yn erbyn y Swyddfa Ryfel yn cymryd tiroedd Cymru.

Bu Cymdeithas y Cymod yn ddyledus iawn iddo am ei gymorth a’i arweiniad ac fe gyhoeddodd Gwynfor nifer o lyfrynnau a phamffledi fel They Cry Wolf a Wales Against Conscription.  Yna, yn 1973, cyflwynodd ei ddarlith enwog yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd – Cenedlaetholdeb Di-Drais.  Bu yr un mor gefnogol i Fudiad CND hefyd ac fe siaradodd yn gryf iawn dro ar ôl tro yn erbyn y rhyfel yn Fietnam ac fe’i cynigiodd ei hun fel tarian ddynol yn Hanoi yn 1968 – ond fe wrthodwyd mynediad i’r grŵp – ond roedd y weithred yn nodweddiadaol o ŵr na allai sefyll a gwylio’r fath laddfa.  Ac meddai Dafydd Elis Thomas amdano yn un o gylchlythyron Cymdeithas y Cymod:

“Ganwyd yr enaid mawr hwn yn y ganrif fwyaf treisgar yn hanes y byd.  Yn nhywyllwch yr ugeinfed ganrif ryfelgar a threisgar bu ei fywyd yn olau.”

BRWYDRO DROS YR IAITH

Fe fuodd Gwynfor yn allweddol yn yr ymgyrch i sicrhau Radio i Gymru ac yn 1939 dilëodd y BBC raglenni Cymru yn llwyr.  Yn Eisteddfod Genedlaethol Llandybie yn 1944 fe gyflwynodd Gwynfor ddarlith i lond capel ar Radio Yng Nghymru.  Cyhoeddwyd y ddarlith yn Gymraeg ac yn Saesneg ac fe wrthwyd 10,000 o gopiau ohoni!  Dadleuodd Gwynfor dros ymreolaeth ym maes darlledu, ac i dorri stori arall yn y frwydr yn fyr – fe gafwyd hynny ac fe etholwyd Gwynfor yn aelod  o Bwyllgor Ymgynghorol Cymreig y BBC yn 1946.

Bu’n frwydr hir ond fe sicrhawyd BBC Cymru a Radio Cymru a Radio Wales maes o law.

Buddugoliaeth – dechrau gwasanaeth teledu Cymraeg S4C, 1982
Buddugoliaeth – dechrau gwasanaeth teledu Cymraeg S4C, 1982

Gwelodd Gwynfor hefyd erbyn canol y 50’au byddai dyfodiad teledu yn peri newid chwyldroadol yn y gyfundrefn gyfathrebu a bod bygythiad mawr i’r iaith Gymraeg a’n diwylliant.  Gwthiodd Gwynfor y syniad hwnnw o deledu Cymru, ond ni chododd y llywodraeth fys bach i helpu, ac ni lwyddodd i gyflawni ei amcan.  Gwnaeth Gwynfor araith seneddol bwysig yn 1969 yn galw’n glir ar y llywodraeth i sefydlu Sianel Gymraeg ac fe wyddoch am yr ymgyrchu honno yn y 70’au.  Mae hanes yr ymgyrch i sicrhau sefydlu S4C yn un a gysylltir gyda Gwynfor a’i fwriad i ymprydio ar ôl i’r Llywodraeth Dorïaidd dorri eu gair – mae’r stori honno’n ddarlith arall wrth i ni ymhen y mis ddathlu 30 mlynedd o ddarlledu ar S4C.

A’r peth arall yr wyf am ei nodi – ar wahân i’r arweiniad di-ildio a roddodd Gwynfor i bob agwedd o’r iaith oedd ei ymgyrch am Goleg Cymraeg.  Roedd Gwynfor yn aelod o Lys y Brifysgol ac fe gynigiodd yn 1951 y dylid sefydlu Coleg Cymraeg ac fe sefydlwyd pwyllgor i ystyried hynny.  Roedd pawb yn erbyn ond Gwynfor.  Paratodd Gwynfor Femorandwm manwl i ddangos yr angen am y math hwn o goleg yng Nghymru eto yn 1953.  Ar hyd y blynyddoedd fe fu e wrthi – ymgyrch arall ganddo yn 1973 ac yna yn 1986 wrth annerch y Seremoni Raddio Gymraeg gyntaf a drefnwyd gan Undeb by Myfyrwyr Cymraeg yn Aberystwyth.  Mawr fu ei ddycnwch a’i ddylanwad di-ildio – a bellach mae’r Coleg Cymraeg hwnnw yn bod a’i Ganolfan Weinyddol yma yng Nghaerfyrddin yn Y Llwyfan.

Y DYN TEULU

“Ni fyddai byth yn dweud wrthym ni na’n plant – ‘cer i ffwrdd. Rwyn rhy brysur’, ac ni chododd erioed fys atom i’n ceryddu.  Roedd ei amynedd gyda’r plant yn ddibendraw.”  Dyna eiriau Meinir ei ferch.  Fe symudon nhw i fyw o Wernellyn i’r Dalar Wen yn 1953 – “Anrheg priodas fy nhad oedd y Dalar Wen wedi ei gohirio am bymtheng mlynedd” meddai Gwynfor.  Roedd popeth yng ngwneuthuriad y tŷ o Gymru a Dewi Prys brawd Rhiannon a’i cynlluniodd.”

