T. Gwynn Jones – Cenedlaetholwr Cyn Geni’r Blaid

Stori Bardd Mawr y Gynghanedd, T.Gwynn Jones (1871-1949)

Adolygiad Llyfr – ‘Byd Gwynn’ gan Alan Llwyd

Mae gan lawer ohonon ni reswm i ddiolch i’r prifardd ac awdur Alan Llwyd, brodor o Benrhyn Llŷn sy’n byw yn Nhreforys.  Drwy gynnig awdl fuddugoliaethus ar y testun Llif, fe sicrhaodd deilyngdod yng nghystadleuaeth y gadair yn y Brifwyl eleni – a rhoi’r diweddglo gorau posibl i Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd.

Mae Alan Llwyd wedi hen ennill ei blwyf fel bardd a llenor.  Mae ei gyfraniad yn anhygoel – yn cynnwys cyfres o gofiannau swmpus iawn am feirdd Cymru, yn eu plith T. Gwynn Jones.

Heddiw cofiwn i T. Gwynn Jones fod yn un o feirdd mwyaf yr ugeinfed ganrif ond roedd hefyd yn llawer mwy – yn newyddiadurwr prysur dros ben, yn nofelydd, yn feirniad, cyfieithydd ac yn ieithydd.  Ac yn heddychwr ac yn genedlaetholwr tanbaid yn ogystal.

Mae Alan Llwyd yn olrhain ei fywyd yn drylwyr  o’i fagwraeth yn Sir Ddinbych yn fab i denant amaethwr digon llwm ei fyd.  Er na chafodd fynd i’r coleg oherwydd diffyg arian, bu dawn gynhenid Gwynn yn ddigon i sicrhau gyrfa iddo’n newyddiadurwr yn y Gymraeg a’r Saesneg gyda phapurau megis y Faner, y Cymro a’r North Wales Times.  Bu hefyd yn cyfrannu’n helaeth i fywyd diwylliannol Cymru.  Yn 17 oed cyhoeddodd gerdd yn y Faner yn cefnogi’r frwydr yn erbyn talu’r degwm, ac o hynny ymlaen byddai’n amlwg ym mywyd diwylliannol ei wlad.

Yn 1902 cipiodd Gadair yr Eisteddfod gyda’i gerdd Ymadawiad Arthur, gan ddefnyddio’r gynghanedd i bwrpas ac i greu effaith arbennig yn ôl Alan Llwyd, “nid taflu cytseiniaid at ei gilydd blith draphlith heb hidio fawr ddim am ystyr y geiriau”.   Yn hynny o beth yr oedd yn wahanol iawn i lawer o feirdd eraill, megis Hwfa Môn a Dyfed; a chyn hir byddai Gwynn yng nghanol dadl ffyrnig am safonau cerdd dafod.  Byddai beirniaid yn ei gyhuddo o atgyfodi hen eiriau nad oedd pobl yn eu deall, ond byddai Gwynn yn fwy na pharod i sefyll ei gornel a defnyddio’i sgiliau newyddiadurol i ymladd dros godi safonau’r iaith ac arloesi gyda mesurau newydd.

Cynghanedd, meddai Gwynn, yw’r term dysgedig am y peth a alwai pobl gyffredin yn ‘gwlwm’, ac yn fachgen ysgol fe ddaeth i adnabod y ‘clymau’ hyn wrth y glust, cyn dysgu’r rheolau a dod i ddotio arnyn nhw.

Llwyddodd yn erbyn pob anhawster i symud o newyddiaduraeth  a dod yn gatalogydd a chofiannydd yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.  Erbyn 1919, bu’n ddarlithydd ac yna’n Athro Llenyddiaeth Gymraeg yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth.  Mae Alan Llwyd hefyd yn croniclo priodas Gwynn a’i fywyd teuluol hapus.

Daeth Gwynn yn ieithydd a chyfieithydd penigamp mewn nifer o ieithoedd, yn enwedig yr ieithoedd Celtaidd eraill.  Erbyn ymweliad y Gyngres Geltaidd â Chaernarfon yn 1904, yr oedd eisoes yn medru Llydaweg a bu’n aelod gweithgar o’r pwyllgor trefnu lleol.  Nes ymlaen aeth ati i feistroli’r Wyddeleg, ac ystyried o ddifrif ymgeisio am swyddi academaidd yn Iwerddon.

Drwy gydol ei fywyd bu T.Gwynn Jones yn genedlaetholwr brwd, ond mae’n ddiddorol beth yn gymwys oedd hynny’n ei olygu wrth ddilyn cwrs ei fywyd.  Rhyddfrydwr oedd tad Gwynn: bu rhaid iddo adael y fferm ble roedd yn denant am wrthwynebu’r Torïaid yn ystod Rhyfel y Degwm.  Bu Gwynn hefyd yn cefnogi’r Rhyddfryfwyr, yn frwd yn ystod y 1890au pan fu’r mudiad Cymru Fydd yn ymgyrchu am hunanlywodraeth.  Yn 1903, lluniodd gerdd o fawl i David Lloyd George, ‘ein Dafydd dafod arian, galon tân’

Dadrithiodd gyda’r Blaid Ryddfrydol oherwydd methiant Cymru Fydd a chefnogaeth llawer o’i harweinwyr i’r Rhyfel Byd Cyntaf.  Drwy’i fywyd bu Gwynn yn heddychwr cryf, a siomodd yn aruthrol at y ‘rhyfelgwn’, gwleidyddion a gweinidogion capeli ac eglwysi a bwysai ar bobl ifainc Cymru i fynd i’r lladdfa.  Yn sosialydd yn ogystal â chenedlaetholwr, erbyn 1918, roedd ef wedi closio at y Blaid Lafur, gan ddweud wrth gyfaill agos ei fod (fel DJ Williams) wedi ymuno â’r ILP.

Un pennill o’r awdl ‘Ymadawiad Arthur’ yn ysgrifen T.Gwynn Jones

Fodd bynnag, doedd dim amheuaeth ar ba ochr yr oedd ef pan ddchreuodd Gwrthryfel y Pasg yn Iwerddon yn 1916: os oes hawl gan Loegr ymladd, felly hefyd Iwerddon, meddai.

Yn 1923, Gwynn a gadeiriodd gyfarfod y ‘Tair G’, un o’r cyfarfodydd a fyddai yn y pendraw’n esgor ar lansio Plaid Genedlaethol Cymru.  Ni wyddys beth oedd ei ymateb i awgrym Saunders Lewis i ffurfio ‘byddin’ o wirfoddolwyr a fyddai’n ymarfer fel milwyr – go brin y buasai’n gefnogol, a chafodd y syniad fawr o groeso ar y pryd.   Tybed ai dyma un rheswm nad oes unrhyw dystiolaeth bod y cenedlaetholwr tanbaid hwn wedi ymuno â’r blaid genedlaethol a lansiwyd yn 1925, peth rhyfedd braidd.  Yn wir, rai blynyddoedd wedyn, cyfaddefodd fod ei gyfeillgarwch gydag un bardd wedi oeri oherwydd ei gefnogaeth i Blaid Cymru.

Eto’i gyda erbyn 1943, Gwynn oedd yn amlwg yn enwebu Saunders Lewis fel ymgeisydd Plaid Cymru yn isetholiad Prifysgol Cymru, a hynny yn erbyn W.J. Gruffydd dros y Rhyddfrydwyr, er bod W.J. yn ffrind bore oes iddo.

Yn fardd mawr ac yn ŵr cymhleth a theimladwy, bu T.Gwynn Jones yn gymeriad mawr yn hanes Cymru, a’i stori yn un werth ei chofio.

 Dafydd Williams

O Gylchlythyr Cymdeithas Hanes Plaid Cymru Hydref 2023

 

Saunders Lewis, Cymru ac Ewrop gan Dafydd Wigley

Bydd y tair blynedd nesaf yn allweddol wrth ddatblygu model o annibyniaeth i Gymru sy’n berthnasol i’r byd sydd ohoni.  Yn sgil Brexit, mae angen i Gymru warchod ein cysylltiad â chyfandir Ewrop – tarddle ein gwerthoedd a’n gwareiddiad, ac yn gyd-destun i annibyniaeth ymarferol i’n gwlad. 

Bron canrif yn ôl amlinellodd Saunders Lewis weledigaeth o Gymru yn Ewrop.  Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch o gyhoeddi’n llawn y ddarlith bwysig gan Dafydd Wigley a draddododd yn ystod Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd ym Mis Awst 2023 – sy’n dangos bod y weledigaeth honno’n fwy perthnasol heddiw nag erioed o’r blaen.  

Saunders Lewis,
Cymru ac Ewrop

[Er cof am Emrys Bennett Owen, a agorodd fy llygaid i weledigaeth SL]

A gaf i ddiolch i’r Eisteddfod am y llwyfan yma i ail-wyntyllu syniadau sy’n hynod berthnasol i’r oes hon; ac i ddiolch i Brifysgol Abertawe am fy ngwadd i draddodi darlith ar y testun “Saunders Lewis, Cymru ac Ewrop”. A heddiw, priodol yw cofio mai ym Mhwllheli, adeg Steddfod 1925 y daeth Saunders Lewis a phump arall ynghyd i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.

Ga’i gydnabod fy niolch i Gymdeithas Hanes Uwch-Gwyrfai, am y cyfle i draddodi’r fersiwn cyntaf o’r ddarlith hon; gan dalu teyrnged i’r gwaith ardderchog mae Geraint Jones, Marian Elias, Gina Gwyrfai a Dawi Griffith yn ei gyflawni. A llongyfarchiadau i Geraint am gael ei anrhydeddu efo medal T.H. Parry Williams; a hynny’n gwbl haeddiannol.

Cyflwynwyd darlith arall i’r Gymdeithas fis Ionawr y llynedd, gan Ieuan Wyn, dan y teitl “Darlith Saunders a’i dylanwad”, sydd ar gael fel pamffledyn – yn ymwneud yn bennaf a dylanwad darlith radio Saunders Lewis, Tynged yr Iaith.

Y bore ma, dwi am drafod darlith arall gan Saunders Lewis, sef yr un wefreiddiol ym Machynlleth ym 1926, dan y teitl Egwyddorion Cenedlaetholdeb. I rai ohonoch, ni fydd yr hyn sydd gennyf dan sylw yn newydd, nac yn wreiddiol; wedi r cyfan, gwleidydd ydw’i, nid llenor nac hanesydd. Ond dwi’n teimlo’n angerddol fod gweledigaeth Saunders Lewis, wrth iddo ddehongli Cymru yng nghyd-destun Ewrop, yn gwbl sylfaenol i’r prosiect cyfoes o gael Cymru annibynnol; a dwi eisiau helpu’r to ifanc i werthfawrogi arweiniad Saunders Lewis, ganrif yn ôl.

Bydd y tair blynedd nesaf, o bontio canmlwyddiant y ddarlith, yn allweddol bwysig, wrth fireinio model o annibyniaeth sy’n berthnasol i’r oes hon.

Yn arbennig felly, o feddwl – fel sydd raid yn sgil Brexit – sut all Gymru ddiogelu ei chysylltiad hanfodol a chyfandir Ewrop, ffynhonnell ein gwerthoedd a’n gwareiddiad a chyd-destun anhepgor annibyniaeth ymarferol.

Cofiwn hefyd y bu Saunders yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Abertawe rhwng 1921 a 1936, – cyn iddo dalu pris am weithredu yn ôl ei gydwybod ym Medi, 1935 pan losgwyd yr Ysgol Fomio, cwta dair milltir oddiyma. Mae’n dda fod y Brifysgol, bellach, yn arddel ei chysylltiad â’r gwron hwn, yng ngeiriau Williams Parry, “y dysgedicaf yn ein mysg”. A diolch i’r Athro Daniel Williams am y Seminar a drefnodd ym 2011 adeg 75 mlwyddiant y diswyddo.

Da, hefyd nodi sut, yn gynharach eleni, bu rali anferthol dros Annibyniaeth yn Abertawe, gyda chwe mil yn gorymdeithio – hyn pan mae’r syniad o annibyniaeth wedi ennyn diddordeb dros draean o bobl Cymru.

Mae’n addas, felly, i ni ystyried drachefn gweledigaeth Saunders Lewis. Nid oes raid i ni oll gytuno â phob gair o’i enau; ac mae’n rhaid cofio mai lle gwahanol iawn oedd Cymru 1926 i’r wlad sydd gennym heddiw. Nid oeddem yn bodoli yn wleidyddol yn ôl mynegai’r Encyclopaedia Britannica, gyda’u gosodiad haerllug – “For Wales: see England”.

Doedd dim Senedd, dim Ysgrifennydd Gwladol, a dim statws i’r iaith Gymraeg. Dyna oedd y cefndir i syniadau chwyldroadol Saunders, yn sgil y rhyfel mwyaf gwaedlyd a welodd y byd erioed; rhyfel ble cafodd yntau ei glwyfo fel milwr yn ffosydd Ffrainc; rhyfel oedd, mewn enw, er mwyn gwarchod y gwledydd bychain – ond doedd Cymru, ysywaeth, ddim yn eu plith.

Ac wele, wedi pedair canrif o waseidd-dra, y dyn bach, eiddil hwn yn mentro herio’r cyfan, gan osod Cymru yn rhan annatod o gyfandir Ewrop, nid iard gefn ymerodraeth haerllug a hunan-foddhaus.  Ni fyddai’r Gymru sydd gennym heddiw yn bodoli heb weledigaeth Saunders Lewis: ni allwn ei ddiystyru.

Mae hyn yn amlwg o lyfrau diweddar, megis cyfrol yr Athro Richard Wyn Jones, sydd yn chwalu’r cyhuddiadau cwbl ddi-sail, o dueddiadau ffasgaidd gan Saunders a Phlaid Cymru. Ac mae’r Athro M Wynn Thomas, Abertawe, yn ei gyfrol Eutopia, yn ategu hyn, wrth bwyso a mesur gweledigaeth Saunders Lewis. Mae’n ei feirniadu, mewn modd gwrthrychol; ond yn cydnabod fod ei weledigaeth yn parhau fel “Ymdrech difyr a dewr, ac yn feddyliol dreiddgar, i ffurfio dadansoddiad unigryw Cymreig o faterion Ewropeaidd”. Priodol, felly, cael llwyfan iddo yn y Brifwyl hon, i gofio pwysigrwydd parhaol ei weledigaeth Ewropeaidd.

                                                            *****

Dros y canrifoedd, trwy ddyddiau Owain Lawgoch, Owain Glyndŵr, Gruffydd Robert, Richard Price, Emrys ap Iwan a Henry Richard, bu ein cysylltiad ag Ewrop yn elfen allweddol o’n hunaniaeth fel cenedl. A heddiw, wrth feddwl am arwyddocâd y dimensiwn Ewropeaidd i Gymru mae’n amhosib gwneud hynny heb ystyried y safbwynt a gyflwynwyd i Blaid Cymru yn ei dyddiau cynnar gan ei Llywydd.

Yn y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, bu tuedd i fychanu a difrïo ei weledigaeth wleidyddol, a’i ddaliadau; yn rhannol gan elynion gwleidyddol Plaid Cymru; ac yn rhannol, ar sail honiad fod ei weledigaeth a’i werthoedd yn berthnasol i amgylchiadau oes arall – oes oedd â gwerthoedd tra gwahanol i’n hoes ni. Fe geisiaf ateb y math gyhuddiadau.

Enw yn unig oedd Saunders Lewis i mi, cyn digwydd i mi droi mlaen y radio yn Chwefror 1962. Roedd y rhaglen eisoes wedi dechrau, a minnau felly dim callach pwy oedd yn siarad. Cefais fy swyno gan y llais tenau, anghyfarwydd, oedd yn deud pethau mawr; pethau na fyddech yn eu cael ar y BBC!

Pwy oedd o a beth oedd y cyd-destun? Ie, darlith “Tynged yr Iaith” – a minnau’n gwbl ddamweiniol yn gwrando’n gegrwth yn f’ystafell wely ym Mhrifysgol Manceinion.

Cefais gyfarfod Saunders Lewis dair gwaith yn unig – y tro cyntaf adeg refferendwm 1975 ar aelodaeth Prydain o Farchnad Gyffredin Ewrop. Es i’w gartref ym Mhenarth i chwilio am gysur pan oedd Plaid Cymru – i mi yn gwbl anhygoel – yn ymgyrchu yn erbyn aelodaeth. Roedd yntau, fel minnau, yn methu â chredu fod y Blaid mor gibddall.

Degawd yn ddiweddarach, cefais y fraint annisgwyl o gludo’i arch, gorchwyl ar y cyd efo Meredydd Evans, Geraint Gruffydd a Dafydd Iwan. Credaf i mi gael y fraint – oherwydd bod dimensiwn Ewrop yn ganolog i’m gwleidyddiaeth, fel iddo ef; a minnau wedi’m swyno gan ei weledigaeth o briod le Cymru – a’r dreftadaeth Gymreig – o fewn prif lif diwylliant Ewrop.

                                                            ****

Ganwyd Saunders Lewis ym 1893 yn Wallesey, ger Lerpwl, yn fab i Weinidog Methodist. Wn i ddim ba oed oedd o yn dechrau ymddiddori yn niwylliant ein cyfandir, ond erbyn 1912 roedd yn astudio’r Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl; a daeth hynny’n fanteisiol iddo ar ôl iddo, fel cymaint o’i gyd-fyfyrwyr, listio yn y fyddin yn 1914.

Saunders Lewis,
ar adeg Rhyfel y Byd Cyntaf,
yn swyddog iau yn y fyddin

Erbyn 1916 roedd yn disgrifio ei fywyd yn ymladd yn y ffosydd, ond yn byw – wedi ei bilitio – mewn pentref Ffrengig bymtheg milltir tu cefn i faes y gad. Mewn llythyrau at ei gariad, Margaret Gilcriest, disgrifiodd y gwmnïaeth a gafodd drwy gymdeithasu â thrigolion Ffrengig y fro; a disgrifio hynny fel profiad llawer mwy derbyniol na chwmnïaeth macho-gwrywaidd ei gyd-filwyr. Ysgrifennodd (dwi’n ei gyfieithu) “Mae pobl Ffrainc yn hyfryd; Maent mor agored a hoffaf yr agosatrwydd sy’n nodweddu eu bywydau”; ac roedd hyn mewn gwrthgyferbyniad llwyr â’r gwmnïaeth a geid yn y ffosydd.