Fe gawson nhw 7 o blant ac mewn ymateb i newyddiadurwr fe ddywedodd Gwynfor mai ei hoff ddywediad Beiblaidd oedd – “Ffrwythwch ac amlhewch a llenwch y ddaear”.  Hoffai chwarae gyda’r plant – a gwisgo lan fel Anti Jini gan dwyllo’r wyrion mai hanner chwaer o America oedd hi.  Hoffai gerdded wedyn gyda’r plant, a’r hoff le oedd y Garn Goch – lle y gwasgarwyd ei lwch a lle mae’r garreg goffa iddo wrth droed y Garn honno.  Fel ei dad, roedd Gwynfor yn gerddorol hefyd a hoffai ganu’r piano. Yn ôl ei frawd Alcwyn byddai Gwynfor yn tueddu i fynd at y piano pan oedd pwysau’r byd arno, ac wrth chwarae byddai’n medru ymlacio’n hyfryd.

Fe symudodd Gwynfor a Rhiannon i Dalar Wen arall ym Mhencarreg ger Llanybydder yn haf 1984 i ymddeol.  Cynhaliwyd swper fawr ffarwelio yn Neuadd Llangadog gyda’r ardal yn talu teyrnged i ddau a wnaeth gymaint dros Gymreictod eu cymdogaeth dros gyfnod o 45 o flynyddoedd.  Pan etholwyd 17 o aelodau Plaid Cymru i’r Cynulliad cyntaf yn 1999 fe ddaethon nhw gyd i Bencarreg i weld Gwynfor a Rhiannon.  Galwodd Winnie Ewing gyda Rhodri, Cynog a Roy Llywelyn heibio hefyd.

Gwynfor a’i deulu
Gwynfor a’i deulu

Maddeuwch i mi am ddyfynu hyn o ddarn yn Saesneg, ond rwy am ei ddweud yn y gwreiddiol am ei fod yn dangos yn glir mawredd y person hwn.  Ar y diwrnod cyn i Gwynfor ddathlu ei 90 oed dyma yr ysgrifennwyd amdano yn y Western Mail.  Y pennawd oedd – ‘Pacifist giant of Welsh culture whose place in history is secured – Wales celebrates 90 years of Gwynfor’:

“Gwynfor Evans has been described as ‘one of the greatest souls of the 20th century.  Alongside Lloyd George and Aneurin Bevan he is one of the last century’s three greatest Welsh politicians.  But he arguably stands alone and ahead of them all in the measure of his influence and is one of the few people from any era recognised solely by their Christian name.

“Gwynfor’s place in history is secure, and not just through his achievements and influence but his public acclaim.  He was chosen by readers of Wales on Sunday as Millenium Icon ahead of Lloyd George and Aneurin Bevan, voted Welsh Person of the Millemium ahead of Owain Glyndŵr by readers of Y Cymro and was reader’s choice in the Western Mail’s Person of the Millenium Award.  They were popular endorsements of the greatest living Welshman of the 20th century.”

Yn Eisteddfod Genedlaethol Llanelli  2000 yr ymddangosodd Gwynfor yn gyhoeddus am y tro olaf, ac i dderbyn Gwobr Anrhydedd Cymry’r Cyfanfyd am oes o waith dros Gymru. Roedd y seremoni’n llawn emosiwn wrth i’r pafiliwn gorlawn anrhydeddu y gwr arbennig hwn.

Ac i orffen rwyf am ddyfynu’r Athro Geraint Jenkins yn ei anerchiad o werthfawrogiad yn y Gymanfa Ganu Fawr a gawson ni yng Nghapel Heol Awst i gofio am Gwynfor yn fuan ar ôl ei farw.  Dyma ddywedodd e –

“Ewch ati i ganmol ac anrhydeddu’n gyhoeddus enw Gwynfor drwy godi cofgolofn urddasol iddo.  Pa le gwell i godi cofeb urddasol nag yma yng Nghaerfyrddin, lle y profodd ei awr fawr ar 14 Gorffennaf 1966 fel y gall eich plant a phlant eich plant ddod yma i ryfeddu at un o eneidiau mawr ein cenedl.”  Ac fel y gwyddoch chi mae’r gwaith hwnnw yn awr wedi ei gychwyn gyda’r bwriad o gyflawni’r gofeb erbyn 2016 sef hanner can mlwyddiant y fuddugoliaeth fawr honno yn 1966.

Bu farw Gwynfor Richard Evans fore Iau 21 Ebrill 2005 yn 92 oed yn ei gartref yn y Dalar Wen, Pencarreg.  Dywed Rhys Ifans: “Roedd Gwynfor am ddychwelyd i’r Garn Goch, i’r pridd, daear Cymru, y ddaear a roes fod i’w weledigaeth.  Ond wrth i’w lwch ddiflannu i’r pedwar gwynt, erys y gwaddol … newidiodd Gwynfor Evans gwrs hanes Cymru.”

Ac meddai’r Dr Geraint Jenkins: “Ei fwriad oedd adeiladu cenedl rydd, gyfrifol a hyderus drwy adfer cof ei phobl a chryfhau ei hewyllys i fyw – ac fe ddylsem gofio amdano fel ‘Llusernwr y canrifoedd coll’.  Dro ar ôl tro roedd Gwynfor yno yn sefyll yn y bwlch – mae ei fywyd yn ddrych o hanes Cymru o 1940 ymlaen.  Sail bywyd Gwynfor oedd ei Gristnogaeth a’i heddychiaeth.”