Dywed fod dychwelyd i’r ffrynt-lein fel mynd i wlad arall – yn gorfod dychwelyd i ganol Seisnigrwydd; y rhegfeydd Saesneg a holl agweddau John Bull, “ei ffordd o fwyta ac yfed, a’r modd y mae’n gorfod ymdrechu’n galed i ymddwyn yn hanner bonheddig, tra mae o reddf, mwy fel hanner tarw.”

Byddai cael cwmni’r Ffrancwyr llon, agored a difalais yn wrthgyferbyniad llwyr â bywyd yn y ffosydd ble roedd yn gorfod byw’r hyn mae’n disgrifio fel “the boorish life of an English Squire”.

Ni all fod unrhyw amheuaeth fod y profiadau hyn wedi cadarnhau ei deimlad fod gan y Cymry llawer mwy yn gyffredin a’u cefndryd ar y cyfandir nag oedd gyda gwerthoedd ac agweddau rhelyw bobl Lloegr.

******

Roedd Saunders Lewis, o’i ddyddiau cynnar fel arweinydd y Blaid Genedlaethol, yn gosod ei ddaliadau gwleidyddol yng nghyd-destun Ewrop. Gwnaed hyn yn fwyaf eglur yn ei ddarlith fawr, yn Ysgol Haf gyntaf Plaid Cymru ym Machynlleth ym 1926.

Ysgol Haf Machynlleth 1926

 Yn y ddarlith, “Egwyddorion Cenedlaetholdeb” – a dwi am ddyfynnu talp sylweddol wrth geisio ei hail-gyflwyno i genhedlaeth newydd – dywed SL fel a ganlyn – :

Yn yr oesoedd canol yn Ewrop, nid oedd unrhyw wlad yn……. hawlio mai ei llywodraeth hi, o fewn ei therfynau ei hun, oedd yn ben ac yn unig awdurdod. Fe gydnabyddai pob cenedl a phob brenin bod awdurdod uwch nag awdurdod gwlad, bod deddf goruwch deddf y brenin, a bod llys y gellid apelio ati oddiwrth pob llys gwladol.

 Yr Awdurdod hwnnw oedd yr awdurdod moesol, awdurdod Cristnogaeth. Yr Eglwys Gristnogol oedd pennaeth Ewrop a deddf yr eglwys oedd yr unig ddeddf derfynol.

Yr oedd Ewrop, am dro, yn un, pob rhan ohoni’n cydnabod ei dibyniad, pob gwlad yn cydnabod nad oedd hi’n rhydd na chanddi hawl o gwbl i’w llywodraethu ei hun fel y mynnai, a heb falio am wledydd eraill. Ac unoliaeth Ewrop yn y cyfnod hwnnw, ei hunoliaeth mewn egwyddor foesol a than un ddeddf, oedd diogelwch diwylliant pob gwlad a bro.

“Canys un o syniadau dyfnaf yr Oesoedd canol, syniad a etifeddodd Cristnogaeth oddiwrth y Groegiaid, oedd y syniad bod unoliaeth yn cynnwys lluosogrwydd. Un ddeddf ac un gwareiddiad a oedd drwy Ewrop ond yr oedd i’r ddeddf honno a’r gwareiddiad hwnnw, wahanol ffurfiau a llawer lliw.

“Oblegid bod un ddeddf ac un awdurdod drwy Ewrop, yr oedd y gwareiddiad Cymreig yn ddiogel, a’r iaith Gymraeg a’r dulliau neilltuol Cymreig mewn cymdeithas a bywyd. Nid oedd y syniad am annibyniaeth yn bod yn Ewrop, na’r syniad am genedlaetholdeb. Ac felly ni feddylid bod gwareiddiad un rhan yn berygl i wareiddiad rhan arall, nac ieithoedd lawer yn elyn i unoliaeth.”

Aiff ymlaen i ofyn:

“Beth gan hynny, yw ein cenedlaetholdeb ni? Hyn:……gwadu lles unffurfiaeth wleidyddol, a dangos ei heffeithiau drwg; dadlau felly dros egwyddor unoliaeth ac amrywiaeth. Nid brwydro dros annibyniaeth Cymru ond dros wareiddiad Cymru. Hawlio rhyddid i Gymru, nid annibyniaeth iddi. [Dof nol at hynny yn y man!] A hawlio iddi le yn Seiat y Cenhedloedd ac yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad……. Fe ddaw Ewrop i’w lle eto pan gydnabyddo’r gwledydd eu bod oll yn ddeiliaid ac yn ddibynnol ……Mynnwn felly, nid annibyniaeth, eithr rhyddid. Ac ystyr rhyddid yn y mater hwn yw cyfrifoldeb. Yr ydym ni sy’n Gymry, yn hawlio ein bod yn gyfrifol am wareiddiad a dulliau bywyd cymdeithasol yn ein rhan ni o Ewrop. Dyna uchelfryd politicaidd y Blaid Genedlaethol.”

Dwi ddim am hollti blew ynglŷn â’r gair “annibyniaeth”. Mae’n gallu golygu cymaint o amrywiol bethau i wahanol bobl. Ystyr annibyniaeth i UKIP oedd gadael Undeb Ewrop; ei ystyr i’r SNP ydi cael ymuno â’r Undeb Ewropeaidd.

Saunders Lewis,
Llywydd Plaid Cymru o 1926 i 1939

Dywedodd Saunders ei hun yn ei araith yn Ysgol Haf Llanwrtyd, 1930: “Fe awn i’r Senedd …i ddatguddio i Gymru sut y mae’n rhaid gweithredu er mwyn ennill Annibyniaeth.” [DG Medi 1930]. Os ydi’r mwyaf oll yn cymysgu ei ieithwedd, pwy ydym ni i hollti blew! Y syniadaeth fawr sy’n bwysig; ac yn hyn o beth, ‘doedd dim dryswch, dim amheuaeth, ble saif Saunders Lewis.

“Hawlio i Gymru “ei lle yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad.”

Does gennyf ddim amser bore ‘ma i ddilyn y sgwarnog deniadol, sef i ofyn “Beth, heddiw, yw gwerth ein gwareiddiad yn y Gymru sydd ohoni?” Mae amryw byd yn fwy cymwys na minnau i ddadansoddi hynny. Ewch ati!

Ond tybiaf ei bod yn hanfodol i ni arddel annibyniaeth i bwrpas; ac mai’r pwrpas hwnnw yw i warchod, datblygu, cyfoethogi, rhannu a throsglwyddo’r hyn a welwn fel ein gwareiddiad Cymreig. Ac na fyddwn byth yn anghofio mai o fewn fframwaith Ewropeaidd y ceir gartref naturiol ein gwareiddiad.

 Roedd D. Myrddin Lloyd, yn ei draethawd ar syniadau gwleidyddol Saunders Lewis, hefyd yn cyfeirio at y thema Ewropeaidd, wrth ysgrifennu fel a ganlyn:

Sylfaen foesol ac ysbrydol, felly, sydd i genedl; nid yw ei thynged a’i gwerth yn sefyll ar unryw ffurf o annibyniaeth lwyr; ac nid am hynny y mae ei hurddas yn gofyn. Gall ymgyflwyno i lawer math o berthnaseddau. A gall ddygymod yn hawdd â llawer rhwymedigaeth.

 Rhinwedd ynddi hi ei hun yw ei rhyddid, ac fel y mae personau’n ymglymu’n naturiol i deuluoedd, i gymdogaethau, ac i amrywiol gymdeithasau eraill, fel y maent yn cael eu hunain mewn cyfathrach a’u cyd-ddynion, felly y mae cenhedloedd yn rhinwedd y ddeddf foesol yn arddel aml berthynas â’i gilydd.”

Aiff Myrddin Lloyd ymlaen:

“Yn ei ymosodiad ar Ffasgaeth ym 1934 (erthygl bwysig y dewisir ei hanghofio’n aml) dywedodd Saunders Lewis fod Ffasgaeth yn dal mai i’r wladwriaeth y perthyn pob unigolyn, a bod hawliau’r Wladwriaeth yn ddiamod. ‘Deil y Blaid Genedlaethol Gymreig mai cymdeithas o gymdeithasau yw’r genedl, a bod hawliau’r cymdeithasau llai, megis y teulu, y fro, yr undeb llafur, y gwaith, y capel neu’r eglwys, bob un yn deilwng o barch.

Nid oes gan y Wladwriaeth hawl foesol o gwbl i dreisio hawliau’r cymdeithasau hyn ac y mae hawliau hefyd y tu allan i ffiniau’r genedl y dylai pob dyn a phob gwlad eu parchu.'”

Yn sicr ddigon, roedd gweledigaeth Saunders Lewis yn rhannol seiliedig ar etifeddiaeth Cymru a darddai o’i gwreiddiau Ewropeaidd.

Peidier felly â meddwl mai rhinweddau masnachol undod Ewrop oedd wrth fôn y weledigaeth hon; i’r gwrthwyneb. Ystyriaeth eilradd oedd unryw fanteision materol; oblegid nid ar sail faterol, ond ysbrydol, y gosododd Saunders ei weledigaeth; a tharddiad Ewropeaidd y dimensiwn ysbrydol oedd yn bwysig iddo. Gwelir hyn yn un erthygl yn Ysgrifau Dydd Mercher, pan ddywed Saunders fel a ganlyn:

Hanes gwareiddiad Ewrop – hanes delfryd ysbrydol ydyw…Olrain y delfryd hwnnw a rydd ystyr i astudio hanes Ewrop; hynny a rydd undod i Ewrop.

Gall fod cant a mil o ddylanwadau ar fywyd gwlad ac ar ei ffordd o fyw. Ond yr hyn a ddaw i mewn i’w bywyd hi fel tynged, a benderfyna ei rhan hi yn etifeddiaeth Ewrop, yw’r delfryd moesol arbennig hwn, sef y delfryd a luniwyd gyntaf erioed gan Roeg. Groeg yw cychwyn ein gwareiddiad ni a llun Groeg sydd arno hyd heddiw.”

Difyr yw nodi geiriau Patricia Elton Mayo, yn ei llyfr “Roots of Identity: Adnabod y Gwreiddiau”, ble mae’n ysgrifennu, a chyfieithaf, “Fel awdur a dramodydd adnabyddus ar y cyfandir ond dieithr i Loegr, pwysleisiodd Saunders Lewis y cyd-destun Ewropeaidd sydd i ddiwylliant Cymru, ffactor gwbl amlwg cyn – a rhaid dyfynnu’r Saesneg gwreiddiol – “before the English occupation isolated Wales from the mainstream of European cultural development”. Mae persbectif o’r math – sy’n tarddu oddiallan i Gymru, ac yn gweld datblygiadau cenedlaethol yng Nghymru fel rhan o symudiad Ewropeaidd, yn adlewyrchu safbwynt Saunders Lewis, a’i osod mewn cyd-destun llawer ehangach.

Bu Saunders yn olygydd y Ddraig Goch am flynyddoedd yng nghyfnod cynnar y Blaid. Byddai’n manteisio ar bob cyfle i ddod â dimensiwn Ewrop i’w ddadansoddiad.

Er enghraifft, yn erthygl olygyddol rhifyn Awst 1929, a sgrifennodd, dan y pennawd “Yma a thraw yn Ewrop: y lleiafrifoedd yn deffro”, nododd deffroad cenedlaethol yn Fflandrys, Catalunya, Malta, a Llydaw ac mae’n gofyn:

“Beth a brawf hyn oll? Prawf fod lleiafrifoedd Ewrop, y gwledydd bychain a lyncwyd gan rai mwy yng nghyfnodau gormes a chanoli llywodraeth, bellach yn deffro ym mhob rhan o’n cyfandir ni ac yn dwyn ysbryd a delfryd newydd i wleidyddiaeth Ewrop.”

 Wedyn mae’n datgan:

“Arbenigrwydd a nerth Ewrop, o’i chymharu hi ag America, yw amrywiaeth gyfoethog ei gwareiddiad hi. ….Os yw hyn yn gywir, cywir hefyd yw ein dadl ni mai mudiad er bendith i Ewrop a’r byd yw’r mudiad ymreolaeth yng Nghymru ac yn y gwledydd eraill oll…..

Yr athrawiaeth Ewropeaidd hon hefyd sy’n cymell arweinwyr ar y cyfandir, …. sydd yn ceisio arwain Ewrop yn ôl o fateroliaeth ymerodrol, o gystadleuaeth gibddall y galluoedd canolog mawrion, i wleidyddiaeth newydd, gwleidyddiaeth sydd wedi ei sylfaenu ar ddyfnach deall o wir natur a gwerth gwareiddiad y gorllewin.”

Mae SL hefyd yn gweld ymreolaeth Cymru fel rhan o sefydlu gwell drefn ryngwladol; trefn a geisiai ddatrys anghydfod drwy ddulliau heddychlon, nid trwy ymladd y rhyfel gwaedlyd a welodd yntau yn ffosydd Ffrainc.

Mae ei bwyslais ar ddatblygu cyfundrefnau rhyngwladol – a’i rybuddion cyson na fynnai Lloegr fod yn rhan o’r math drefn, yn gefndir i wleidyddiaeth Gwynfor Evans, ac i safiad Adam Price yn erbyn rhyfel Irac.

Mae’n werth manylu ar hyn, gan fod y neges mor berthnasol i’r oes hon, pan mae Lloegr, drachefn, yn cefnu ar ein cyfandir ac ar Lys Cyfiawnder Ewrop. Yn ei erthygl “Lloegr ac Ewrop a Chymru” ym 1927 dywed SL:

Beth yw polisi tramor Lloegr? Datganwyd ei egwyddor yn derfynol ac yn bendant gan Syr Austen Chamberlain ( Gweinidog Tramor Prydain) yng nghyfarfod Seiat y Cenhedloedd (sef yr hen League of Nations) fis Medi. Ebe ef: ‘Y mae Lloegr yn perthyn i undeb gwledydd sy’n hŷn na Seiat y Cenhedloedd, sef Ymerodraeth Prydain ac os y daw gwrthdrawiad rhwng y Seiat a’r Ymerodraeth, rhaid yw i ni bledio’r Ymerodraeth yn erbyn y Seiat.'”

Priodol atgoffa’n hunain fod “deiseb heddwch” Merched Cymru, a gasglwyd ym 1923, yn ymwneud â’r union bwynt – gan apelio i America gefnogi Seiat y Cenhedloedd fel sylfaen hanfodol i adeiladu heddwch.

Aiff Saunders ymlaen: “Pan ddywedodd Chamberlain hynny, llefarodd dros Loegr, nid dros blaid…. Yn awr, yn rhinwedd yr egwyddor hon, y mae Lloegr – ysywaeth, rhaid i ni ddweud y mae Prydain Fawr – er ei bod yn naturiol ac yn ddaearyddol ac o ran yn hanesyddol, yn perthyn i Ewrop ac yn angenrheidiol i Ewrop – eto yn gwadu ei pherthynas a’i chyfrifoldeb ac yn gadael Ewrop heddiw , megis ym 1914 a chynt, yn ansicr am ei pholisi.”

Tydi’n anhygoel y gallem ddeud hyn, eto heddiw? O beidio dysgu gwersi hanes, fe ail-adroddwn yr un camgymeriadau. Y tro diwethaf arweiniodd at ffasgiaeth ac at ryfel 1939. Dyn a’n gwaredo rhag gorfod ail-brofi’r wers waedlyd honno.

Aiff Saunders ymlaen gyda’r datganiad allweddol canlynol, a wnaeth lawer i liwio fy naliadau gwleidyddol innau:

“ Dwyn Undeb politicaidd ac economaidd i Ewrop yw un o anghenion cyntaf ein canrif ni. Gwelir hynny yn glir gan wledydd bychain Ewrop, ac er mwyn sicrhau hynny y lluniwyd ganddynt y Protocol sy’n rhwymo gwledydd i setlo dadleuon drwy gyf-lafaredd, a deddf, ac yn galw ar yr holl wledydd eraill i ymuno i gosbi unryw wlad a dorro eu hymrwymiad.

Er mwyn hynny hefyd, y myn y cenhedloedd bychain rwymo pob gwlad i ardystio i ……. Ystatud Llys Sefydlog Barn Gydwladol. (Yr) Amcan ….yw cael gan y gwledydd dderbyn barn y Llys yn derfyn ar ddadleuon rhyngddynt a thrwy hynny arbed rhyfel.

Fe wrthoda Lloegr … oherwydd, a hithau’n rhan o Ymerodraeth sydd bron yn gwbl tu allan i Ewrop, ni fyn hi rhwymo ei hun i Ewrop….

 Gwrthoda … am na all y Llywodraeth sicrhau, pe byddai barn y llys yn anffafriol i Brydain, y gellid ei ddwyn i ddeddf drwy Senedd Prydain; ac yn ail oblegid bod yr Ymerodraeth yn ddigon eang a chryf i fedru amddiffyn ei hawliau heb bwyso ar lys barn……….”

Ac oni chafodd hyn ei weld yn glir yn ystod y saith mlynedd ddiwethaf, yn agwedd pobl Brexit tuag at Lys Cyfiawnder Ewrop….?

Aiff ysgrif Saunders ymlaen:

“Gwelir hefyd fod tueddiadau economaidd Lloegr yn llawn cymaint â’i thueddiadau gwleidyddol, yn arwain i ryfel. Gobaith heddwch gwleidyddol Ewrop yw cael Prydain yn rhan hanfodol o undeb cenhedloedd Ewrop…..

Ond ym Mhrydain a oes traddodiad Ewropeaidd? A oes yma genedl a fu’n rhan wreiddiol o wareiddiad y Gorllewin, yn meddwl yn null y gorllewin ac yn gallu deall Ewrop; ac yn gallu cydymdeimlo a hi? Yr ateb yw: Cymru.

Y Cymry yw’r unig genedl ym Mhrydain a fu’n rhan o Ymerodraeth Rufain… Fe all Gymru ddeall Ewrop canys y mae hi’n un o’r teulu.”

Gyfeillion, O’r gwreiddiau hyn y mae mudiad cenedlaethol Cymru wedi tyfu; a gwae ni os anghofiwn hyn. Mewn erthygl arall yn y Ddraig Goch, mae’n honni ei fod “yn eglur bod cyfathrach agos ag Ewrop yn ffynhonnell pob Dadeni i ddiwylliant Cymraeg.”

A phwysleisiaf drachefn fod gwareiddiad cenedlaethol Cymru yn cynnwys ein hetifeddiaeth ddiwylliannol – ein hiaith, ein llenyddiaeth, ein cerddoriaeth, ein celfyddydau cain – a llawer mwy.

Ond mae hefyd yn cynnwys ein gwerthoedd, megis y pwyslais a roddir o fewn ein hetifeddiaeth gymdeithasol, ar gydraddoldeb; ar werth cymdeithas fel y cyfryw, ac nid gwerth yr unigolyn a’r teulu yn unig; ac ar yr elfen o gydweithio, fel teuluoedd, fel cymunedau ac fel gwledydd, i warchod ein buddiannau.

Dyma hanfod y gwahaniaeth sylfaenol sydd rhwng gwleidyddiaeth Cymru a gwleidyddiaeth Lloegr; ac oherwydd bod y Blaid Lafur Gymreig yn mynnu clymu ei hun i’r Blaid Lafur Seisnig, mae’n methu â datblygu athroniaeth a rhaglen wleidyddol ar sail ein gwerthoedd cenedlaethol ni, fel sylfaen i’w pholisïau o fewn Senedd Cymru.

Ac ar hyn, dof nôl at gwestiwn “annibyniaeth”. Byddwch wedi sylwi, o’r hyn a ddywedais am bolisïau pleidiau Llundain, yn y dauddegau, eu bod yn gwrthod i Brydain rannu grym â sefydliadau rhyngwladol er mwyn gwarchod eu hannibyniaeth.

Dyna oedd ystyr annibyniaeth pan sefydlwyd Plaid Cymru; a dyna paham roedd Gwynfor Evans yn ysgrifennu yn y chwedegau, “Datganwyd (gan Blaid Cymru) o’i chychwyn mai rhyddid, nid annibyniaeth, yw ei nod”. Roedd hyn, felly, oherwydd ymrwymiad y Blaid i alluogi Cymru i chwarae ei rhan mewn sefydliadau rhyngwladol, megis Cynghrair y Cenhedloedd; ac wedi’r rhyfel, y Cenhedloedd Unedig; ac yn ddiweddarach, yn Undeb Ewrop.

Dim ond ar droad y ganrif, pan ail-ddiffiniwyd telerau aelodaeth Undeb Ewrop i ddatgan fod aelodaeth o’r Undeb ar agor i “wladwriaethau annibynnol”, y newidiodd y Blaid ei pholisi i arddel annibyniaeth. Pleidleisiais innau dros hynny, gan dderbyn mai’r peth cyntaf a ddigwydd i wlad sy’n dod yn rhan o Undeb Ewrop, ydi ei bod hi’n aberthu rhan o’i hannibyniaeth. Byddai Saunders Lewis, dwi’n sicr, yn llawenhau, fod Cymru’n arddel hyn fel nod.

Mae hyn yn f’arwain at y “Deg pwynt polisi” a luniwyd gan SL. Yr hyn sy’n ddifyr, o gofio fod rhai haneswyr yn gosod gwleidyddiaeth SL ym mhrif ffrwd Democratiaid Cristnogol Ewrop, ydi mai trywydd adain chwith digamsyniol sydd i’r pwyntiau polisi hyn ac fe welir hyn fwyaf yn Pwynt 3:

“3) Mae cyfalafiaeth ddiwydiannol a chystadleuaeth economaidd – rydd oddiwrth reolaeth llywodraeth gwlad – yn ddrwg dirfawr ac yn gwbl groes i athrawiaeth cenedlaetholdeb cydweithredol.”

Gallai’r gosodiad fod wedi dod o enau’r Cymro mawr a sefydlodd yr egwyddor gydweithredol a fathodd, hefyd, y gair sosialaeth, sef Robert Owen, o’r Drenewydd – un y dylem ei anwesu fel un o gonglfeini’r weledigaeth gymdeithasol Gymreig.

Mae’n werth oedi am eiliad ar y geiriau a ddyfynnais, gan eu bod yn allweddol wrth geisio safleoli daliadau Saunders a hefyd yn bwysig i’r ffordd y mae Undeb Ewrop wedi tyfu.

Doedd Saunders Lewis, wrth gwrs, ddim yn Farcsydd; ac roedd yn feirniadol iawn o Gomiwnyddiaeth Sofietaidd – ac o ganlyniad yn ennyn gwg y Cymry – a Saeson – oedd yn sylfaenu eu gwleidyddiaeth ar ddadansoddiad Marcsaidd.

Ond wrth ddatgan nad oedd o’n ddilynydd i Karl Marx, tydi hynny ddim yn ei wneud yn gyfalafwr; nid dewis beinari Rhodd Mam ydi ystod y dewis yn y sbectrwm gwleidyddol. Gwnaeth Saunders yn gwbl glir, ym mhennod gyntaf Canlyn Arthur, ei elyniaeth tuag at gyfalafiaeth ryngwladol; a dyfynnaf ei eiriau : “Dyweder yma ar unwaith ac yn bendant, mai cyfalafiaeth yw un o elynion pennaf cenedlaetholdeb.”

Ac â ymlaen; “Mae’n rhaid i genedlaetholwyr gynllunio sut i ddwyn Cymru allan o rwymau cyfalafiaeth”. Ond wrth wneud hyn, mae’n derbyn pwysigrwydd busnesau bychain sy’n rhan o gymdeithas; a hefyd busnesau cydweithredol.

Ac mewn ysgrif ym 1932 dywed: “I’r cenedlaetholwr Cymreig, y mae’r Undebau Llafur yn sefydliadau amhrisiadwy gwerthfawr a bendithiol ac y mae eu parhad a’u llwyddiant yn hanfodol er mwyn sefydlu yng Nghymru y math o gymdeithas yr amcanwn ato.”

Dwi’n dyfynnu’r geiriau hyn, ynglŷn â natur y gymdeithas a’r economi y mae eisiau ei weld yng Nghymru, er mwyn gwadu yn ddi-flewyn-ar-dafod yr honiadau ei fod ar yr adain dde wleidyddol; a hefyd fel cyd-destun ei weledigaeth ehangach ar gyfer Ewrop.

Diben Cymuned Ewrop, o’r dyddiau cynnar, oedd hyrwyddo masnach rydd ar yr amod ei fod o fewn fframwaith cymdeithasol, ac felly i greu telerau cyfartal ar gyfer gweithwyr y gwahannol wledydd, yn hytrach na’u gadael ar drugaredd y farchnad.

Doedd llawer ym Mhrydain heb ddechrau dirnad hyn ym 1975, adeg y refferendwm ar aelodaeth Prydain o’r “Farchnad Gyffredin”. Felly, roedd yr adain dde fasnachol Seisnig yn ysu am aelodaeth o’r gyfundrefn newydd ble gallasant, yn eu tyb hwy, greu fwy fyth o elw preifat. Mewn gwrthgyferbyniad, fe ymatebodd y chwith Seisnig drwy wrthwynebu aelodaeth o’r Farchnad Gyffredin.

Ond roeddent wedi camddeall y weledigaeth Ewropeaidd: sef yr uchelgais o greu Ewrop gymdeithasol llawn cymaint â’r Ewrop economaidd: y “Social Europe” a ddaeth yn rhan hanfodol o’r frwydr dros y bennod gymdeithasol o fewn cyfansoddiad yr Undeb Ewropeaidd; a phan ganfu Maggie Thatcher a’i chriw fod oblygiadau gwaraidd o’r math yn rhan o’r weledigaeth, bu iddynt yn fuan iawn gamu nôl.

Dyna pam y gwelwyd erbyn Brexit, lawer ar adain dde Lloegr yn ffyrnig yn erbyn Undeb Ewrop; ac elfennau blaengar y chwith, o’i phlaid.

Byddai’n wirion i mi honni mod i’n cytuno a phob gair a ddeilliodd o enau Saunders Lewis; nac, yn wir, y cyfan o’r Deg Pwynt Polisi. Yn amlwg, roedd rhai pethau a oedd, efallai, yn gredadwy yn eu cyfnod – ond sy’n edrych yn hurt, braidd, heddiw. Ond erys brif ffrwd ei weledigaeth yn gwbl berthnasol.

Erthygl arall yn y gyfrol Canlyn Arthur, gyda thrywydd Ewropeaidd, yw’r un ar Tomáš Masaryk ac adfywiad cenedlaethol Bohemia; ac mae hyn yn ateb i rai beirniaid sy’n edliw mai dim ond diddordeb yn y gwledydd bach Celtaidd oedd gan Blaid Cymru pryd hynny. Masaryk lwyddodd i osod sylfaen i ‘r weriniaeth Tsiec sydd bellach yn wlad annibynnol.

Roedd Masaryk, fel Saunders Lewis, yn pwysleisio rôl diwylliant fel un o hanfodion y gymuned genedlaethol; ac fel SL, roedd yn gweld ei wlad o fewn fframwaith Ewropeaidd ac o fewn delfrydau Ewrop.

Edmygai Saunders ef oherwydd iddo “ddeffro enaid y genedl” a chyflawni hyn trwy weithredu’n ddi-drais. Mae Saunders yn uniaethu â gweledigaeth Masaryk, gan ddeud:

Iddo ef, yr oedd bod yn Fohemiad da yn golygu bod yn Ewropead da hefyd” gan ychwanegu

“…yr oedd gan Fasaryk pob amser dau gartref, Bohemia ac Ewrop. Dyna’r unig genedlaetholdeb y gallaf i ei edmygu…”.

Roedd yr agwedd allblyg – y syniad y gallai SL fod yn gartrefol bron unrywle yn Ewrop – yn naturiol yn lliwio ei agwedd yntau tuag at bobl sy’n symud i Gymru: ‘doedd ei genedlaetholdeb ddim yn seiliedig ar godi muriau o gwmpas Cymru; yn hytrach dywedodd

Rhaid troi’r estroniaid yn Gymry a rhoddi iddynt y meddwl Cymreig, y diwylliant Cymreig, a’r Iaith Gymraeg.”  

Er fel y gwyddom, weithiau haws deud na gwneud!         

Saunders Lewis, gyda’i gyd-ddiffynyddion
Lewis Valentine a D.J. Williams,
adeg prawf llys  Penyberth

Yn ei gyfraniad pwysig i’r gyfrol “Presenting Saunders Lewis” mae Dafydd Glyn Jones, wrth ysgrifennu am “Aspects of his work: his politics”, yn nodi – a dwi’n ei gyfieithu:

Trwy gydol y gyfrol, mae Canlyn Arthur yn rhagdybio mai’r genedl yw’r ffurf naturiol ar gymdeithas yn Ewrop ac yn sylfaen i wareiddiad y Gorllewin… i fodoli, ac i ennill cydnabyddiaeth i’r fodolaeth honno gan genhedloedd eraill, dyma’r unig ffordd, yn ôl Saunders Lewis, y gall Gymru gyfranogi’n llawn ac yn greadigol, o fewn cymdeithas ehangach.

A mae’r gyfranogaeth honno yn anhepgor os oes unryw ystyr i hunanlywodraeth.  Mae Senedd Gymreig yn angenrheidiol nid er mwyn galluogi i Gymru ymgilio i hunanddibyniaeth, ond er mwyn iddi adennill ei chysylltiad ag Ewrop”.

Yn ôl Dafydd Glyn, un o’r dylanwadau mwyaf ar Saunders Lewis oedd yr ysgolar Pabyddol Ffrengig, Jacques Maritain. Ef oedd un o arweinwyr Ffrainc a fynnodd fod amgenach lwybr i Babyddion Ffrainc na chefnogi’r mudiad lled-ffasgaidd Action Française.

Roedd delfrydiaeth Maritain yn cynnwys rhyddid yr unigolyn, yr angen am drefn o fewn cymdeithas a phlwraliaeth newydd sy’n osgoi unbennaeth a cheidwadaeth laissez-faire.

Bu’n ddylanwadol yn y gwaith o ddrafftio ‘r Datganiad Hawliau Dynol (Universal Declaration of Human Rights); fe ymgyrchodd i ddwyn sylw at erchyllterau’r Holocaust. Cyhoeddodd gyfrol ym 1936, “Integral Humanism” ac edrychir arno fel un a ysbrydolodd y mudiad Democrat Cristnogol yn Ewrop.

Roedd yn ffrind mynwesol i Robert Schuman, Gweinidog Tramor Ffrainc wedi’r rhyfel – yr un a allai hawlio ei fod, anad neb, yn sylfaenydd Undeb Ewrop!

Fe wnaed gwaith gwerthfawr ar bwysigrwydd syniadau Saunders Lewis am y berthynas hanfodol rhwng Cymru ac Ewrop, gan y Dr Emyr Williams, a enillodd ddoethuriaeth yng Nghaerdydd gyda’i thesis ar “The Social and Political Thought of Saunders Lewis”.

Mae Emyr Williams yn olrhain dylanwad Maritain ar Saunders; ac mae’n datgan yn ei draethawd – trosaf ei eiriau i’r Gymraeg:

Casgliad Maritain ydi fod y cysyniad o “sofraniaeth” yn anghywir o’i hanfod, gan fod awdurdod gwleidyddol yn tarddu o’r bobl, o’r corff gwleidyddol; ac nad ydyw’n disgyn o’r oruchel. Mae hyn yn sylfaenol i ddeall meddylfryd Saunders Lewis ynglŷn â’r cysyniad o sofraniaeth…”

 

Dwi’n ddyledus i Emyr Williams am ei help ac am gael astudio ei waith ymchwil. Ymhlith ei gasgliadau oedd:

  • Fod y syniad o archwladwriaeth ganoledig Ewropeaidd yn wrthun i SL;
  • Fod ei weledigaeth yn seiliedig ar yr egwyddorion o ffederaliaeth a sybsidiaredd;
  • Fod ei fodel ar gyfer Ewrop yn un o lywodraethiant lluosog ac aml-haenau (“multilevel, plural governance”);
  • Fod yr elfen o barhad diwylliannol cenedlaethol yn rhan annatod o’r cysyniad Ewropeaidd, ac yn rhan ganolog o hunaniaeth Ewrop.

Yn ôl Emyr Williams, “Pabyddiaeth a Ffrancoffilia Saunders Lewis oedd yr elfennau a’i yrrodd i weld y diwylliant Cymreig fel rhan o dreftadaeth Cristnogol Ewropeaidd ehangach; a’i gymell i geisio a symud Cymru i ffwrdd o’i pherthynas blwyfol a Lloegr a Phrydain, a cheisio â’i chael i gysylltu, yn ddiwylliannol ac yn wleidyddol, gyda’r byd ehangach.”

Mae Saunders Lewis yn cydnabod iddo gael ei ddylanwadu gan waith Emrys ap Iwan – yn benodol felly gan lyfr T. Gwynn Jones ar Emrys ap Iwan, a ddisgrifiwyd gan SL fel “Un o’r llyfrau hynny sy’n newid hanes ac yn dylanwadu ar genhedlaeth gyfan, gan ei hysbrydoli a rhoddi cyfeiriad i’w meddyliau.”.

Roedd Emrys ap Iwan, fel Saunders Lewis yn cael llawer o’i ysbrydoliaeth o Ffrainc; a hefyd o’r Almaen ble bu’n athro. Emrys ap Iwan fathodd y term “ymreolaeth”; gan ei ddiffinio mewn termau ffederal a defnyddio’r Swisdir fel sail.

Yn ôl Saunders Lewis, bu’r athronydd a hanesydd Ffrengig, Etienne Gilson, yn un o’r prif ddylanwadau arno; ac roedd Gilson ei hun yn awdurdod ar waith Descartes, ac yn cydweithio’n glos â Jacques Maritain!

Dywed rhai mai ei ddeffroad personol i bwysigrwydd canolog y deimensiwn Ewropeaidd a ddaeth a SL i ddatblygu ei ymwybyddiaeth wleidyddol a chenedlaethol.

Bu amser, yn y chwedegau a’r saithdegau, pan edrychodd lawer o fewn y mudiad cenedlaethol ar Undeb Ewrop fel rhwystr i annibyniaeth Cymru.

Yn fy marn i, heddiw, megis canrif yn ôl pan fireiniodd Saunders Lewis ei weledigaeth ar gyfer Cymru – nid Ewrop yw’r bygythiad i ddyfodol Cymru, nac i werthoedd Cymru, ond meddylfryd imperialaidd San Steffan sydd , gyfeillion, yr un mor wir heddiw ag ydoedd yn nyddiau Austen Chamberlain.

O safbwynt heddiw, yr hyn sy’n bwysig i ni ei gofio ydi, yn gyntaf, pam yr oedd SL yn edrych i’n gwreiddiau Ewropeaidd am ysbrydoliaeth? ‘Roedd hynny am resymau diwylliannol a chrefyddol, gan mai ein gwreiddiau Ewropeaidd sydd wedi creu ein hunaniaeth a’n diwylliant.

 O’r gwreiddiau hyn y mae ein gwerthoedd wedi datblygu; ac mae’r agwedd hon, i mi yn gwbl sylfaenol.

Ond mae rheswm arall eithriadol bwysig, paham na ddylem gefnu ar y gwaith a wnaed i uno’n cyfandir; ac mae hanes diweddar yr Iwcrain yn ein hatgoffa am hyn.

Mae rhai ohonom yma heddiw, â pherthnasau a ddioddefodd – o bosib a gollodd eu bywydau – yn y ddau ryfel arswydus a ymladdwyd rhwng cenhedloedd Ewrop yn ystod hanner gyntaf yr ugeinfed ganrif. Gadewch i ni byth anghofio mai er mwyn osgoi gweld y math gyflafan yn ein cyfandir ni, y daeth pobl at ei gilydd yn sgil yr ail ryfel, i geisio a chreu undod newydd, heddychlon, yn ein cyfandir.