A brawddegau olaf Rhys Ifans yn ei gofiant swmpus oedd: “ Ni wnaeth neb fwy na Gwynfor yn ystod yr ugeinfed ganrif.  Nid hon oedd y Gymru Gymraeg Gristnogol y breuddwydiodd Gwynfor amdani, ond Cymru yw hi o hyd.  Roedd Cymru, y genedl a garodd mor angerddol, wedi goroesi, rhag pob brad.”

Peter Hughes Griffiths

 

JE – Pensaer Plaid Cymru Teyrnged Dafydd Williams

Trefnodd Cymdeithas Hanes Plaid Cymru gyfarfod arbennig yn ystod y Gynhadledd yn Llandudno ym Mis Medi 2011 i gofio bywyd JE Jones a fu’n Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru rhwng 1930 a 1962.  Dyma deyrnged gan Gadeirydd y Gymdeithas ac un o’i olynwyr, Dafydd Williams.

JE, Pensaer Plaid Cymru1927 J E Jones

Mae llun cynnar yn oriel Plaid Cymru, llun o Ysgol Haf Llangollen a dynnwyd yn 1927.  Ac ar ben y rhes gyntaf fe welwch ddyn ifanc â gwallt cyrliog, ei wyneb yn llawn egni a brwdfrydedd.  Wrth gwrs nabyddes i erioed y JE cryf, cydnerth yna oedd wrth ei fodd yn crwydro mynyddoedd Cymru.  Erbyn i mi ddod i’w adnabod yng nghanol y chwedegau roedd ei iechyd wedi torri – hynny, meddai rhai, oherwydd gorweithio di-baid dros achos Cymru.  Ond roedd ei ymroddiad i Gymru mor amlwg ag erioed.

Fe aned John Edward Jones ym Mis Rhagfyr 1905.  Roedd felly ryw ddeng mlynedd yn iau na Saunders Lewis a Lewis Valentine, ac yn wahanol iddyn nhw’n perthyn i’r genhedlaeth ffodus a ddihangodd erchyllterau’r rhyfel byd cyntaf.  Ei ardal enedigol oedd Melin-y-wig, ardal fryniog ryw saith milltir o Gorwen a deg o Ruthun, ardal Owain Glyndŵr felly.  Ac os chwiliwn am esboniad am ei gariad at dir, iaith ac etifeddiaeth Cymru, gwrandewch ar ei ddisgrifiad o’r olygfa o’r tir uwchben ei gartref, fferm o’r enw Hafoty Fawr:  “O droi’n araf o’r chwith i’r dde, gwneud un tro’n llawn, gwelem oddi yno orwel pell o fynyddoedd godidog Gwynedd a Phowys – mynyddoedd Iâl; holl res hir y Berwyn; y tair Aran; a’r ddwy Arennig, Fawr a Bach; Moel Siabod; yna holl banorama Eryri, yr Wyddfa a’r Grib Goch a’r ddwy Glyder a’r Tryfan a’r ddwy Garnedd, Dafydd a Llywelyn, hyd y Foel Fras; rhyngom a’r rhain yr oedd gwastatir maith lliwgar Mynydd Hiraethog; ag i gwblhau’r cylch cyflawn, Mynyddoedd Clwyd gyda Moel Famau a’i thŵr ar ei phen.”  Bron yn farddoniaeth; a bron y gellwch ddweud fod JE yn genedlaetholwr o’i grud: mae’n falch o ddisgrifio’i hun yn ‘Fab y Mynydd’.

Mae JE wedi gadael ei hanes ei hun yn ei gyfrol bwysig Tros Gymru: JE a’r Blaid – hanner hunangofiant, hanner hanes deugain mlynedd gyntaf Plaid Cymru.  Collodd ei dad cyn iddo gyrraedd blwydd oed, ond rywsut fe lwyddodd ei fam i gadw’r fferm deuluol i fynd, gyda chymorth ei thylwyth, dau frawd JE yn enwedig, y ddau wedi gadael ysgol yn 14 oed a’r ddau dipyn yn hŷn nag ef.  Cwrs bywyd gwahanol iawn oedd o flaen JE, er cymaint roedd yntau wrth ei fodd gyda gwaith y fferm a bywyd gwledig Melin-y-Wig, gyda’i holl gyngherddau ac eisteddfodau.  Fe aeth i ysgol ramadeg y bechgyn yn y Bala, Ysgol Tŷ Tomen, gan letya yn y Bala yn ystod yr wythnos.  Ond er bod y Bala yn ardal Gymraeg ei hiaith, roedd bron popeth yn yr ysgol yn Saesneg.  Tybed faint oedd hyn yn creu adwaith a’i droi o blaid y Gymraeg?  Mae ganddo stori o sut y bu iddo ef a bachgen arall gymryd safiad yn achos athro feistr oedd yn gas yn erbyn disgybl a’i Saesneg yn brin – a llwyddo rhoi stop iddo.  Yn ystod y gwyliau ym Mis Awst 1923, ar ôl mynd â llwyth o wyau a menyn o’r fferm i siop y pentref, dyma fe’n darllen ar y ffordd yn ôl am gyfarfod yn y Wyddgrug, cyfarfod o fudiad gyda’r enw od ‘Y Tair G’, sef y Gymdeithas Genedlaethol Gymreig.  Hon oedd un o’r tair ffrwd a ddelai ynghyd maes o law i ffurfio Plaid Genedlaethol Cymru, a rhyw flwyddyn wedyn daeth JE yn aelod ohoni, wrth iddo fynd i Brifysgol Bangor i astudio Cymraeg, Saesneg a Mathemateg, “cyfuniad braidd yn anghyffredin”.