I gloi, dof nôl at thesis Emyr Williams – sy’n tanlinellu’r ffaith nad yw SL yn gosod sofraniaeth cenedlaethol mewn gwladwriaeth annibynnol, fel conglfaen ei genedlaetholdeb Cymreig. Ac mae hyn yn ei wneud, yn ôl rhai gwyddonwyr gwleidyddol, yn unigryw o fewn ei gyfnod – ac ymhell o flaen ei amser. Yn sicr ddigon, nid yw wedi ei ynysu yn y gorffennol canoloesol, fel mae ei elynion gwleidyddol am i ni gredu.

Gweithiodd Emyr Williams ar ei thesis yn rhannol oherwydd na fu ymdrech ers y 70au i adolygu syniadau gwleidyddol SL yng ngoleuni’r newidiadau anferthol y deugain mlynedd diwethaf – sydd erbyn hyn yn cynnwys :

  • mynediad Prydain i Undeb Ewrop, wedyn ysywaeth ei gadael;
  • datblygiad pennod gymdeithasol Ewrop; cwymp comiwnyddiaeth ac ail-uno Ewrop;
  • dyfodiad gwledydd bychain yn aelodau llawn o Undeb Ewrop;
  • sefydlu senedd ddeddfwriaethol I Gymru;
  • pasio deddfau sy’n rhoddi statws swyddogol i’r iaith Gymraeg; a’r
  • Twf yn yr Alban ac yng Nghymru yn y gefnogaeth i annibyniaeth.

Mae’r rhain oll yn ategu’r alwad dros ail-asesu gwerthoedd a neges wleidyddol Saunders Lewis.

Dywed Emyr Williams am SL:

“…yn hytrach na gweld lle ar gyfer y genedl Gymreig o fewn hierarchaeth yr Ymerodraeth Brydeinig, mae’n gweld Undeb gwleidyddol ac economaidd Ewrop fel yr elfen hanfodol ar gyfer bywiogrwydd “cenhedloedd bach Ewrop” o fewn cyfundrefn egalitaraidd. Mae’r cysyniad o Undeb Ewrop felly yn ganolog i’w feddylfryd gwleidyddol”.

 Mae’r genadwri’n dod mewn brawddeg:

“Mae datblygiad yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â’i hegwyddor sylfaenol o sybsidiaredd a llywodraethiant aml-haen, felly yn ein harwain i ail-asesu gweledigaeth Saunders Lewis”.

A dyna fy neges innau bore ma, ar lwyfan y Babell Len, i ni edrych eto ar ddysgeidiaeth un o lenorion mwyaf Cymru a fframiodd y weledigaeth ar gyfer y Gymru sydd ohoni – boed hynny yn nhermau hawliau iaith, perthynas â’n cyfandir, cyfiawnder cymdeithasol neu’r hyn sy’n hanfod i genedlaetholdeb gwaraidd a threfn ryngwladol.

Ac os ydym am ddefnyddio’r tair blynedd nesaf i ddysgu gwersi o’r ganrif a aeth heibio ers darlith 1926, ble gwell i ni gychwyn ar y gwaith nag yma yng ngwlad Llŷn ac ar lwyfan a ddarparwyd gan Brifysgol Abertawe. A lle gwell i gloi, na chyda dwy gerdd Williams Parry, yn gyntaf i’r Gwrthodedig:

Hoff wlad, os medri hepgor dysg,
Y dysgedicaf yn ein mysg
Mae’n rhaid dy fod o bob rhyw wlad
Y mwyaf dedwydd ei hystâd.

Ac eto, i’r Cyn-ddarlithydd:

Y Cyntaf oedd y mwyaf yn ein mysg
Heb gyfle i dorri gair o gadair dysg
Oherwydd fod ei gariad at ei wlad
Yn fwy nag at ei safle a’i lesâd.

Diolch yn fawr.     

Dafydd Wigley.                 

                                                            ****

Llyfryddiaeth

Egwyddorion Cenedlaetholdeb, Saunders Lewis, Plaid Genedlaethol Cymru. Argraffwyd yn 1926 gan Evan Jones, Argraffydd, Machynlleth.

The Welsh Nationalist Partty 1925-1945: A Call To Nationhood. D.Hywel Davies (1983) Cardiff. University of Wales Press.

Saunders Lewis: Letters to Margaret Gilcriest. Edited by Mair Saunders Jones, Ned Thomas and Harri Pritchard Jones (1993) Cardiff. University of Wales Press.

The Social and Political Thought of Saunders Lewis, Emyr Williams. A dissertation submitted at the School of European Studies, Cardiff University, in candidature for the degree of Doctor of Philosophy, Cardiff University.  June 2005. https://orca.cardiff.ac.uk/id/eprint/54521/
Social and political thought of Saunders Lewis. -ORCA (cardiff.ac.uk)

Etholiad Merthyr 1970

S.O. – CYMÊR A CHYMRO

Bu S.O. Davies yn AS Llafur dros Ferthyr Tudful o 1934 hyd 1970. Cafodd ei ethol am y tro cyntaf mewn is-etholiad yn dilyn marwolaeth yr AS ILP lleol gyda 51% o’r bleidlais (yn erbyn rhyddfrydwr, ymgeisydd ILP a chomiwnydd) a 68% yn etholiad cyffredinol 1935 yn erbyn yr ILP yn unig. Ond am weddill ei yrfa, cafodd gefnogaeth gan ganrannau a amrywiai rhwng 74% ac 81%. Y Pleidwyr a safodd yn ei erbyn yn y 50au a’r 60au oedd Trevor Morgan (fel cenedlaetholwr annibynnol), Ioan Bowen Rees a Meic Stephens.

Ond cyn etholiad 1970 cafodd gohebydd gyda’r Merthyr Express gip ar restr o ddarpar-ymgeiswyr y Blaid Lafur drwy Gymru, Lloegr a’r Alban. Roedd enw S.O. Davies yno, gyda’r symbol * yn ei ymyl. Gofynnodd y gohebydd i’r argraffwyr beth oedd ei arwyddocâd a chael yr ateb ei fod yn golygu ‘not re-adopted’ gan fod y blaid leol wrthi yn y broses o ddewis olynydd i S.O., er na fu trafodaeth rhyngddyn nhw ac yntau am y penderfyniad. Cyhoeddodd y Merthyr Express y newydd syfrdanol hwn am ollwng un a oedd wedi gwasanaethu ei bobl fel cynghorydd lleol, maer ac aelod seneddol am ddegau o flynyddoedd.

  

Mae’r gweddill yn chwedl. Safodd S.O. fel ymgeisydd ‘Llafur Annibynnol’ (na fyddai’n gyfreithiol-bosib heddiw), gan ennill 51% o’r bleidlais yn erbyn y Llafurwr swyddogol Tal Lloyd (cyn-faer arall). Drwy gyd-ddigwyddiad rhyfedd, dyna’r union ganrannau (o’u talgrynnu) a gafodd yr S.O. buddugol a’i wrthwynebydd rhyddfrydol yn is-etholiad 1934. Yn 1958 cynhaliwyd cynhadledd flynyddol Plaid Cymru yng Nghastell Cyfarthfa, a Tal Lloyd oedd y maer a groesawodd yr aelodau yn swyddogol i’r fwrdeistref yn rhinwedd ei swydd.

Chris Rees oedd ymgeisydd Plaid Cymru yn 1970. Dywedodd wrthyf un tro nad llongyfarch S.O. a wnaeth yn unig yn y cyfrif ond ychwanegu mai dyna’r tro cyntaf iddo fedru dweud mor falch ydoedd nad oedd wedi ennill ei hun! A gwn am o leiaf un aelod o’r Blaid a fu’n helpu S.O. yn ei ymgyrch.

Roedd S.O. Davies yn wladgarwr. Yn y cofnod Wikipedia amdano dywedir: Largely indifferent to party discipline, he defied official Labour policy by championing such causes as disarmament and Welsh nationalism. Cefnogodd fudiad deiseb Senedd i Gymru yn y 1950au, gan ymuno â’r siaradwyr ar y llwyfan mewn rali a drefnwyd gan Blaid Cymru yng Nghaerdydd ym Medi 1953 (gw. y llun ar dudalen 297 o Tros Gymru, J.E. a’r Blaid gan J.E. Jones, 1970). Ac yn 1955 cyflwynodd ei fesur ‘Government of Wales’ yn Nhŷ’r Cyffredin, a baratowyd gyda chymorth gan arbeniwyr o blith aelodau’r Blaid. Ond yn ôl y disgwyl, ni fu ei ymgais yn llwyddiannus.

Dyma un rhan ddifyr o’r drafodaeth ar lawr y Tŷ. Dywedodd S.O. bod cefnogaeth i’r mesur yn dod o ‘Monmouthshire, Cardiff, West —’. Torrodd George Thomas (AS Gorllewin Caerdydd) ar ei draws gan honni: ‘The hon. Gentleman will not get much support there’. Gorffennodd S.O. ei frawddeg yn feistrolgar: ‘— Rhondda, and other places’.

Bu farw S.O. Davies yn 1972, ac yn yr is-etholiad a enillwyd i Lafur gan Ted Rowlands gyda 48.5% o’r bleidlais, cafodd Emrys Roberts, ymgeisydd Plaid Cymru 37.

PHILIP LLOYD

 

Elwyn Roberts – Darlithiau

Elwyn Roberts, craig safadwy Plaid Cymru drwy ran helaeth o’r ugeinfed ganrif, oedd pwnc darlith flynyddol Cymdeithas Hanes y Blaid yn 2017.  Er gwaethaf ei gefndir yn y byd bancio, bu Elwyn Roberts yn genedlaetholwr penderfynol ac ymroddedig a roddodd ei gariad i Gymru o flaen unrhyw fuddiannau personol.

Disgrifiwyd ei waith dros Gymru gan gyn-arweinydd Plaid Cymru Dafydd Wigley, hanesydd Gwynn Matthews ac olynydd i Elwyn fel ysgrifennydd cyffredinol y Blaid, Dafydd Williams.  Cewch ddarllen gopïau llawn o’u darlithiau a gwrando ar recordiad o’r sesiwn ym mhabell y Cymdeithasau ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ynys Môn yn 2017.

 

Cofio Elwyn Roberts

Anerchiad gan Dafydd Wigley i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru,

Eisteddfod Ynys Môn; Awst, 2017

Mae’n  bleser cael agor y cyfarfod hwn,  i gofio Elwyn Roberts, un o hoelion wyth y Blaid, ac mae’n addas  mai yma ar faes y Brifwyl ym Môn yr ydym yn ymgasglu, gan iddo fod hefyd yn drefnydd  yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith.  Bu’n byw am ddegawdau ym Modorgan; er bod ei  wreiddiau yn Abergynolwyn, Meirionnydd.  Roedd yn un â’i ddylanwad i’w deimlo ledled Cymru. 

Mae gennym, fel cenedl, le nid yn unig i barchu’r goffadwriaeth Elwyn; ond hefyd i drosglwyddo’r cyfraniad a wnaed ganddo, fel ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd i dorchi llewys ac i gwblhau’r uchelgais oedd yn ei galon.  Roedd yn genedlaetholwr ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol – trwy harneisio adnoddau pobol a chyllidol i wireddu uchel amcanion ein cenedl.

Bûm yn pendroni a allwn wneud cyfiawnder â’r testun, gan amau a oeddwn yn wir adnabod Elwyn Roberts. Efallai y byddai llawer o’r rhai a weithiodd gydag ef, yn cyfaddef teimladau cyffelyb: oherwydd roedd Elwyn, yn ogystal â bod yn ffigwr cenedlaethol ac yn heavyweight gwleidyddol, hefyd  yn ddyn hynod breifat.

Roedd Elwyn yn un o hanner dwsin a ddylanwadodd  yn sylweddol arna’ i’n bersonol, gan fy nhywys  – o oed ifanc – i weithio dros y Blaid. Y dylanwadau cenedlaethol eraill  oedd Gwynfor Evans a Saunders Lewis;   yn lleol yng Ngwynedd – Dafydd Orwig a Wmffra Roberts; ac o fewn fy nghenhedlaeth innau, y diweddar annwyl Phil Williams.  Gwerth nodi fod tri o’r rhain yn feibion i chwarelwyr llechi – Dafydd Orwig, Wmffra ac, ie, Elwyn Roberts.

Roedd Elwyn yn fab i Evan Gwernol  Roberts, chwarelwr yn Abergynolwyn; ei fam, Mabel, yn brifathrawes ysgol babanod.  Roedd Abergynolwyn mor bwysig iddo, fe drodd  hunangofiant,  yn gyfrol hanes Abergynolwyn – ‘doedd o byth yn siarad amdano fo ei hun!  Felly mae’n ymhyfrydu yn y llyfr mai drwy ymdrechion y Blaid, yn y 70au y cafodd y chwarelwyr, o’r hir hwyr, hawl i iawndal llwch.

Ganwyd Elwyn ym 1905, ac roedd yn ddyn o’i genhedlaeth. Roedd cysgod y rhyfel byd cyntaf, yn drwm arno, fel oedd chwyldro Iwerddon a dirwasgiad y diwydiannau trymion.  Ni chafodd addysg brifysgol – yn wir, ni hidiai lawer am yr addysg a gafodd  yn ysgol Ramadeg Tywyn, a oedd yn llawer rhy Seisnig iddo.

Ar ôl gadael ysgol aeth i weithio i’r banc,  ble fu  am chwarter canrif, yn gyntaf yn Blaenau Ffestiniog, wedyn Bethesda – dwy gymuned chwareli – ac yna, Llandudno  gan godi’n ddirprwy reolwr ac yntau prin yn drideg oed.

Gallai fod wedi esgyn yn uchel yn y  byd  bancio: ond  roedd dyfodol Cymru’n bwysicach iddo na gyrfa a chyfoeth.  Ymunodd â’r Blaid Genedlaethol yn ei dyddiau cynnar; yn un ar hugain oed, fe  sefydlodd gangen Blaenau Ffestiniog – y  gangen fwyaf oedd gan y Blaid  drwy Gymru benbaladr.  Pryd hynny, fel drwy ei yrfa,  gweithiai’n ddygn yn y cefndir, i eraill gael y sylw fel ceffylau blaen.

Pan ddaeth rhyfel ym 1939, gwrthododd Elwyn â listio yn y lluoedd arfog; gwnaeth hyn ar sail cenedlaetholdeb, nid heddychiaeth.  Gwrthododd gydnabod hawl gwladwriaeth Lloegr I’w orchymyn i ymladd drostynt. Gofynnodd un o’r Tribiwnlys iddo  “Fel Cymro ydach chi’n sefyll, ynte?”  Atebodd Elwyn, gyda’i hiwmor sarrug, a’i agwedd gwbl sarhaus tuag at y sefydliad Seisnig,   “Na, fel Tsieini!” Cafodd ei orfodi i weithio fel dyn dal llygod mawr yn ardal Corwen.

Yn ystod y rhyfel – drwy anogaeth Saunders Lewis a J.E. Daniel –  sefydlwyd “Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru” – yng ngeiriau Gwynfor, “y mudiad cenedlaethol pwysicaf i weithio dros Gymru yn ystod y rhyfel”. Trefnwyd ralïau ledled Cymru, a’r un mwyaf llwyddiannus oll oedd un a gynhaliwyd ym Mae Colwyn.  Holodd Gwynfor pwy oedd yn gyfrifol am gael y math dorf.  Cafodd ar ddeall mai clerc banc ifanc oedd wedi cyflawni’r math wyrth.  Dyna ‘r tro cyntaf i Gwynfor gyfarfod Elwyn; ac fe ffurfiwyd partneriaeth a ddylanwadodd ar ddyfodol ein cenedl. 

Rhaid bod y banc yn meddwl yn uchel ohono, oherwydd er gwaethaf ei genedlaetholdeb tanbaid cafodd ddychwelyd i’r banc cyn diwedd y rhyfel.  Pan safodd Gwynfor dros Feirionnydd yn etholiad 1945, gwnaeth yntau  gais i’r Banc i ryddhau Elwyn i weithio fel trefnydd; a chytunodd y banc i hynny!  Mae Rhys Ifans, yn ei gyfrol ar Gwynfor yn sôn am Elwyn yn serennu fel asiant etholiadol – a dwi’n dyfynnu – “ar gownt ei galedwch diarhebol”.

Dychwelodd Elwyn i’r banc  ar ôl  yr etholiad;  ond roedd ei allu trefniadol yn hysbys, a chafodd wahoddiad i weithio fel Trefnydd Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn, 1947 – gan gael y banc  i’w ryddhau, eto!

Cafodd ei ben-bachu eto i weithio  fel trefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst ym 1951.  Ni ddychwelodd i’r banc wedi hynny, a chafodd ei benodi gan y Blaid, yn Drefnydd Gwynedd a Chyfarwyddwr Cyllid.

Daeth galw arall arno – iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros Senedd i Gymru. Pan gymerodd Elwyn drosodd, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol,  a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.  Arweiniodd hyn i S.O. Davies AS gyflwyno Mesur Senedd i Gymru yn San Steffan ym 1956.

Ym 1958, Elwyn drefnodd wibdaith lwyddiannus  Gwynfor Evans i’r Unol Daleithiau.  Cymerodd Gwynfor ran mewn darllediad a welwyd gan ugain miliwn o bobl; cafodd groeso cynnes  gan John L Lewis arweinydd Undeb Glowyr America; a  threfnodd Elwyn i Gwynfor gael gwahoddiad i gyfarfod â’r Arlywydd Eisenhower – ond i  Lysgenhadaeth Prydain ei rwystro.

Roedd galwadau eraill yn dal i lifo. Pan gafodd gwmni Teledu Cymru anhawster i godi arian ym 1962, at Elwyn y trowyd, a llwyddodd i godi buddsoddiadau i’r fenter, a fyddai heddiw’n cyfateb i dros £1 miliwn.  Roedd codi arian yn un o gryfderau Elwyn: ef, yn ddiweddarach, berswadiodd ddyn busnes cyfoethog i gyflogi Gwynfor,  fel ymgynghorydd rhwng 1970 a 1974, wedi iddo golli Caerfyrddin – a Gwynfor, i bob pwrpas, ar y clwt yn ariannol.

 Tynnwyd Elwyn i mewn i geisio achub Clywedog rhag cael ei boddi, a dyfeisiodd gynllun i gannoedd brynu llathen sgwâr o dir y Cwm, a fyddai’n dyrysu  Corfforaeth Birmingham – cynllun aflwyddiannus, gwaetha’r modd, oherwydd cyngor cyfreithiol diffygiol.

Ym  1964 penodwyd Elwyn yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid .  Derbyniodd y swydd – a hynny ar adeg eithriadol o anodd yn hanes y Blaid – ar yr amod y cai weithio o swyddfa Bangor. 

Mae’n deg cydnabod nad oedd pawb o fewn y Blaid yn gallu ymateb yn bositif i bersonoliaeth Elwyn, i’w “galedwch diarhebol” nac i’r math o genedlaetholdeb “traddodiadol” a gynrychiolai; nac i’w uniongrededd ceidwadol o safbwynt trin arian.

Mae llawer wedi ei ysgrifennu am y tensiwn rhwng Emrys Roberts, a weithredai tan 1964, fel Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn swyddfa Caerdydd, ac Elwyn Roberts, rheolwr cyllid y Blaid, a weithredai o swyddfa  Bangor. Gallwn, yn bersonol, weld rhinweddau mawr yn y ddau hyn a gyfrannodd cymaint at lwyddiant y Blaid yn eu gwahanol ffyrdd.

Chwaraeodd Elwyn ran allweddol mewn nifer o ymgyrchoedd, gan gynnwys isetholiad Caerfyrddin 1966, ble bu’n cydweithio â’r Cynrychiolydd, Cyril Jones. Elwyn  sicrhaodd yr adnoddau i ennill y dydd.  Ac Elwyn gafodd y fraint o hysbysu Gwynfor, wrth iddo gyrraedd y cownt, ei fod wedi ennill!

Elwyn Roberts oedd Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru drwy’r cyfnod mwyaf  anhygoel yn ei hanes –  isetholiadau Caerfyrddin,  Rhondda Fawr ym 1967, Caerffili ym 1968, heibio  miri’r arwisgo ym 1969 gan ymddeol ym 1971.  Yn syth ar ôl ymddeol – fel petai heb wneud digon dros y Blaid,  cymerodd Elwyn drosodd y swydd ddi-dâl fel  Trysorydd Cenedlaethol y Blaid.

Yn rhinwedd y swydd, aeth ati eto i drefnu – trefnu codi arian  drwy nosweithiau llawen a chyngherddau Tribannau Pop!  Alla’i ddychmygu neb llai tebyg nag Elwyn, yn ei dop-cot llwyd, ei het a’i briff-ces,  fel trefnydd  digwyddiadau roc a rôl y 70au . Ond cododd filoedd i’r achos, ac ef greodd y sylfaen gyllidol ar gyfer etholiadau 1974 pan  enillodd y Blaid dair sedd yn San Steffan.

Efallai fod trefnu ymgyrchoedd etholiadol wedi creu’r awydd ynddo  i fwrw i’r dasg ei hun, oherwydd, yn syth ar ôl ymddeol cafodd ei ethol yn Gynghorydd Sir  yn Ynys Môn; ac yna i Gyngor newydd Gwynedd ym 1973.  Arhosodd fel cynghorydd tan 1985 – gan chwarae rhan flaenllaw i wella economi Gwynedd.

Y tro cyntaf i mi gyfarfod Elwyn oedd ym 1962. Roeddwn yn fyfyriwr ym Manceinion a newydd ymuno â’r Blaid. Yn ystod gwyliau’r coleg, mynychais gyfarfod o Gangen Caernarfon yn y People’s Café – ar y Maes yn y dref.  Elwyn oedd yn siarad yno a soniais yn y gyfrol “O ddifri” sut y cerddodd i mewn yn gwbl bwrpasol a’i brief-case yn orlawn. Daeth nid i  fân-drafod, llai fyth i gymdeithasu,  ond yn hytrach i’n cyfarwyddo. Fo oedd yn gosod yr agenda a’r blaenoriaethau, fel ryw Gomisar sofietaidd.

Yn fuan wedyn, galwais heibio ei swyddfa ym Mangor ac roedd hynny’n brofiad. Trefnai’r gwaith fel peiriant ac roedd yn feistr corn ar bawb a phopeth – fel dwi’n sicr y gallai Nans Couch – Nans Gruffydd fel yr oedd pryd hynny – dystiolaethu o brofiad personol.

Doedd gan Elwyn fawr o amser i ffyliaid – a dangosai hynny’n weddol amlwg.  Ond pe gwelai fod gan rywun gyfraniad i wneud i’r mudiad cenedlaethol, doedd dim yn ormod o drafferth iddo. Penderfynodd yn weddol gynnar fod gennyf innau rywbeth  i’w gynnig – ac fe gymerodd ddiddordeb mawr ym mhopeth a wnawn dros gyfnod o flynyddoedd.

Fo oedd tu cefn i’m mhenodi i weithio fel trefnydd etholaeth Arfon o Fehefin hyd Hydref 1964, ar ôl i mi raddio a chyn dechrau gweithio, cyfnod oedd  yn arwain at etholiad  cyffredinol 1964. Roedd wedi awgrymu, yn gynharach, y dylwn – ar ôl graddio – fynd i chwilio am waith i gymoedd y De i ddod i nabod Cymru’n well.  Pan ddeallodd mod i am fynd i weithio efo cwmni Ford yn Dagenham, fe ffieiddiodd am sbel – roedd wedi digio efo fi oherwydd, mae’n debyg, y tybiodd y byddwn innau’n diflannu o’r Blaid ac o wleidyddiaeth Cymru, fel bu hanes cymaint o fechgyn ifanc pryd hynny.

Cadarnhawyd ei ofnau ar ôl iddo ef a Wmffra Roberts geisio a’m mherswadio i sefyll yn Arfon yn etholiad Mawrth 1966; a minnau’n gwrthod yn fflat ystyried y math beth  – wedi’r cyfan roeddwn ond dwy ar hugain oed, ac roedd llawer yn rhy gynnar.  Ond roedd Elwyn wedi plannu’r syniad yn fy mhen y dylwn baratoi ar gyfer y math bosibilrwydd yn y dyfodol.

Pan welais Elwyn yng Nghaerfyrddin, y Sadwrn olaf cyn yr isetholiad 66, roedd ei agwedd tuag ataf yn dal yn  sarrug, a dweud y lleiaf. Anfonodd fi allan i ganfasio heb fawr ddim sgwrs – roeddwn yn y “bad books” go iawn. Ond pan ddychwelais i adrodd am drwch y gefnogaeth yn y dre, roedd wedi meirioli.  Dwedodd mai dyna’r ymateb drwy’r etholaeth – ac mewn llais isel, rhag i neb glywed, sibrydodd “Dwi’n credu fod Gwynfor am ennill”.

Yn sgil yr isetholiad, aeth nifer ohonom – Phil Williams, Dafydd Williams, Eurfyl ap Gwilym, Gareth Morgan Jones, Rod Evans ac eraill – ati i ffurfio Grŵp Ymchwil y Blaid – i helpu Gwynfor efo agweddau o’i waith seneddol,  ac i baratoi Cynllun Economaidd i Gymru.  Roedd hynny’n plesio Elwyn yn ddirfawr – a darparodd heb berswâd, gyllid o ryw hanner can punt y mis, i ni allu llogi swyddfa fechan iawn a chyflogi teipydd rhan amser.

O fod wedi methu a’m cael i sefyll yn Arfon, Elwyn berswadiodd Bwyllgor Rhanbarth Meirion i’m gwahodd i sefyll yno yn etholiad 1970, er fy mod yn byw yn Llundain ac  yn gweithio i gwmni Mars yn Slough.  Rhoddodd Elwyn gefnogaeth ymarferol i mi o ran adnoddau’r Blaid yn ganolog.

Erbyn 1972, roeddwn wedi dychwelyd i fyw yng Nghymru, yn gweithio efo cwmni Hoover ym Merthyr ac wedi fy ethol i Gyngor Merthyr – roedd fel pe bae cynllun cyfnod hir Elwyn ar fy nghyfer, o’r diwedd yn symud ymlaen fel yr oedd wedi bwriadu.  Pan gefais f’ethol dros Arfon, cefais eto  bob cefnogaeth ganddo, fel y cefais  pan sefais i olynu Gwynfor fel Llywydd.

Er bod Elwyn yn gymaint o gefn i mi, ac yn f’ystyried yn dipyn o protégé iddo, prin allwn ddeud fy mod yn ei wir adnabod – dim ond unwaith bûm heibio ei gartref ym Modorgan – a hynny i bigo ryw bapurau – a phrin erioed y cefais unrhyw sgwrs â’i wraig Nansi. Un felly oedd Elwyn; ac doedd dim dewis ond ei dderbyn fel yr oedd – oherwydd fyddai dim byd yn ei newid.  Roedd fel craig yr oesoedd, yn gyson, yn gadarn, yn unplyg ac yn gwbl ymroddedig i Gymru.

Mae’n dda ein bod ni heddiw yn ei gofio, oherwydd mae gan y Blaid a’r genedl lawer i ddiolch iddo:  Elwyn Roberts,  “Y graig safadwy drwy dymhestloedd”;  y math graig sydd o’r golwg dan wyneb y tir, ond oedd mor hanfodol  os oeddem am adeiladu dyfodol cenedl ar seiliau cadarn.  Diolch amdano a diolch am wrando.

 

 

‘Elwyn y Dyn’

Atgofion Gwynn Matthews

Diolch am y gwahoddiad i rannu  fy adnabyddiaeth o Elwyn, a diolch o galon i Dafydd Wigley am y portread arbennig gawsom ni.  Pwy all ychwanegu i’r pictiwr hwnnw o Elwyn fel ffigwr cenedlaethol?  Dwi ddim yn mynd i geisio gwneud hynny – beth rwy’n mynd i’w wneud yw sôn am Elwyn y dyn – y dyn y mae cymaint o bobl wedi ei gael yn anodd i fynd o dan ei groen.

Gwnes i gyfarfod ag Elwyn gyntaf yn 1961.  Roeddwn i’n fachgen ysgol ar y pryd a doedd  amgylchiadau’r cyfarfod ddim gyda’r hapusaf, oherwydd gwŷs ges i  ymddangos ger ei fron mewn Pwyllgor Rhanbarth! 

Mi oeddwn i wedi sefydlu cangen ysgol o’r Blaid yn Ysgol Ramadeg Dinbych ddechrau’r chwedegau.  Byddem ni’n cyfarfod yn yr awr ginio yn yr ysgol mewn ystafelloedd gwahanol yn ddiarwybod i’r staff.  Roedd hynny’n bosibl  oherwydd bod gen i fathodyn yn dweud ‘Prefect’ ( a hawl felly i adael disgyblion i mewn i’r adeilad) – ond y drwg oedd bod athrawon yn gallu dod heibio, agor y drws a gofyn “What’s going on here, then?”.  Os oedd yn Sais, roeddwn i’n gallu dweud, “Oh, it’s the Welsh Society, sir”.  Ac roedd hynny’n iawn.  Un tro ddaru’r athro ysgrythur ddod a gofyn a oedden ni’n cynnal cyfarfod gweddi – ac mae’n flin gen i gyfaddef i mi ateb fy mod! 

Y ffaith yw, roedd yna berygl cael ein dal, ond maes o law fe gawson ni ddefnyddio Swyddfa’r Blaid yn y dre.  Ond roedd rhywun wedi achwyn fod plant ysgol yn mynd a dod o’r swyddfa ac yn cadw reiat.  A felly dyma fi’n cael gwŷs i fynd i’r Pwyllgor Rhanbarth a rhoi cyfrif  amdanaf fy hun a’m cyd-ddisgyblion, o flaen neb llai na Mr Elwyn Roberts!

I’r rhai ohonoch oedd wedi adnabod Elwyn, gallwch chi ddychmygu sut deimlad oedd ymddangos o’i flaen!  Roeddwn i yn deall – allwch ddim wafflo efo hwn.  Ond y gwir yw mi ddaru o ddod allan o’n plaid ni, a dweud bod perffaith ryddid i ni ddefnyddio’r swyddfa o hynny ymlaen.

Ychydig nes ymlaen, yn 1968, fel y dywedodd Dafydd Williams, mi ges i fy mhenodi ar staff y Blaid.  Fe ges i gyfweliad ym Mhwllheli yn dilyn cyfarfod mabwysiadu Robyn Lewis.  Dyma Elwyn yn dod ata’i ar y diwedd,  – “Reit” medde fo, “dwi eisiau i chi helpu fi lenwi bŵt y car efo’r holl daflenni yma.”  Ac fel oeddwn i’n llenwi’r bŵt, roedd o yn fy holi.  A phan oeddwn i wedi llenwi’r bŵt, dyma fo’n dweud, ” ‘Dech chi wedi cael y swydd”.  Cyfweliad byrraf fy mywyd.

Fel mae Dafydd Wigley wedi dweud, dyn preifat oedd o.  A byddwn i’n dweud ei fod yn ddyn swil mewn gwirionedd.  Ac efallai, roedd ganddo ryw ffasâd sydd gan bobl swil yn aml sy’n gwneud i chi feddwl eu bod nhw’n llai cynnes nag ydyn nhw. Yn y bôn, mi roedd Elwyn yn ddyn cynnes. 

Ac fel yr awgrymodd Dafydd Wigley, pan gafodd o hamdden, ddaru o ddim sgwennu amdano’i hun ond sgwennu am ei fro – sgwennu am yr ardal roddodd ei werthoedd iddo. [Wrth Odre Cadair Idris]  Yno mae o’n sôn am ei blentyndod, ac mae un frawddeg sy’n dipyn o syndod.  Sôn mae o am ei ysgol, ac am athro yr oedd ganddo dipyn o feddwl ohono, Mr Fielding.  O’r Iseldiroedd y deuai teulu Mr Fielding, ond roedd o’n medru Cymraeg.

A dyma’r frawddeg oedd yn fy nharo fel un eithriadol: “Cofiaf rai o’r gwersi mewn rhifyddeg, er bod yn gas gen i’r pwnc.” Meddai hwn, y consuriwr ffigyrau!   Y dyn oedd yn medru cael arian o’r awel – ac roedd yn gas ganddo rifyddeg!  Dywed fod Cymraeg a hanes lleol yn fwy at ei ddant o lawer.  Ie, brogarwch oedd y sail i wladgarwch Elwyn, ac fel mae Dafydd Wigley wedi’i ddisgrifio, gwladgarwch dipyn bach yn hen-ffasiwn.  A baswn i’n cytuno – gwerthoedd y Gymru Gymraeg Anghydffurfiol oedd ganddo.

 Rwy’n cofio mewn un gynhadledd, ddechrau’r saithdegau, fod un o ganghennau’r Rhondda wedi gyrru cynnig gerbron am i’r Blaid sefydlu clybiau yfed. Dim ond dau gerdyn oedd wedi dod i fyny – y cynigydd a’r eilydd.  A dyma Elwyn yn dod ata’i a dweud, “Gwynn, mae rhaid i chi siarad!”  Oeddwn i’n ddim wedi bwriadu siarad ond meddai,  “Mae’n rhaid i chi siarad yn erbyn hwn!  Bobol bach, beth ydech  chi’n meddwl byddai cefnogwyr Goronwy Roberts, y dirwestwr mawr, yn ei ddweud yn Arfon pe baem ni’n pasio’r cynnig yma?” A wyddoch chi, roedd rhaid i mi fynd, ar ddau funud o rybudd, a siarad yn erbyn sefydlu clybiau yfed.  Methu ddaru’r cynnig, ond nid oherwydd unrhyw beth ddywedais i!

Eto, rhan o’i werthoedd Anghydffurfiol oedd ei heddychiaeth.  Rwy’n gwybod mai fel cenedlaetholwr y safodd o yn erbyn gwasanaeth milwrol, ond fe allai fod wedi gwneud hynny fel heddychwr hefyd.

Rwy’n cofio un achlysur adeg yr Arwisgo pan oedd y diweddar ROF Wynne (Garthewin) wedi bod yn mynegi teimladau honedig amwys ynglŷn â’r defnydd o drais mewn ymgyrchoedd dros ryddid cenedlaethol. Gwnaeth aelod weddol flaenllaw o’r Blaid amddiffyn ROF Wynne. Fe wylltiodd Elwyn: “Fo! Fo o bawb! Tase fo’n gweld gwn iawn, base fo’n gwneud yn ‘i glôs!”

Roedd Elwyn yn medru gwylltio, rhaid cyfaddef hynny.  Rwy’n cofio dod o un Eisteddfod lle roedd o wedi ffromi gydag un o weision ffyddlonaf y Blaid, Nans Jones.  (Nans Jones, rhaid dweud, oedd yn tramgwyddo Elwyn yn amlach na neb arall ar y staff!) Pan aeth Elwyn i stondin Y Ddraig Goch (yn y cyfnod pan na nad oedd gan bleidiau gwleidyddol hawl i gael stondin ar y Maes) beth welai o dan y bwrdd ond copïau o lyfr garddio JE Jones.  Beth fyddai Nans yn ei wneud pan welai rywun oedd yn adnabod JE yn dod i mewn i’r babell ond cynnig y llyfr garddio iddyn nhw – yn lle cynnig pamffledi’r Blaid!! “A beth bynnag”, meddai Elwyn, “pryd gafodd JE amser i arddio?”

Bu Elwyn yn drefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith. [Eisteddfod Llanrwst, 1951, oedd un o’r rhain.] Un dydd Llun, trefnodd fod Cynan yn dod i Lanrwst i archwilio Cylch yr Orsedd, achos yn ystod yr wythnos flaenorol roedd penseiri wedi bod wrthi yn gosod y meini  yn eu trefn (yn y dyddiau cyn bod rhai plastig, meini go iawn felly).  Ond dros y penwythnos, roedd y ffarmwr wedi gadael i’r bustych ddod ar y safle i bori.  A dyma eiriau Elwyn, “Wyddoch chi beth, roedd y bustych yn codi’u cynffonau yn erbyn y meini – ac aeth Cynan yn wallgof!  ‘Ydach chi ddim yn sylweddoli’, meddai Cynan, ‘fod y meini hyn yn gysegredig?'”. Roedd yn amlwg o wyneb Elwyn wrth  iddo ddweud yr hanes fod ganddo syniad o’r absẃrd.