Rywbryd wedyn, clywodd sôn am enedigaeth Plaid Genedlaethol Cymru draw ym Mhwllheli; ac ym Mis Hydref 1926 aeth i gyfarfod y Blaid yng Nghaernarfon, gan lenwi ffurflen ymaelodi yn y fan a’r lle.  Dyn ifanc tenau, gwelw ei olwg o’r enw HR Jones oedd yn casglu’r ffurflenni: go brin yr oedd JE yn sylweddoli y byddai’n yn ei olynu yn Ysgrifennydd y Blaid ymhen pedair blynedd.  O fewn mis, roedd cangen o’r Blaid wedi’i sefydlu yn y coleg ym Mangor , a JE yn ysgrifennydd iddi; gyda bron 80 o aelodau erbyn tymor yr haf 1928.  Fe oedd ymgeisydd y Blaid mewn ffug etholiad ym Mis Tachwedd 1927 – ac yn ennill!  Tybed ai dyna’r tro cyntaf i Blaid Cymru ennill etholiad?  “Dysgais y pryd hwnnw,” meddai, “y gellid ennill Saeson rhonc deallus yn haws nag ambell Gymro gwasaidd.”[i]

Ond gyda’r blynyddoedd yn y Brifysgol ar ben, roedd rhaid chwilio am waith.  A’r dirwasgiad eisoes yn y gwynt, fe wnaeth gynnig am swydd athro yn nwyrain Llundain – a’i chael, un o bedwar allan o 60 ymgeisydd.  Mae’n debyg y treuliwyd y rhan fwyaf o’r cyfweliad yn trafod hunanlywodraeth i Gymru!  Ymhen dim o amser roedd e’n ysgrifennydd Cangen y Blaid yn Llundain, er ei fod hefyd yn cael amser i chwarae pêl-droed i ail dîm Cymry Llundain, a thenis yn yr haf.

Yna, tro ar fyd.  Bu farw HR Jones, prif symbylydd bodolaeth Plaid Cymru, ar ôl salwch hir.  Er gwaethaf pryderon nad oedd modd fforddio’r swydd, penderfynodd arweinwyr Plaid Cymru fod rhaid wrth olynydd llawn amser.  Ymateb JE, a ffrind iddo yn Llundain, gohebydd y Guardian o’r enw Gwilym Williams, oedd anfon cais i mewn – gan ddefnyddio’n union yr un geiriad, a rhoi enwau ei gilydd ar gyfer geirda!  JE a benodwyd – i swydd roedd yn ei charu: “yn Ysgrifennydd a Threfnydd mudiad rhyddid Cymru y bûm o Ragfyr 1930 hyd Fai 1962, pan ddywedodd yr hen galon na allai ddal mwy.”[ii]

JE Jones – pensaer Plaid Cymru yn ei swyddfa yng Nghaernarfon
JE Jones – pensaer Plaid Cymru yn ei swyddfa yng Nghaernarfon

Mae’n ddiddorol cymharu’r ddau Jones, HR a JE.  Un manylyn, dibwys efallai ond difyr: llwyddodd y ddau adfer enw traddodiadol eu milltir sgwâr; o Nasareth yn ôl i Ddeiniolen yn achos HR, ac o Gynfal i Melin-y-Wig yn achos JE.  Yn sicr ceir tebygrwydd cymeriad rhwng y ddau mewn un cyfeiriad – cariad diwyro at Gymru a’r Gymraeg, a gweledigaeth o’u cenedl yn un o wledydd cyflawn y byd.  A’r parodrwydd i weithio’n ddi-baid.  Rwy’n ddiolchgar i Dewi Rhys, mab JE, am ei atgofion ohono fe: “Doedd byth yn segur. Byddai ar ei draed tua 5 bob bore – un ai ar y teipiadur bach, neu yn y tŷ gwydr lle’r oedd yn ‘ymlacio’ wrth drawsblannu cannoedd o blanhigion bach, a’r ardd bob haf yn fôr o liw.  Roedd wrth ei fodd yn clywed sgwrs pobl yn pasio oedd yn gwneud sylwadau am yr ardd.  Nid oedd yn segur hyd yn oed ar wyliau. Ysgrifennai ddyddiaduron a’u clymu’n llyfrau wedi dod adref. Dyma oedd sylfaen y llyfr Tro i’r Swistir.”

Ond mae’r gwahaniaeth rhwng y ddau hefyd yn ddadlennol.  Byddai JE, yn ôl ei arfer, yn canmol ei ragflaenydd, ond mae’n derbyn bod canghennau a rhanbarthau wedi llesgáu a marw yn ystod ei gyfnod o afiechyd:  “I bob pwrpas, bu raid i mi ad-adeiladu’r Blaid o’r gwaelod.”[iii] Mae prif hanesydd Plaid Cymru, Hywel Davies, yn mynd ymhellach, gan ddisgrifio HR fel un â gweledigaeth fawr, yn hiraethu am weithredu’n gadarn yn hytrach na gwaith desg.  Mewn gwrthgyferbyniad, roedd  JE “er yn barod i weithredu’n radicalaidd, wedi’i fendithio â natur ddyfal oedd yn fwy addas i’r dasg o gynllunio trefniadau’n ofalus” (cyfieithiad).[iv] Mae Hywel Davies hefyd yn nodi cefndir JE yn un o raddedigion y Brifysgol ac yn athro hyfforddedig, gan farnu bod hyn yn ei wneud yn fwy cyfforddus ymhlith yr aelodau roedd y Blaid yn eu denu.

Dechreuodd JE ar ei swydd ar 1 Rhagfyr 1930, gan weithio o swyddfa fechan yng Nghaernarfon drws nesaf i westy Pendref ble cafodd lety.  Hyn oedd dechrau cyfnod 32 o flynyddoedd pan ddaeth yn ganolbwynt gweithgarwch y Blaid.  Cyn hir roedd JE wedi sefydlu ei hun yn ffocws cyfathrebu a gwybodaeth am y Blaid; ac enillodd Plaid Cymru fri am ansawdd ac ystod ei chyhoeddiadau.  Yn ei phedair blynedd gyntaf o fodolaeth cyn ei benodi, dim ond un pamffledyn sylweddol a gyhoeddwyd gan y Blaid, sef Egwyddorion Cenedlaetholdeb gan Saunders Lewis.  Gyda JE wrth y llyw, dechreuodd gynhyrchu lli cyson o lenyddiaeth.  Mae’n werth nodi i’r cynnyrch hwn gynnwys nifer o weithiau swmpus ar bolisi economaidd – er enghraifft The Economics of Welsh Self-Government gan Dr DJ Davies (Gorffennaf 1931) a dau gan Saunders Lewis ar yr angen am gyngor datblygu yn 1933, a rhan llywodraeth leol wrth ddatblygu diwydiant (1934).  Cyhoeddwyd y rhain ochr yn ochr â’r Ddraig Goch, a ddechreuodd ychydig cyn sefydlu Plaid Cymru, a’i chyd-ymdaith yn yr iaith fain, y Welsh Nationalist, a sefydlwyd yn 1932.

Pwysleisiwyd tanysgrifio ac ymgyrchoedd gwerthu yn hytrach na rhoi’n rhad ac am ddim, er i JE ddatblygu’r arfer o ‘feithrin tawel’, gan ddanfon y cyhoeddiad diweddaraf ynghyd â llythyr cyfeillgar i nifer dethol o bobl enwog – yr artist Augustus John oedd un a ymunodd â’r Blaid fel canlyniad. Cofiaf (er cywilydd) i Gwynfor Evans sôn yn aml am  brinder cyhoeddiadau gan y Blaid yn ystod y 1970au a’r 1980au o’i gymharu â chyfnod JE wrth y llyw.

Wedyn bu cysylltiadau cyhoeddus.  Wrth iddo berswadio eraill i gynhyrchu’r cyhoeddiadau manwl, JE ei hun oedd y meistr ar gasglu’r dyfyniad trawiadol a’r ffeithiau allweddol, yr hyn a alwodd yn ‘fwledi’.  Arweiniodd hyn yn naturiol at gyfathrebu drwy’r wasg, maes y daeth yn grefftwr arno – yn llunio datganiadau i’r wasg a meithrin newyddiadurwyr fel ei gilydd.  Rwy’n dwli ar ei sylwadau cynnil ar rai o’i gyd-genedlaetholwyr yn y maes hwn: “Fe’i cefais yn un o’r pethau anosaf, yn y blynyddoedd cynnar, i ddysgu ein swyddogion lleol – ysgrifenyddion neu ohebyddion – i ysgrifennu ‘darnau effeithiol i’r Wasg ac i feithrin cyfathrach gyfeillgar â gŵyr y Wasg.  Gydag amser, fodd bynnag, fe ddaeth hynny.”  Gallasai JE ddysgu tric neu ddau i sbin-ddoctoriaid yr 21ain ganrif: mae’i gyngor ar ddefnyddio’r wasg yn dal yr un mor wir heddiw ag erioed, er gwaethaf holl newidiadau oes y rhyngrwyd, Facebook a Twitter.

Un flaenoriaeth gynnar oedd adeiladu’r Blaid o’r dyrnaid bach o bobl  a etifeddodd yn 1930.  Proses poenus o araf oedd hyn, er i JE fynd ati â’i ddull nodweddiadol o drylwyr, gan symud o sir i sir, wrth brocio aelodau i sefydlu pwyllgorau sirol ac, o dipyn i beth, canghennau.  Bu Saunders Lewis yn llym ei feirniadaeth am arafwch y cynnydd: ar ddiwedd 1935, ar ôl canmol gwaith JE fe ofynnodd: “Ond pa le y mae ei ddisgyblion?  Byddai trefnydd o’r un rhyw ymhob Pwyllgor Rhanbarth yn gweddnewid hanes y Blaid.”

Ond yma mae’n werth dwyn i gof rhai ffeithiau amlwg.  Roedd Plaid Cymru yn dal yn fach.  Roedd hefyd (yn nhermau oedran ei haelodau) yn ifanc.  Oherwydd ei bod yn fach ac yn ifanc yr oedd hefyd yn dlawd, yn dlawd iawn.  Hyn sy’n esbonio i raddau paham taw ychydig o etholiadau a ymladdodd – un sedd Seneddol yn 1929, dwy yn 1931 (Sir Gaernarfon a’r Brifysgol), lawr i un yn 1935.  Gyda llaw, etholiad 1935 oedd y cyntaf i’r Blaid ddefnyddio’r dull o ganfasio – techneg a addaswyd gan JE o’i gysylltiadau â phleidiau yn Nenmarc, Iwerddon a Lloegr.  Ychydig iawn hefyd oedd yr etholiadau lleol a ymladdwyd.  Efallai nad  tlodi sydd i’w feio am bopeth – cwynodd DJ Williams yn chwyrn am y diffyg ysbryd i ymladd, gan ddisgrifio pwyllgor sirol Caerfyrddin yn “gorff marw”.[v] Cofiwch taw 1935 oedd hyn!