 Un diwrnod roedden ni’n trafod ceir.  Ymhlith y swyddi bu Elwyn yn eu gwneud oedd gwerthu ceir ail-law. Un da dwi’n siŵr  – roedd ganddo’r ddawn i wahanu pobl â’u harian – megis y gwnaeth flynyddoedd yn ddiweddarach fel Trysorydd y Blaid!  Gwerthai geir dros ddyn busnes o Fae Colwyn, Mr Bill Knowles. Roedd Bill Knowles yn dipyn o gymeriad, yn Dori amlwg, a daeth yn Faer Bae Colwyn. (Fel mae’n digwydd, yn ystod y chwedegau, ddaru o droi’n Bleidiwr, a bu’n Gadeirydd Pwyllgor Rhanbarth Gorllewin Dinbych.)   A dod yn ôl at ein sgwrs, dyma Elwyn yn dweud, Gwynn, os byth y bydd rheiddiadur y car yn gollwng dŵr, dwi’n gwybod sut i’w setlo fo.  Mae isio tywallt paced o bupur i mewn iddo fo, a gwneith hynny i selio fo – rhywbeth ddysgodd Bill Knowles i mi!” Nid oes gan werthwyr ceir ail-law enw da bob amser, ond pe baech chi’n gofyn i mi a fyddwn i’n prynu car ail-law gan Elwyn mi fyddwn yn ateb, “Baswn, o baswn!”

Roedd o weithiau rwy’n meddwl yn or-wyliadwrus.  Dwy enghraifft fach.  Roedd grŵp ymchwil, dan Dewi Watcyn Powell rwy’n credu, wedi paratoi cyfansoddiad i’r Gymru rydd (a chafwyd cynhadledd yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd i’w dderbyn).  Un pwnt a  godwyd oedd beth i alw cynrychiolydd y Goron.  Roedd ‘Viceroy’ allan o’r cwestiwn, ac roedd teimlad fod ‘Governor-General’ yn rhy imperialaidd. Dyma nhw’n penderfynu ei alw’n ‘Dinesydd Cyntaf’, ‘First Citizen’.  Roedd Elwyn yn teimlo fod hyn yn rhy elitaidd i’r Blaid.

“Fedrwch chi’n feddwl, Gwynn, am enw arall fel pennaeth rhywbeth?”

“Wel, mae pennaeth seremonïol Prifysgol yn cael ei alw’n Ganghellor,” meddwn i.

” O reit dda, ia, rwy’n lico hynny – Canghellor Cymru.”

“O feddwl am y peth”, medde fi, “dyna yw teitl prif weinidog yr Almaen.”

“Bobol bach – fedrwn ni ddim cael hynny!  Meddyliwch beth fyddai’r Daily Post yn ei wneud o ‘r peth!”

A ‘First Citizen’ oedd hi!

Rwy’n cofio un diwrnod, roedden ni’n trafod bywyd teuluol, am wn i, a dyma fo’n darganfod mai eglwyswr oeddwn i.  Ac roedd o eisiau egluro rhywbeth i mi.

Yr adeg honno, roedd pob plaid wleidyddol yn cael gwahoddiad i fynd i ryw addoldy ar y Sul o flaen eu cynhadledd.  Roedd yn cael ei drefnu ymlaen llaw, wrth gwrs, pwy fyddai’n rhoi’r gwahoddiad.

“Mae’n rhaid i mi gyfaddef nad ydw’i erioed wedi gofyn i ni gael gwahoddiad i fynd i eglwys, ac mi ddylwn i egluro paham.  Y rheswm yw bod gweddi dros y Frenhines yn rhan o wasanaeth yr eglwys, ac mae arna’i ofn i ryw benboethyn gerdded allan o’r gwasanaeth – a beth fyddai’r papurau yn ei wneud o hynny?”

Ie, gorwyliadwrus, weithiau, efallai.

Ond beth yw’r argraffiadau ohono sy’n parhau? Disgyblaeth, dycnwch a diffuantrwydd.

Disgyblaeth – disgyblaeth bersonol, disgyblaeth mewn gwaith.  Os oeddech chi yn gwneud eich rhan, fyddai Elwyn ddim yn brin o’ch gwerthfawrogi.  Ond os cafodd siom, roedd yn gadael i chi wybod!  Gwnes i ei siomi unwaith – mi fethais fy mhrawf gyrru.  “Damia chi!”.

Dycnwch – dyfalbarhad yn wyneb anawsterau a siom.  Cofiaf Haf 1969 ( haf yr Arwisgiad) – roedd yn gyfnod anodd enbyd – ac un o brif bryderon Elwyn oedd y byddai’r Raffl Haf yn methu!  Roedd y Raffl Haf yn bwysig – dyna le oedd ein cyflogau yn dod ohono – ond cadw ei nerf wnaeth Elwyn.

Yn olaf, ac yn flaenaf, diffuantrwydd.  Dyn cywir.  Rwyf wedi gweithio i nifer o bobl, rhai ohonynt yn bobl dda iawn,  ond mae fy mharch mwyaf, ar sail ei ymroddiad diarbed, i Elwyn.

 

Cofio Elwyn Roberts

Teyrnged gan Dafydd Williams

Des i nabod Elwyn Roberts yn dda ar ôl ymuno â staff Plaid Cymru – am flwyddyn i fod – bron hanner can mlynedd yn ôl, ym Mis Rhagfyr 1967.  Roeddwn wedi cyfarfod ag ef cyn hynny mewn ysgolion haf a’r Gynhadledd, a hefyd ar ddiwrnod cofiadwy yn ystod Isetholiad Caerfyrddin ym 1966. 

Ond yn Swyddfa’r Blaid, Pendre, Bangor y cefais weld y dyn ei hun wrth ei waith bob dydd.  Byddai yno’n ddi-ffael ben bore, ac yn dal ati fel arfer  ar ôl i’r cloc ar y wal yn dweud wrthon ni fynd adre. 

Roedd hi’n gyfnod cyffrous.  Yn dilyn isetholiadau Caerfyrddin a Gorllewin y Rhondda’r flwyddyn wedyn, a Gwynfor yn y Senedd, roedd aelodaeth ar i fyny, ac angen sianelu’r tyfiant hwnnw’n batrwm effeithiol o ganghennau a rhanbarthau ar draws y wlad.  Fel Ysgrifennydd Cyffredinol a Phrif Drefnydd –  dyna oedd teitl ei swydd –  byddai Elwyn Roberts yn delio â’r holl broblemau a ddaeth yn sgil y tyfiant hwnnw, a’r llu o ymwelwyr a fyddai’n galw heibio.

Buan iawn ddes i sylweddoli bod angen rhywun o ddawn, profiad a chymeriad arbennig iawn i fod wrth y llyw.  Rhywun fyddai’n cadw’r llong i fynd yn ei blaen ar gwrs diwyro, drwy hindda a drycin.  A heb os, Elwyn Roberts oedd y gŵr hwnnw.

Yn y cefndir byddai’n gweithredu wrth gwrs.  Er ei fod yn llawn gallu annerch cynhadledd neu gyngor pe bai rhaid, nid y llwyfan cyhoeddus oedd ei gynefin naturiol.

Mae gen i yn fy meddwl lun byw iawn ohono, wrth ei ddesg yn ei siaced – anaml y byddai’n diosg hwnnw – a hances teidi yn y boced top.  Ac yno’n gweithio gydag ef roedd merch ifanc o Ben Llŷn, Nans Gruffydd – Nans Couch erbyn hyn.  Mae Nans yn methu bod gyda ni heddiw oherwydd galwadau teuluol, ond rwy’n ddiolchgar iawn iddi am ei hatgofion.

Fel hyn mae hi’n cofio amdano: “Fo yn sicr oedd yn o fy arwyr yn y Blaid a braint oedd cydweithio efo fo.  Dyn yr ail filltir oedd Elwyn – gweithiwr diflino a roes ei yrfa yn y banc o’r neilltu er mwyn gwasanaethu ei genedl.  Ef fu’r dylanwad mwyaf arnaf … Roedd gweithio efo Elwyn yn well nag unrhyw goleg”.

Roedd Elwyn yn hoff o’i de.  Bron bob awr yn y prynhawn, byddai’r ddau ohonon ni’n clywed llais yn deisyfu o’r stafell gefn: “Oes paned dwym yn y tebot?”   A – cyfaddefiad yn dod! – Nans fyddai’n rhoi ei gwaith o’r neilltu i ddarparu pot o de newydd.  1967 oedd hynny, cofiwch!

Wrth gwrs, yn bell cyn i Nans na minnau ddod i’r golwg, roedd Elwyn eisoes wedi rhoi degawdau o’i fywyd i Gymru a’r Blaid – a hynny ar adegau anodd iawn.  Meddyliwch am hyn:

  • Elwyn yn drefnydd etholiad i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945, yn ennill clod am “ei galedwch diarhebol” fel asiant yn ôl yr awdur Rhys Evans – gyda llaw, yn ystod yr ymgyrch honno, trefnodd gyfarfod cyhoeddus o flaen cofgolofn Hedd Wyn yn Nhrawsfynydd – am 11:30pm y nos!
  • Ddeng mlynedd wedyn yn 1955 – cael ei ryddhau gan y Blaid i achub ymgyrch Senedd i Gymru, a llwyddo hefyd.
  • Neu hyn – yn 1961, codi £62,525 i lansio cwmni Teledu Cymru.

Ac alla’i byth ag olrhain ei holl waith yn codi arian i gadw Plaid Cymru rhag methdalu – dro ar ôl tro, a thrwy bob dull a modd.  Dim syndod iddo gael ei ddyfynu 45 o weithiau yn llyfr Rhys Evans yn ei gofiant am Gwynfor Evans.

Yn 1971, yn annisgwyl iawn, fe ddes i’n olynydd i’r gŵr anhygoel hwn, hynny ar ôl wâc ar y prom yn Aberystwyth gyda Gwynfor, ond stori arall yw honno!  Sut yn y byd oedd llenwi ei sgidie fe?  Rown i’n gwybod yn iawn na allaf byth ei efelychu.

Ond yn ffodus i mi, os oedd Elwyn wedi ymddeol o fod yn Ysgrifennydd Cyffredinol, roedd ei gyfraniad i Blaid Cymru yn bell, bell o fod drosodd.  Yn yr un flwyddyn, fe ddaeth yn Drysorydd mewn enw – swydd yr oedd mewn gwirionedd yn cyflawni ers blynyddoedd.  Ac – anodd falle i rai ohonoch chi gredu hyn – diolch i’w waith caib a rhaw mewn hinsawdd wleidyddol fwy ffafriol, fe wellodd sefyllfa ariannol y Blaid yn sylweddol.

Ac ymlaen ag ef i gyflawni gyrfa newydd fel aelod o Gyngor Sir Gwynedd gan gynrychioli Bodorgan yma yn Sir Fôn, a dal nifer o swyddi cyhoeddus – ar Gorfforaeth Ddatblygu Cymru ac  Awdurdod Iechyd Gwynedd yn eu plith.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i ymweld nifer o weithiau â’i gartref – byngalo ar gornel heol fach wledig ym mhentref Bodorgan o’r enw Peniarth, gyda’i do wedi’i growtio yn steil Ynys Môn (clywais lawer am ‘grouting’!) a’r tu fewn yn bictiwr.  Bob tro fe gawn groeso cynnes a charedig gan Elwyn a’i wraig Nansi – trist meddwl bod Elwyn yn treulio blynyddoedd olaf ei fywyd heb ei chwmni afieithus hi.

Clywais am farwolaeth Elwyn Roberts mewn sgwrs ffôn â Gwerfyl yn y Swddfa Ganol y diwrnod cyn ei gladdu, a minnau yn yr Alban gyda’m rhieni ac yn methu mynychu ei angladd.  Roedd yn gysur ymweld â’i fedd yn eglwys Abergynolwyn rai misoedd wedyn.

Ga’i felly derfynu gydag apêl.  Mae gwir angen croniclo hanes bywyd yr arwr unigryw hwn – y bancwr droes yn drefnydd mudiad cenedlaethol.  Mae’r deunydd crai i’w gael – yn y Llyfrgell Genedlaethol, mae cyfrolau o waith papur yn ei gasgliad, a digon o inc coch bid siŵr!  Mae’n stori werth ei hadrodd – testun teilwng iawn o PhD a llyfr wedyn.  Beth amdani, haneswyr Cymru?

I’m cenhedlaeth i, ac i’r to iau, mae hanes Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth – ac yn sialens.  Mae llwyddiant Plaid Cymru heddiw, waeth beth fo’r anawsterau, yn deillio o’r hadau a blannwyd gan Elwyn a’i gyfoedion.

Rhyfedd meddwl ei fod wedi ffarwelio â ni bron ddegawd cyn ennill y frwydr i sefydlu cynulliad cenedlaethol.  Byddai fe wedi bod wrth ei fodd – a byddai wedi rhoi rhywbeth am gael profi a chyfranogi o’r llwyddiant hwnnw.  Diolch am ei fywyd, mae’n haeddu pob anrhydedd.

 

DJ and Noëlle: Shaping the Blaid

Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch i gyhoeddi fersiwn estynedig o ddarlith Cynhadledd Wanwyn 2017 a draddodwyd ar Ddydd Gwener 3 Mawrth gan D. Hywel Davies.

Yn dwyn y teitl ‘DJ and Noëlle: Shaping the Blaid’, mae’r ddarlith yn edrych ar y rhan gref y bu Dr DJ Davies a Dr Noëlle Davies yn chwarae ar ddatblygiad Plaid Cymru.

Graddiodd Hywel Davies mewn Gwleidyddiaeth Ryngwladol yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth a bu’n Fyfyriwr Ymchwil yng Ngholeg y Brifysgol Caerdydd. Mae’n gyn-olygydd y Merthyr Express a bu hefyd yn newyddiadurwr ac yn gynhyrchydd/gyfarwyddwr teledu gyda HTV/ITV Cymru a Ffilmiau’r Nant. Mae’i lyfr ‘The Welsh Nationalist Party, 1925-1945: A Call to Nationhood’ yn dal yn ffynhonnell glasurol ar sefydlu Plaid Cymru a degawdau cynnar y mudiad.

D.J. Y Cawr o Rydcymerau

D.J.Williams, Abergwaun
(Y Cawr o Rydcymerau)
1885 – 1970

Mae’r Gymdeithas Hanes yn falch iawn o gyhoeddi’r traethawd ar fywyd un o sylfaenwyr Plaid Cymru, DJ Williams. Dyma draethawd a seiliwyd ar y ddarlith a draddodwyd gan Emyr Hywel yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanelli Ddydd Mawrth 6 Awst 2014.
Yn enedigol o Flaenporth, Ceredigion bu Emyr Hywel yn brifathro Ysgol Tre-groes hyd at ei ymddeoliad. Astudiodd fywyd a gwaith DJ Williams ar gyfer gradd M Phil. ym Mhrifysgol Cymru Aberystwyth, a chyhoeddwyd sawl llyfr o’i storiâu a’i farddoniaeth i blant.

1885 – 1902: Bro mebyd

Ganwyd D.J. ym Mhen-rhiw, fferm ddiarffordd yng nghyffniau Rhydcymerau, Sir Gaerfyrddin. Yn ei gyfrol Hen Dŷ Ffarm rhydd D.J. inni ddarlun cynnes o’r aelwyd gan gydnabod nad oedd yno foethusrwydd ein cartrefi modern ni:

 

Yn ein hamser ni … yr oedd y gegin yn isel a thywyll – rhwng y trawstiau trwchus a’r ystlysau cig moch, y rhwydi silots, ac, yn fynych, raff neu ddwy o wynwns Llydaw, y dryll yn ei le, a’r ffroenau, bob amser, yn boenus o gywir at dalcen yr hen gloc druan, basgedi o wahanol faint, bwndel neu ddau o wermod lwyd a gawmil wedi eu sychu, a llawer o drugareddau tebyg, anhepgorion tŷ ffarm, yn hongian o dan y llofft.  Yn hirnosau’r gaeaf, rhaid, hefyd, gosod y lamp wen, fantellog, ar y ford fach, a’i golau esmwyth yn ehangu’r gorwelion … yr hen simnai lwfer lydan, a’r awyr i’w gweld drwy’r top.  Weithiau, ar noson stormus, llwyddai ambell ffluwch o gesair gwyllt ddisgyn drwy’r tro yng nghorn y simnai, gan saethu’u hunain ma’s, piff-piff-paff-paff yn y fflam.  I fyny yn y simnai yr oedd y pren croes a’r bar a’r linciau haearn wrthi i hongian y crochanau uwchben y tân.  Islaw yr oedd pentan llydan.  Cyd-ofalai ‘nhad a ‘mam fod yno dân da, yn wastad – tân glo yn y gaeaf, a boncyff o bren go lew, fynychaf, yn gefn iddo.  Tân coed fyddai yno yn yr haf, – ffagl a matsien o dan y tegyl neu’r ffwrn fel y byddai galw.  Ac eithrio’r sgiw a’r glustog goch, hir, arni, a hen gadair freichiau fy nhadcu lle’r eisteddai fy nhad, bob amser, cadeiriau derw trymion, diaddurn oedd yno i gyd, rhai ohonynt, yn  ddiau, yn ganrif a dwy oed.  Yn union gyferbyn â’r drws, wrth ddod i mewn, yr oedd y seld y gwelech eich llun ynddi gan ôl y cŵyr gwenyn a’r eli penelin ar ei phanelau; ac o flaen y ffenestr yr oedd y ford fowr a mainc wrth ei hochr. Yn nes i’r tân, a chadair fy nhad ar y dde iddi, yr oedd y ford fach, gron, lle byddem ni’n pedwar yn cael bwyd.

Syml a phlaen iawn fel y gwelir ydoedd y cysuron corfforol hyn wrth ein safonau trefol ni, heddiw, y cyfan wedi eu llunio a’u llyfnhau gan olwynion peiriannau ffatrioedd mawr Lloegr.  Ond yr oedd pob celficyn yn y tŷ, – yr hen goffrau blawd dwfn ar y llofft, y tolboi a’r leimpres (linen press) – o dderw’r ardal, yn waith crefftwr… (Hen Dŷ Ffarm tt.39-41.)