Un dechneg a gyflwynwyd gan JE i fynd i’r afael â phroblemau ariannol y Blaid oedd Cronfa Gŵyl Ddewi, a seiliwyd ar brofiad Fianna Fáil.  Cododd yr apêl gyntaf, yn 1934, y cyfanswm tywysogaidd o £250!  Ochr yn ochr â chodi’r aelodaeth a chyllid ymladdwyd ymgyrchoedd – hynny ar ystod eang o bynciau.  Un enghraifft yn unig – yn fuan ar ôl dechrau ar ei swydd lansiodd ymgyrch i boblogeiddio’r defnydd o faner Cymru yn lle Jac yr Undeb oedd yn bla ymhobman.  Y targed cyntaf oedd Castell Caernarfon – a neb llai na David Lloyd George oedd ei Gwnstabl.  Cais cymedrol dros ben, un anodd ei wrthod, oedd ei gam cyntaf – statws cyfartal i’r ddwy faner ar Ddydd Gŵyl Dewi.  Cafodd y llythyr a ddanfonwyd ymlaen gan Lloyd George i’r Gweinidog yn Llundain ymateb negyddol llawn dirmyg – yn union beth oedd JE ei eisiau.  Fe’i cyhoeddodd ar unwaith!

Ar Ddydd Gŵyl Ddewi 1932, wedi’i wisgo o’r corun i’r sawdl mewn lifrai beic modur fe dalodd JE ei chwe cheiniog a dringo’r grisiau i ben Tŵr yr Eryr, ble cyfarfu â thri arall yn y cynllwyn, gan gynnwys nai Lloyd George, WRP George.  Yna fe dynnwyd Jac yr Undeb i lawr a chodi’r Ddraig Goch yn ei le, gan staplo’r rhaffau’n sownd wrth y polyn – roedd cynllunio JE wrth gwrs wedi cynnwys morthwyl a staplau yn ei sach.  Wrth weld baner fawr y Ddraig Goch ar y tŵr fe gafwyd bonllefau o gymeradwyaeth a pherfformiad sydyn o Hen Wlad Fy Nhadau wrth dorf ar y Maes islaw; er y daeth yr heddlu lleol mewn fawr o dro, a chyn hir aeth Jac yr Undeb yn ôl i’w safle arferol.  Nes ymlaen yn y dydd, fodd bynnag, a hynny’n gwbl annibynnol, cyrhaeddodd grŵp o fyfyrwyr Plaid Cymru o Fangor ar ben lori.  Llwyddon hwythau esgyn Tŵr yr Eryr a mynd â Jac yr Undeb, a gafodd dynged anffodus ar y Maes.

Erbyn Dydd Gŵyl Dewi y flwyddyn wedyn fe welwyd tro bedol ar ran y llywodraeth.  Cafodd Draig Goch fawr ei chodi cyfuwch â Jac yr Undeb mewn seremoni yng Nghastell Caernarfon gyda David Lloyd-George ei hun yn llywyddu!  Cyn hir byddai baner Cymru’n cwhwfan o bob adeilad llywodraeth ar 1 Mawrth: maes o law trefnai JE i ganghennau’r Blaid bwyso ar yr awdurdodau lleol i ddilyn.  Yna fe ofalodd gynhyrchu rhagor o faneri, a’u gwerthu am elw defnyddiol.

Ymhlith ymgyrchoedd eraill cafwyd statws yr iaith Gymraeg – er enghraifft, rhoi cywilydd ar Swyddfa’r Post i dderbyn amlenni taledig gydag enwau lleoedd Cymraeg – i’w dilyn gan ymgyrch lwyddiannus i sicrhau rhaglenni radio Cymraeg ar y BBC.  Un thema amlwg yn yr holl ymdrechion hyn – ac mewn llawer mwy – oedd eu cynllunio manwl a’u natur holistaidd – byth yn colli cyfle am gyhoeddusrwydd da.  Amlygwyd y gofal hwn ar adeg llosgi’r Ysgol Fomio ym Mhenyberth ym Mis Medi 1936, cyrch a fu’n nodedig am ei gyfrinachedd a’i sylw trwyadl i fanylion.  Roedd hyn yn cynnwys spïwraig – merch ifanc o’r enw Alaw Non Rees, a gadwai olwg ar faint o bren oedd yn cyrraedd y safle.

JE oedd un o saith a chwaraeodd ran uniongyrchol yn y weithred – cerddodd ran o’r ffordd yn ôl i Gaernarfon ar hyd y rheilffordd i osgoi cael ei ddal.  Y bore trannoeth yn ei lety derbyniodd lythyr oddi wrth Saunders Lewis – a ymddiheurodd am beidio â rhoi gwybod iddo am y llosgi!  Alibi oedd hwn wrth gwrs – doedd dim modd y gallai arweinwyr y Blaid fforddio gweld ei swyddfa ar gau a’u trefnydd mewn carchar ar adeg mor dyngedfennol.  Arhosodd JE yn rhydd ei draed i drefnu protestiadau ar hyd a lled y wlad.  Mae Dewi Rhys yn cofio gweld bwndeli o frysnegeseuon a anfonwyd i’r Tri a gyhuddwyd – Saunders Lewis, Lewis Valentine a DJ Williams – brysnegeseuon yr oedd JE wedi’u trefnu: yn ôl y gyfraith rhaid oedd eu trosglwyddo ar unwaith, hyd yn oed yn ystod prawf Uchel Lys, gan helpu cynyddu’r argraff o gefnogaeth ymhlith y cyhoedd.  Ef hefyd a drefnodd y rali fwyaf erioed i’w galw gan y Blaid – bu tyrfa o 12,000 yn croesawu’r Tri yn ôl i Gaernarfon o Wormwood Scrubs.

Bu Penyberth a’r ddau achos Uchel Lys a’i dilynodd yn benllanw i Blaid Cymru cyn y rhyfel. Mae JE yn dadlau fod llawer o’r gefnogaeth newydd a enillwyd i’r Blaid wedi’i cholli ar ôl gwrthwynebu coroni Siôr VI, penderfyniad a wnaed yn ystod cyfnod pan oedd Saunders Lewis yn y carchar a JE yn dost.  Defnyddiodd gwrthwynebwyr y ffaith fod Lewis wedi troi at y ffydd Gatholig i gyhuddo Plaid Cymru o fod â chysylltiad â ffasgaeth.  Bu dechrau’r rhyfel yn her anferth – hyd yn oed yn fygythiad i fodolaeth y Blaid, fel y cyfaddefodd Saunders Lewis yn agored ar y pryd.  Ond rywsut fe barhaodd Plaid Cymru, hyd yn oed yn tyfu mewn dylanwad fel yr aeth y rhyfel yn ei blaen.  Tarodd yn ôl at eu gelynion yn hyderus ac egnïol.  Gwrthwynebai wasanaeth milwrol gorfodol, gyda JE yn wynebu chwe llys a thribiwnlys dros gyfnod o dair blynedd, ac yn gwneud hynny mewn steil.  Ymladdodd bob modfedd o’r ffordd i geisio achub dros 40,000 erw o dir ym Mynydd Epynt rhag eu rheibio gan y Weinyddiaeth Amddiffyn i’w defnyddio’n faes tanio.  Felly ym mis Ebrill 1940, cerddai JE y mynyddoedd unwaith yn rhagor, gan ymweld â phob fferm a wynebai berygl; ond cafodd Llundain ei ffordd.

Cynllunio strategaeth dwy blaid genedlaethol – Aelod Seneddol cyntaf yr SNP Dr Robert McIntyre yn ymuno ag arweinwyr Plaid Cymru, 1945
Cynllunio strategaeth dwy blaid genedlaethol – Aelod Seneddol cyntaf yr SNP Dr Robert McIntyre yn ymuno ag arweinwyr Plaid Cymru, 1945

O 1942 ymlaen roedd hi’n amlwg bod tro ar fyd.  Enillodd Saunders Lewis 23 y cant o’r bleidlais mewn isetholiad ar gyfer Prifysgol Cymru: noda JE (gyda chryn foddhad) ddisgrifiad ohono fel trefnydd ‘cyfrwys’ – “assiduous, astute and untiring agent”.[vi] Ac roedd ganddo achos arall i fod yn llawen.  Yn 1940 priododd ag Olwen Roberts, ysgrifennydd rhanbarth Caernarfon, mewn seremoni a lywyddwyd gan Lewis Valentine.  Byddai dau o blant, Angharad a Dewi Rhys, yn dilyn.

Erbyn 1945, daeth Plaid Cymru mâs o heldrin y rhyfel yn gryfach nag erioed.  Am y tro cyntaf gallai hawlio ei bod yn blaid Cymru gyfan, gan ymladd saith o seddi yn yr etholiad cyffredinol.  Yn ystod yr haf dewisodd arweinydd newydd, Gwynfor Evans, 33 oed: byddai ef a JE yn cydweithredu’n glos am y degawd a hanner oedd i ddod.  Mewn gwirionedd, medd Hywel Davies, o 1945 ymlaen yn hytrach nag o 1925 mae modd ystyried Plaid Cymru’n blaid wleidyddol, er ei bod yn dal yn blaid mewn cyflwr embryonig.[vii]

Unwaith yn rhagor bu rhaid ymladd ymgais gan y Weinyddiaeth Ryfel i gipio tir Cymru, y tro yma yn Nhrawsfynydd, Meirionnydd, ac yn llwyddiannus.  Unwaith eto JE a gyfrannodd ei ddawn greadigol: trefnwyd cyrch ffug tra aeth y prif fintai ar hyd heolydd cefn gwlad i ddechrau blocâd a barodd ddau ddiwrnod.  Erbyn 1950 roedd Plaid Cymru’n gweithio’n egnïol o fewn ymgyrch Senedd i Gymru.  Trefnodd JE gyfres o ralïau dros chwarter canrif.  Bu rali 1953 ymhlith y fwyaf a welwyd yng Nghaerdydd.  Yn groes i’w arfer cymerodd y gadair – ond ei fewnbwn gwirioneddol oedd cynllunio a gweithredu.  Roedd y paratoadau’n cynnwys relái o redwyr yn dwyn ffaglau o Senedd-dy Owain Glyndŵr ym Machynlleth i Erddi Soffia yng Nghaerdydd: fe sicrhaodd JE fod yr areithiau a negeseuon yn parhau’n ddigon hir i’r dorf rygbi oedd yn ymadael â Pharc yr Arfau weld yr orymdaith a ddilynai’r rali.  Roedd hefyd yn ymwneud ag amddiffyn Cwm Tryweryn rhag ei foddi gan ddinas Lerpwl, erbyn hyn gyda mwy o gymorth.