 

 DJ-Penrhiw

Pen-rhiw – Yr Hen Dŷ Ffarm yn 1986. Nid oes yr un garreg yn sefyll yno heddiw.

 

Oherwydd anghydfod teuluol symudodd y teulu i Abernant, lle bach ar gyrion y pentref, pan oedd D.J. yn chwech a chwarter oed. Yna, pan oedd D.J. yn un ar bymtheg oed, gadawodd yr ardal gan fentro’i lwc ym maes glo de Cymru oherwydd ni allai lle bach fel Abernant, dwy erw ar hugain yn unig, gynnal D.J. a’i rieni. Er iddo adael bro ei febyd mor ifanc, yn ôl cyfaddefiad D.J. ei hun, dyma’r cyfnod a luniodd ei bersonoliaeth. Oherwydd natur y gymdeithas cafodd y cyfle i ymhyfrydu yn nifyrrwch y gyfathrach rhwng trigolion y fro a chlywed nyddu stori a bod yn rhan o gymdeithas lawen. Yma yr ymhoffodd yn ei filltir sgwâr a’i phobl a’r cariad hwn a fu’n sail i’w gariad at Gymru ac at ddynoliaeth. Meddai D.J.:

Os oes gennyf i unrhyw rinwedd o gwbl nad yw’n gywilydd gennyf ei arddel, plwyfoldeb yw hwnnw.  O’r bwrlwm bychan hwn yn fy natur o ryw fath o ymlyniad ffyddlon wrth ardal neilltuol, y tardd fy serch at sir a gwlad a chenedl, at wledydd a chenhedloedd mawr a bach, at bopeth rhywiog a diddorol ac sydd o werth i mi mewn bywyd… (Y Cawr o Rydcymerau t.10.)

Yn ogystal â llunio’i bersonoliaeth a bod, maes o law, yn sail i’w genedlaetholdeb a’i heddychiaeth, ei fagwraeth yn Rhydcymerau a’i gwnaeth yn storïwr ac yn llenor hefyd. Arabedd trigolion y gymdeithas yn Rhydcymerau ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a roddodd iddo ddawn y cyfarwydd. Dyma enghraifft o’r math o ymddiddan a glywodd yn blentyn ar aelwydydd Pen-rhiw ac Abernant:

“’R own i fan ‘na yn ffair Langadog p’y ddwarnod”, meddai John Jenkins, rywdro arall, “yn treio prynu treisiad (anner) flwydd, yr Hereford fach berta welsech chi, byth, gyda Tom Cwm Cowddu, mab yr hen borthmon, Dafydd Gilwenne,’s lawer dydd; a phwy ddaeth yno, o rywle, i dreio’i hwpo hi’n fargen, am ‘wn i, ond ffarmwr bach teidi reit, cymydog i Tom, gallwn feddwl, a phâr o legins yn disgleirio fel y glas am ‘i goese fe.  ‘R own i’n gweld rhywbeth yn debyg yndo fe i rywun ‘r own i wedi ‘weld rywle, o’r bla’n, ac yn ffaelu’n lân â galw hwnnw i gof.  Erbyn siarad, ymhellach, a rowndo tipyn yn ôl a bla’n, pwy ŷch chi’n feddwl oedd e?  Wel, ŵyr  i Twm Mati a arfere, ‘s lawer dydd, fod yn was gyda’r hen Ifan Dafis yn Esger Wen.  Twm Legins Cochon oen ni, gryts yr ardal, yn ei alw e, weithe.  Gydag e y gwelwyd  y pâr cynta o legins lleder coch yn yr ardal.  ‘R oedd e wedi bod yn gwasnaethu ffor’na, tua Talley Road cyn dod lan aton ni; mae tipyn o steil tua Glan Tywi ‘na wedi bod ariod.  A dyna pwy oedd mam y bachan bach, wedyn ‘te, mynte fe wrthw i, – fe fyddech chi, Sara, yn ‘i nabod hi’n net, – ‘r oedd hi’n wha’r i Marged, wraig gynta Hwn a Hwn.  Mae’r byd ma’n fach iawn wedi’r cyfan pan eith dyn i ddechre ‘i rowndo fe.  Ond hyn ‘r own i’n mynd i ‘weud, – aelie a thrwyne ‘r wy ‘i wedi sylwi sy’n dilyn tylwyth, fynycha;  ond, weithie, fe gewch bâr o legins, hefyd”.

“John Jenkins! John Jenkins! ‘r ŷch chi’n siompol, heno, yto”, meddai ‘mam, gan fynd ymlaen yn ofalus â’i ‘chweiro’ sanau.

“Gyda llaw, ddelsoch am y dreisiad?” gofynnai ‘nhad.

“O ie, ‘r own i wedi anghofio am yr Hereford fach.  Naddo, wir, John.  Fe ddaeth rhywun ymlâ’n man ‘ny, pan ‘own i’n siarad ag ŵyr Twm Mati oboutu ‘i dylwyth, a fe gynigiodd goron yn fwy na fi, slap!  Fe adewais i i’r dreisiaf fach fynd, er ‘i bod hi’n llawn gwerth yr arian, cofiwch.  Rhyngom ni’n tri ‘fan hyn, ‘n awr, ‘te, ‘r own i’n eitha balch ‘i gweld hi’n mynd, waeth ‘d oedd arna i ddim o’i heisie hi, o gwbwl, – ond jist ‘y mod i’n nabod yr hen Dom yn dda, ariod, a’i dad e’n well na hynny; a ‘d own i ddim yn leico mynd heibo, rywfodd, heb gynnig rhywbeth, fel math o shwd-ŷch-chi-heddi ‘ma.  Ond ‘feddyliais i ddim mwy na’r ffwrn wal yma am ‘i phrynu hi”. (Hen Dŷ Ffarm  tt.46-47.)

 

A chymeriadau’r ardal a roddodd iddo’i arddull lenyddol unigryw hefyd, yn enwedig Dafydd ’R Efail Fach. Trwy osod ei bortread ohono yn flaenaf yn ei gyfrol Hen Wynebau myn Saunders Lewis mai teyrnged yw’r bennod hon i’r ‘…meistr a luniodd ei frawddegau…’ Meddai D.J. amdano:

Gan nad oes gan neb hawl deg i’n hamau ond y sawl a glybu Dafydd ei hun wrthi, mentraf ddweud fy marn onest yma – mai’r llafurwr anllythrennog hwn, cwbl ddiymwybod â’i ddawn, yw’r person mwyaf dethol a gofalus yn ei eiriau ymadrodd o bawb y cefais i’r pleser o wrando arnynt yn ymddiddan erioed.  Ofer yw ceisio dychmygu beth a allsai ddod o Dafydd pe cawsai fanteision addysg teg.  Canys fel y dywedodd ef ryw fore dydd Sul wedi gwrando pregeth feichus gan ryw ŵr nerthol o gorff, “fe gollwyd nafi da pan gymrodd hwnna yn ‘i ben i fynd yn bregethwr.”  Pe gadawsai Dafydd y gaib a’r rhaw hefyd, a mynd yn “rhywbeth wrth ei ddysg,” collasai’r wlad un o’i gweithwyr mwyaf deheulaw, ac un o’i chymeriadau mwyaf diddan a gwreiddiol.  O’r ochr arall, yr wyf bron mor sicr â hynny i amgylchiadau bore oes, diffyg unrhyw fath o uchelgais, a synnwyr digrifwch anorchfygol Dafydd ei hun beri amddifadu Cymru o delynegwr neu awdur storïau byrion o radd uchel iawn.  Beth bynnag am ei bosibilrwydd ym myd llenyddiaeth, ni sylwodd neb erioed yn graffach a manylach ar fywyd rhwng glannau Teifi a Thywi na Dafydd ‘r Efailfach.  Rhoed iddo’n ychwaneg, ddychymyg bardd a chydwybod y gwir artist wrth drin geiriau.  Gwelsai’r peth a ddisgrifiai mor fyw o’i flaen nes bod ei holl eirfa werinaidd yn dawnsio i’w wasanaeth.  A mynegid asbri’r ddawns yn chwerthin ei lygaid.  Meistr y ddawns oedd yr union air hwnnw na allai neb ei anghofio…                        (Hen Wynebau tud 12-14.)

DJ-cymeriadau

Dafydd r’Efail Fach a Danni’r Crydd, dau o gymeridau lliwgar ardal Rhydcymerau a chydnabod bore oes D.J.

 

 

Ionawr 1902-Mehefin 1906: Y maes glo.

Meddai D.J. am Rydcymerau:

Dyma wlad fy nhadau mewn gwirionedd.  Fe’m meddiannwyd i ganddi; ac, yn ôl y gynneddf syml a roddwyd i mi, fe’i meddiannwyd hithau gennyf innau. (Y Cawr o Rydcymerau t.12.)

Serch hynny, yn un ar bymtheg oed fe’i gorfodwyd i ffarwelio â bro ei febyd a chyfeirio’i wyneb tuag at feysydd glo De Cymru. Dyma oedd cychwyn ei alltudiaeth a’i rwygo oddi wrth ‘hen dud ei dadau’. Er iddo chwennych dychwelyd i’w hen fro i fyw bu ei alltudiaeth yn alltudiaeth oes.

Bywyd digon caled, a pheryglus weithiau, oedd bywyd yng nghefn gwlad, yn ceisio rhwygo bywoliaeth allan o groen tir sâl ac anodd ei drin. Ond yr oedd bywyd yn y maes glo yn galetach a pheryclach. Ys dywed D.J.:

Fel rheol, oes gymharol fer, fel oes y mabolgampwr, ydoedd oes y coedwr a chwaraeai ran mor bwysig yn y pwll glo hyd at y mecaneiddio diweddar arno.  Er dyfod y mwyafrif ohonynt, fel y soniwyd, yn ddynion ifainc yn eu llawn nerth ac iechyd o’r wlad ni allent ddal straen gyson gwaith mor drwm yn yr awyr lychlyd ar hyd y blynyddoedd heb iddo ddweud arnynt.  ‘R oedd rhyw ugain i bum mlynedd ar hugain o’r gorchwyl hwn yn llawn digon i’r cryfaf ohonynt.  Eithriad brin yn ôl yr argraff sydd gennyf, ydoedd gweld coedwr dros ei hanner cant oed.  Ymhell cyn i’r silicosis diweddar gymryd ei doll erchyll ym maes glo’r Deheudir yr oedd glowr trigain oed yn hen, hen ŵr, tra gallai ei frawd na adawsai fywyd iach y wlad, yn fynych yn dal ati yn ei bwysau hyd ei bedwar ugain a mwy.

(Yn Chwech ar Hugain Oed t. 100.)

 

A bu D.J. ei hun yn agos at angau deirgwaith yn ystod ei yrfa fer fel glöwr:

Y tro cyntaf, cafodd ei lusgo drwy ddyfnderoedd du y pwll pan foltiodd ceffyl yr oedd yn ei halio. Drws caeedig ar draws y twnnel a’i hachubodd trwy rwystro rhuthr gwyllt y ceffyl. Yr eildro, teithio’n chwyrn mewn rhes o gerbydau tanddaearol neu spake yr oedd. Trawodd ei ben yn erbyn girder haearn, a bu bron iddo syrthio rhwng dau gerbyd…ym Mhwll Seven Sisters, Blaen Dulais…bu’n agos at angau y trydydd tro…Defnyddiodd ef a chyd-weithiwr ormod o bowdwr wrth danio’r glo. Yn lle ffrwydro, llosgi a wnaethai…Pe bai’r fflamau hynny wedi cyrraedd poced o nwy gerllaw iddynt byddent wedi eu chwythu’n gyrbibion man…’ (Y Cawr o Rydcymerau t.13.)

Ond nid lle diflas i fyw ynddo oedd maes glo’r De. Roedd yno hwyl garw ac yn ei gyfrol Yn Chwech ar Hugain Oed mae D.J. yn disgrifio’r hwyl hwnnw’n hynod effeithiol. Dyma stori fythgofiadwy  Bili Bach Crwmpyn a’r Northman Mowr a D.J. yn ei afiaith yn ei hadrodd:

 

Euthum i’r gwely’n ddistaw  bach heb damaid o swper rhag i neb weld yr addurn arnaf, a holi cwestiynau rhy bersonol.  Sylwais for yr articlyn hwnnw, tra defnyddiol mewn ystafell wely, yn hanner llawn pan ddeuthum i mewn – rhywun wedi anghofio ei wacáu mae’n debyg.  Ond nid oedd y nos ond cynnar eto.  Ymhen tipyn daeth Ernest yno, yntau wedi dal  pwys a gwres dydd o wyliau, gan ychwanegu’n sylweddol at y cynnwys.  Un o’r cyfryw erthyglau at y gwasanaeth cyffredinol ydoedd yno, gyda llaw.

Ond ymhell cyn i mi feddwl am gysgu, a’m bron yn llawn o gynnwrf y noson cynt, dyma sŵn siarad uchel ar y llawr a thrwst mawr a chlambwrian trwm ar y grisiau.  Goleuais y gannwyll, ac wele Bili Bach Crwmpyn a’i goesau eiddil a’r rheini’n siglo tipyn yn dod i mewn drwy’r drws gan arwain cawr o ddyn corffol o’i ôl, a hwnnw, yn amlwg, wedi ei dal hi’n drymach na Bili ei hun; a Bili yntau, fel gwas lifrai o’r Canol Oesoedd yn gweini ar ei farchog, heb ddim yn ormod ganddo i’w wneud dros ei gyfaill.  Ni welais i mo’r marchog mawr, mwstasiog  hwnnw  ond y noson honno yn unig.  Ni chlywais ei enw hyd yn oed ag i mi gofio.  Ond o dipyn i beth fe ddois i ddeall y sefyllfa.  Northman ydoedd o, o’r un ardal â Bili ei hun, hen ffrindiau bore oes; a dyna’r esboniad ar sifalri anghyffredin Bili yn ei ofal amdano, efallai, – ei falchder cudd yn y ffaith fod hen ardal fach ei febyd ef rhwng bryniau Maldwyn draw yn gallu magu cewri hefyd, heblaw ambell ŵr eiddil fel ef ei hun.  Daethai’r Northman Mowr fel y galwaf i ef yma, o beidio â gwybod ei enw, coedwr yn y Rhondda Fawr, yn groes dros fynydd Penrhys y prynhawn hwnnw i’r Sioe Geffylau yn Ferndale.  Ond yng nghwmnïaeth gynnes Bili Bach a rhai hen ffrindiau annwyl eraill o’r Hen Sir, yn ddiweddarach yn y dydd, aethai’n stop tap cyn iddo braidd gael amser i sychu ei fwstas.  ‘R oedd hi’n rhy hwyr iddo bellach, a’r trên olaf wedi hen fynd, a’i goesau a’i ben heb fod yn llwyr ddeall ei gilydd hyd yn oed ar y stryd syth, heb sôn am droeon tolciog llwybr y mynydd yn y tywyllwch, i feddwl am groesi’n ôl y noson honno. (Nid oedd bysys y pryd hwnnw).  Daeth Bili ag ef i’n tŷ ni; ac wedi ymbil taer, gweddigar, ar ran ei bartner, gan fod ei wely ef ei hun yn digwydd bod yn wag o gymar ar y pryd, tymherodd calon yr hen Victoria o landledi, gan ganiatáu’r cais.

Cyn diosg eu dillad yr oedd yn rhaid i’r ddau gyfaill mynwesol hyn  gyflawni’r weithred o ymwacâd.  A’r articlyn crybwylledig hwnnw at y gwaith eisoes mor llawn bron â’r ddau a’i triniai yn awr, nid bychan o gamp ydoedd hynny.  Ond fel macwy parod at wasanaeth ei arglwydd aeth Bili Bach ati’n ddewr gan benlinio o’i flaen a dal y dwfrlestr yn ddefosiynol yn ei ddwylo crynedig mor agos ag oedd bosib at y darged symudol drwy fod ei bartner, ag un llaw ar ystlysbost y gwely, yn tafoli’n ôl a blaen yn beryglus o ansicr. ‘R oedd Ernest yn chwyrnu’n braf ers tro, a finnau a gysgai yn yr erchwyn nesaf at y gwely arall, ac o fewn llathen i hwnnw, yn dyst unllygeidiog o’r cyfan, – ac yn dal fy anadl bob eiliad rhag a allai ddigwydd.  Ond yr hyn a fawr ofnais a ddaeth arnaf; oherwydd dyma’r Northman Mowr yn sydyn yn colli ei falans ac yn syrthio bendramwnwgl tuag ymlaen, gan ddisgyn gyda’i bwysau enfawr yn garlibwns ar ben Bili Bach, a hwnnw â’r pot ar ei fynwes ar wastad ei gefn ar y llawr odano, – a’r culfor rhwng y ddau wely gyda hyn yn un Morfa Rhuddlan.  A dyna’r lleferydd mwyaf ofnadwy yn dilyn – y naill yn bwrw bai ar y llall am ei letwhithdod – wrth iddynt ill dau geisio dadgymalu a chodi eilwaith ar eu traed.

Ond nid dyna’r cyfan.Wrth glywed y trwst enbyd rywle yn y tŷ aethai Mrs Martin a’i merch i mewn i’r siop a oedd yn union o dan ein hystafell ni, gan feddwl fod rhyw silff neu rywbeth a’r cynnwys arni wedi rhoi ffordd yno. Ond yr hyn a welsant ac a glywsant ydoedd y mân ddefnynnau yn dechrau dyhidlo drwy’r byrddau tenau uwchben, gan ddisgyn yn ddyfal ar y bocsys mint a’r loshin a’r poteli candis dros y lle.  Daeth y ddwy i fyny’r grisiau yn bengrych fflamgoch, ac i mewn i’n hystafell ni fel dwy daranfollt o Fynydd Sinai…Wele! nid oes iaith nac ymadrodd  o’r eiddof i a all fynd gam ymhellach i ddisgrifio’r olygfa, o’r ddau tu.  Digon yw dweud i’r Northman Mowr ymadael â’n tŷ ni yn fore, drannoeth a hynny heb damaid o fwyd, a Bili Bach ar ôl te y prynhawn Sadwrn dilynol.(Yn Chwech ar Hugain Oed t.t.139-141.)

DJ-Rhondda

Tŷ lojin D.J. yn Ferndale lle digwyddodd galanas y pot piso. Mae’r    ffenest siop i’w gweld ar y chwith tu ôl i’r car pellaf yn y llun.