JE yn cadeirio Rali Senedd i Gymru yng Ngerddi Soffia, Caerdydd, 1953
JE yn cadeirio Rali Senedd i Gymru yng Ngerddi Soffia, Caerdydd, 1953

Wrth gwrs roedd gan JE Jones ei feirniaid.  Teimlai rhai na allai rhywun o’i gefndir gwledig Cymraeg uniaethu â’r cymunedau diwydiannol, di-Gymraeg yn y deheubarth a’r gogledd-ddwyrain.  Credaf fod ei hanes gwaith yn dangos fel arall.  Mae Tros Gymru yn llawn cyfeiriadau at yr angen i apelio i’r rhai di-Gymraeg.  Cefnogodd JE symud swyddfa’r Blaid o Gaernarfon i Gaerdydd yn 1946 – yn wir fe’n bersonol a gafodd hyd i ystafelloedd yn 8 Queen Street.  Mae Dewi Rhys yn cofio bod yr agoriad swyddogol wedi digwydd ar 1 Mawrth, diwrnod ei eni, gyda “Dad yn trio bod mewn dau le’r un pryd, fel arfer”!  Diolch i’w waith fe lwyddodd Plaid Cymru i ledaenu ei gorwelion yn y De ar ôl y rhyfel.

Byddai JE ei hun yn amharod iawn i feirniadu ei gyd-genedlaetholwyr.  Dyma un enghraifft brin: ar ôl canmol arweinyddiaeth Saunders Lewis, aeth mor bell â rhoi’r sylw hwn: “Ond tyfodd ynddo duedd i fod â rhagfarn anghywir weithiau, o blaid neu yn erbyn rhai mathau o bobl; er enghraifft, gallodd awgrymu, am un a oedd lawn cyn ddewred ag ef ei hun, mai llwfrdra oedd ei basiffistiaeth.”  Y ‘rhywun’ dan sylw wrth gwrs oedd Gwynfor Evans.

Arwain gorymdaith Senedd i Gymru
Arwain gorymdaith Senedd i Gymru

Teimlai eraill ei fod yn rhy agos at elite y Blaid; yn arbennig pan fo straen o fewn y rhengoedd, er enghraifft yn ystod ymgyrch Tryweryn.  Yn 1950, roedd cyn-arweinydd y Blaid, Saunders Lewis, yn breifat yn beirniadu ‘parchusrwydd’ JE, parchusrwydd roedd yn ei gymharu’n anffafriol â thactegau’r Gweriniaethwyr Cymreig.  Ond gŵr teyrngar wrth reddf oedd JE, ymroddedig i gefnogi Plaid Cymru a’i arweinyddiaeth etholedig, doed a ddelo.  Yr oedd wedi profi ei barodrwydd i weithredu’n gadarn: dangoswyd hynny gan ei barodrwydd yn ystod blynyddoedd y rhyfel i wrthwynebu gorfodaeth filwrol fel cenedlaetholwr ac wynebu carchar os bu rhaid.  ‘Parchusrwydd’ Plaid Cymru’n hytrach nag eiddo JE oedd testun cwyn Saunders Lewis; ac roedd ei weithrediadau’n ddrych o benderfyniad Gwynfor Evans ar ôl y rhyfel i roi Plaid Cymru ar gwrs i fod yn blaid i Gymru gyfan yn hytrach na grŵp pwyso cenedlaetholgar.

Wrth edrych yn ôl, yr hyn sy’n drawiadol yw parodrwydd a gallu JE i aros yn ei swydd, er gwaethaf yr holl broblemau a’r pwysau a wynebai’r Blaid.  A fyddai Plaid Cymru wedi goroesi’r 1930au, y 40au a’r 50au heb JE wrth y llyw?  Efallai, ond mae’n anodd gen i weld sut.  Mae ei garreg fedd ym Melin-y-Wig yn dwyn yr ymgysegriad ‘JE Jones, Pensaer Plaid Cymru’ – teyrnged addas i’r un a luniodd fudiad cenedlaethol Cymru.

Claddwyd JE Jones (1905-1970) mewn mynwent gyferbyn â’r capel ym Melin-y-Wig.  Mae plac ar fur yr ysgoldy a fynychai hefyd yn coffáu ei fywyd.  Mae’r englyn yma ar ei fedd.

Pryderu dros Gymru gaeth – ac er hon

Gwario’i holl gynhysgaeth.

Byw’n gyfan i’w gwasanaeth,

Marw’n wir dros Gymru wnaeth.

 


[i] Ibid,t.40

[ii] Ibid, t.70

[iii] JE Jones, Tros Gymru: JE a’r Blaid, t.97.

[iv] D Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party 1925-1945:  A Call to Nationhood (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1983), t.187.

[v] D Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party, t.204.

[vi] JE Jones, Tros Gymru: JE a’r Blaid, t.271.

[vii] D Hywel Davies, The Welsh Nationalist Party, t.268.

Hanes Plaid Cymru