Mehefin 1906- Medi 1911: Newid cyfeiriad.

Ym Mehefin 1906 gadawodd D.J. waith glo Seven Sisters oherwydd roedd perthynas iddo, ei ewythr Dafydd Morgan, brawd ei fam, wedi dychwelyd i Gymru o America. Roedd disgwyl iddo ddychwelyd i’r wlad honno yr haf hwnnw a gobeithiai D.J. ymuno ag ef a thrwy hynny wireddu ei freuddwyd gudd o sefydlu ransh yno. Ni ddigwyddodd hynny felly penderfynodd D.J. newid cyfeiriad trwy ymuno ag Ysgol Stephens, Llanybydder ym mis Hydref, efallai er mwyn cymhwyso’i hun i fod yn weinidog yr efengyl. Ond wedi hynny bu’n dilyn Clough’s Correspondence Course, a phasio’r King’s Scholarship ar gyfer mynd yn athro ysgol. Y cam nesaf oedd cael profiad fel disgybl athro, a chafodd ei benodi ym Medi 1908 i swydd o’r fath yn Ysgol Llandrillo yn Edeyrnion, Meirionnydd.

Yn ystod ei arhosiad yno penderfynodd D.J. ddilyn cwrs gohebol pellach er mwyn cael lle ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth. Methiant fu ei ymgais felly gadawodd ysgol Llandrillo yn haf 1910 a chychwyn cwrs naw mis yn Ysgol Joseph Harry, Caerfyrddin, gan lwyddo yn arholiad y Welsh Matriculation ym Mehefin 1911. Ym mis Hydref 1911 derbyniwyd D.J. yn fyfyriwr ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth gan wireddu yr ail o’i freuddwydion wedi i’r gyntaf, sef ymfudo i America, fynd i’r gwellt.

 

DJ-Ysgol

Ysgol Joseph Harry, Caerfyrddin.Bechgyn yw’r disgyblion i gyd, mi gredaf. Mae D.J. ar y dde eithaf yn y drydedd res.

 

Yn ystod ei flynyddoedd yn Aberystwyth deffrowyd fflam cenedlaetholdeb yn D.J. Sylweddolodd fod angen ysbrydoli Cymru ‘i gredu ynddi ei hunan’, ac mai ei ddyletswydd ef oedd pregethu cenedlaetholdeb wedi’i drwytho ag ysbryd yr efengyl. Serch hynny ni fynnai, oherwydd ei genedlaetholdeb, gyfyngu ei hun ‘i’r pulpud yn gyfangwbl’. Mater arall a ddrysodd ei gynlluniau i fod yn weinidog yr efengyl oedd ei heddychiaeth. Yn 1914, ar ddechrau’r Rhyfel byd Cyntaf, dymunai ymuno â’r fyddin. Er iddo wadu hynny yn ddiweddarach, mae’n rhaid ei fod wedi credu’r ffiloreg Seisnig a faetumiai y câi cenhedloedd bychain eu rhyddid ar ôl y rhyfel. Ond yn fuan wedi hynny dechreuodd bregethu heddychiaeth ac o’r herwydd ni châi gyhoeddiadau pregethu yn aml gan fod trwch y Cymry capelog o blaid y rhyfel.

 

Yn ystod ei yrfa yn Aberystwyth bu D.J. yn gyfrannwr cyson i gylchgrawn Cymraeg y Coleg, Y Wawr. Yn ogystal, dyma gyfnod ei ymdrechion llenyddol cynnar a chyhoeddodd bedair stori fer yn Cymru ‘O.M.’ rhwng 1914 ac 1918.

Yn 1916 graddiodd D.J. mewn Saesneg a Chymraeg a chafodd dystysgrif athro yn ogystal. Enillodd hefyd Ysgoloriaeth Meyricke am ei draethawd The Nature of Literary Creation ac aeth i goleg Iesu, Rhydychen am ddwy flynedd i astudio Saesneg. Er iddo fwynhau ei gyfnod yn Rhydychen nid cyfnod o heulwen ddiderfyn  oedd hwn oherwydd collodd ei dad a’i fam o fewn chwe wythnos i’w gilydd yn ystod gaeaf 1916-17. Yn ogystal, dyma gyfnod ceisio cyhoeddi yr erthygl ‘Ich Dien’ ar dudalennau Y Wawr. Daeth yr erthygl i sylw’r Ysgrifennydd Cartref ar y pryd ac oherwydd iddo farnu bod iddi elfennau bradwrus  gwaharddwyd y cylchgrawn. Ymddiswyddodd y bwrdd golygyddol  ac ni chyhoeddwyd rhifyn arall.

 

1919-1924: Cyrraedd Abergwaun.

 

Ym mis Ionawr 1919 cafodd D.J. ei benodi’n athro Saeneg ac Ymarfer Corff yn Ysgol Ramadeg Abergwaun ac yno yr arhosodd tan ei ymddeoliad yn 1945. Yn ystod gwyliau’r Pasg y flwyddyn honno cafodd gyfle i ymweld ag Iwerddon a daeth i gysylltiad ag arweinwyr y gwrthryfel yno. Er iddo goleddu syniadau heddychol, ymfalchïai yn ymdrech arwrol y Gwyddelod i sicrhau eu rhyddid gwleiddyddol.

Rhwng 1922 ac 1924 gweithiai D.J. dros y Blaid Lafur yn sir Benfro gan obeithio y byddai’r blaid honno yn cadw at ei hegwyddorion cynnar ac yn hyrwyddo rhyddid gwleiddyddol i Gymru. Nid felly bu. Ar ôl cipio grym yn senedd Lloegr yn 1918 fel prif wrthblaid i lywodraeth y dydd yn 1918, bradychu Cymru a wnaeth y Blaid Lafur a hynny arweiniodd at sefydlu Plaid Cymru yn 1925.

 

DJ-Athrawon

Athrawon Ysgol Ramadeg Abergwaun. D.J. sy’n sefyll ar y dde

 

1925-1936: Ymuno â Phlaid Cymru, cychwyn ar yrfa lenyddol a thanio’r Ysgol Fomio.

Bu 1925 yn flwyddyn dra phwysig yn hanes D.J. Bu gyda’r cyntaf i ymuno â Phlaid Cymru ar anogaeth Saunders Lewis a hynny’n cychwyn ar oes o ymlafnio caled drosti. Ni bu erioed weithiwr caletach yn ei rhengoedd na neb mor driw iddi na D.J. Yna, cyn y Nadolig, priododd Jane Evans, neu Siân fel y’i hadwaenid gan bawb wedi hynny, ac ym mis Ionawr 1926 symudodd y ddau i rif 49, Y Stryd Fawr, Abergwaun, ac yno y bu’r ddau fyw weddill eu dyddiau.

Dyma gychwyn go iawn hefyd ar ei alltudiaeth oes o fro ei febyd, ei filltir sgwâr. Serch hynny dychwelodd i’w hen fro trwy lenydda. Ar ôl ei ymdrechion cynnar ym myd y stori fer tawedog fu D.J. rhwng 1918 a 1927. Yna , ym mis Mai 1927, cyhoeddwyd y cyntaf o’i bortreadau o gymeriadau bro ei febyd, sef ‘John Trodrhiw’ yn Y Ddraig Goch. Dyma gychwyn ar gyfres o bortreadau a gasglwyd at ei gilydd maes o law a’u cyhoeddi yn 1934 dan y teitl Hen Wynebau, a ddaeth ar unwaith yn glasur ym myd rhyddiaith Gymraeg.

Oherwydd diffyg cynnydd cenedlaetholdeb ymhlith y Cymry a diystyru hawliau sylfaenol y genedl gan Loegr teimlai rhai arweinwyr y Blaid yr angen am weithred symbolaidd herfeiddiol er mwyn ysgwyd y Cymry o’u cysgadrwydd. Penderfynwyd llosgi Ysgol Fomio’r Llywodraeth Brydeinig ym Mhenyberth, Pen Llŷn. Saunders Lewis oedd arweinydd y cyrch ac fe’i cynorthwywyd gan Lewis Valentine a D.J. Yn dilyn eu harestio a throsglwyddo eu hachos i Lundain fe’u dedfrydwyd i naw mis o garchar ac fe’u hanfonwyd i Wormwood Scrubs. Yn sgïl y cynnwrf a’r carcharu ni rymuswyd cenedlaetholdeb yng Nghymru a lleisiwyd siom yr ymgyrchwyr mewn llythyr a anfonwyd gan Saunders at D.J. yn 1938.

Angen y Blaid…yw arweinydd…haws iddynt ei ddeall. Pe caffent…ni byddai ein carchariad…wedi mynd yn ofer-wastraff…

Dylid nodi, yng nghanol holl gynnwrf 1936, i D.J. gyhoeddi ei gyfrol gyntaf o storïau byrion, Storiau’r Tir Glas, a oedd yn gyfraniad arall at ei ddull o ddychwelyd i’w filltir sgwâr ac yn ychwanegiad pellach at osod ei enw ymhlith prif awduron Cymru’r ugeinfed ganrif.

 

DJ-SaundersValentine

D.J., Saunders Lewis a Lewis Valentine. Tri taniwr Yr Ysgol Fomio,ym Mhenyberth

 

1937-1953: Gwleidydda a Llenydda.

Yn dilyn y carcharu collodd Saunders Lewis ei swydd yng Ngholeg y Brifysgol, Abertawe. Ar ôl sefyll etholiad yn 1943 a cholli yn erbyn W.J. Gruffydd, ar gyfer cynrychioli Prifysgol Cymru yn San Steffan, rhoddodd Saunders y gorau i arwain y Blaid ac enciliodd i fyd newyddiaduraeth a llenyddiaeth  Cadwodd Valentine ei swydd fel gweinidog yr efengyl a derbyniwyd D.J. yn ôl i’w swydd yn Ysgol Ramadeg Abergwaun. Dal ati i frwydro dros ennill rhyddid gwleidyddol i Gymru a dal ati i lenydda a wnaeth D.J.

Rhwng 1937 a 1943 cyhoeddodd D.J. nifer o erthyglau swmpus ym mhapurau’r Blaid ac ym mhapurau lleol Sir Benfro er mwyn hybu achos cenedlaetholdeb a dangos gwrthuni polisïau’r ymerodraeth Brydeinig. Yna, yn 1941, cyhoeddwyd cyfrol arall o’i storïau byrion, Storïau’r Tir Coch. Ymddeolodd D.J. o’i swydd yn Ysgol Ramadeg Abergwaun ym mis Rhagfyr 1945 ac yn dilyn hynny bu’n brysur yn gwleidydda ac yn ysgrifennu storïau byrion yn ôl ei arfer. Cyhoeddwyd Storïau’r Tir Du yn 1949. Ym mis Hydref 1953 cyhoeddwyd rhan gyntaf ei hunangofiant, Hen Dŷ Ffarm, a gydnabyddwyd yn gampwaith ymhlith hunangofiannau oherwydd mae’r llyfr yn fwy na hunangofiant gan ei fod yn cynnig inni ddarlun o ffordd o fyw mewn ardal arbennig mewn cyfnod arbennig, ffordd o fyw a chymuned sydd bellach wedi diflannu ac ni welir ei thebyg fyth eto.

1954-1970: Dal ati yn wyneb trafferthion.

Bu salwch yn gydymaith parhaus i D.J. a Siân weddill eu dyddiau. Serch hynny parhau i ymlafnio ym mrwydr Cymru a wnâi D.J. gan anwybyddu pob cyngor i beidio â pheryglu ei einioes. Ym mis Gorffennaf  1954 dechreuodd fyfyrio ar ail ran ei hunangofiant ac erbyn mis Tachwedd yr oedd wedi ysgrifennu tua 45 tudalen. Yn ychwanegol at yr ysgrifennu mynnai ymhel â man ddyletswyddau gwleidyddol ynghyd â gofalu ar ôl Siân a oedd yn sâl er Ionawr 1953. Yna, ym Mehefin 1955, cafodd D.J. boen yn ei frest. Angina oedd yr aflwydd a fu’n llestair iddo tan ei farwolaeth yn 1970. Meddai D.J. yn 1965:

…diolch am gael gweithio ambell hanner awr neu awr heb ormod o boen. A gwaed fy nghalon yn llythrennol rwy’n ysgrifennu yn awr…

Yr oedd hi’n fis Tachwedd 1959 ar ail gyfrol ei hunangofiant, Yn Chwech ar Hugain Oed, yn cyrraedd o’r wasg, a hynny’n ffrwyth pum mlynedd hir o lafur caled.

Ym mis Gorffennaf 1959 cyhoeddodd Waldo Williams ei barodrwydd i fod yn ymgeisydd y Blaid yn yr etholiad cyffredinol a dyna gychwyn ymgyrch etholiadol rymus gan D.J. Gweithiai yn ddibaid a diflino gan herio’i iechyd bregus. Er bod D.J. a Waldo yn gyfeillion mynwesol yr oedd y ddau yn bur wahanol o ran personoliaeth. Mynnai D.J. ganfasio’n ddibaid. Ni welai Waldo bod angen hynny ac yn aml roedd eu cyfeillgarwch dan straen a Waldo’n gwylltio’n enbyd. Oherwydd mawredd Waldo, mi gredaf, ni fu i’r anghytuno rhynddynt danseilio’u cyfeillgarwch.

 

DJ-Waldo

Waldo Williams, heddychwr a bardd.

 

Ym mis Mehefin 1965 bu Farw Siân ar ôl blynyddoedd o gystudd blin. Ni ddiflasodd D.J. wrth wynebu ei brofedigaeth. Yn hytrach defnyddiodd ei brofedigaeth i’w ysbarduno i weithio’n galetach dros Gymru. Yn ogystal â gweithio dros Blaid Cymru rhoddodd D.J. ei arian iddi. Ym mis Hydref 1965 trefnodd werthiant Pen-rhiw, yr Hen Dŷ Ffarm, gan drosglwyddo arian y gwerthiant yn ei grynswth yn rhodd i’r Blaid er mwyn hyrwyddo ei hymgyrchoedd etholiadol.

Bu D.J. yn deyrngar i’r Blaid trwy gydol ei oes, er iddi, ym marn Saunders Lewis, fradychu Cymru yn enwedig yn achos brwydr Tryweryn.Teimlai Saunders bod dulliau cyfansoddiadol Gwynfor Evans a’i ddilynwyr yn tanseilio achos Cymru. Serch hynny ceisiai D.J. ddenu Saunders yn ôl i rengoedd y Blaid ac i fywyd cyhoeddus yng Nghymru. Meddai Saunders wrtho mewn llythyr yn Nhachwedd 1959:

Felly fe welwch, Dai, nad chi yw’r unig un sy’n ceisio fy nhemtio yn ôl i fywyd cyhoeddus yng Nghymru.  Gwnes eisoes un camgymeriad – cael fy nhemtio yn ôl i’r Brifysgol.  Ond nid af yn ôl at waith ym Mhlaid Cymru.  Ddaru chi feddwl am funud be’ fyddai’r canlyniad pes gwnawn?  Mi fyddai’n draed moch, – a heblaw hynny, yr wyf yn rhy hen ac wedi pelláu ormod, a’r Blaid hithau wedi symud ymhell iawn oddi wrth yr egwyddorion a osodais i iddi.  Fe’m syrffedwyd i gan agwedd arweinwyr y Blaid tuag at orsaf atomig Trawsfynydd.  Na, nid af yn ôl at waith politicaidd na hyd yn oed at ysgrifennu politicaidd.  Ni ddywedaf air yn gyhoeddus am frad Tryweryn, er imi rai misoedd yn ôl feddwl o ddifri am dorri hyd yn oed gysylltiad mewn enw â’r Blaid ar gyfrif hynny.

Gobeithio i’r nefoedd nad oes sŵn chwerwi yn fy ngeiriau.  Nid wyf yn chwerw.  Ond yr wyf yn gwbl argyhoeddedig nad oes dim lle  imi o gwbl i wenud dim mwyach yng Nghymru.

Yna, ar ôl buddugoliaeth etholiadol Gwynfor Evans ym mis Gorffennaf 1966, credai D.J. y byddai’r llifddorau yn agor a Chymru’n ennill ei rhyddid gwleidyddol yn y man. Meddai’ Saunders Lewis, y realydd, wrtho mewn llythyr ym mis Hydref 1966:

Rydwyf innau’n llawen iawn oblegid buddugoliaeth Gwynfor.  Yn bennaf er ei fwyn ef ei hunan; mae o wedi cael ad-daliad am ei flynyddoedd hir o  lafur, ac wedi cael profi blas buddugoliaeth am dro.  Nid arddu’r tywod a wnaeth.

Ond mae arnaf ofn fod y Blaid yn meddwl mai dyma ddechrau’r diwedd; nad oes ond ennill dwy neu dair sedd seneddol ychwanegol, ac yna fe ddaw senedd i Gymru.

Yn fy marn i, yn awr ac o’r cychwyn cyntaf, ni ddaw senedd i Gymru drwy senedd Loegr.  Petai pob etholaeth Gymreig yn mynd i Blaid Cymru, nid drwy hynny y deuai hunanlywodraeth.  Ni ddaw hunanlywodraeth ond yn unig drwy wneud llywodraethu o Lundain yn amhosibl.  Y mae dysgu mai dulliau cyfansoddiadol sy’n mynd i ennill yn chwarae’n syth i ddwylo llywodraeth Loegr.  A dyna’r hyn y mae Gwynfor a J.E. yn ei ddysgu o hyd ac o hyd, –  ac yn gwneud drwg moesol mawr.  Yn fy marn i y mae bechgyn a merched Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn dangos y ffordd well, yn adeiladu Cymreigrwydd yn arf yn erbyn gwasanaeth suful Lloegr, yn codi mur Cymreig.

Nid af i sgrifennu’r pethau hyn.  Nid yw’n debyg y sgrifennaf ddim rhagor am wleidyddiaeth; y mae bwlch rhy fawr rhwng arweinwyr y Blaid a mi, ac ni chymerwyd sylw o ddim a awgrymais iddynt o gwbl, – tyst o ‘Dynged yr Iaith’.  Ond ni wnaf ddim ychwaith i rwystro dim ar eu hymdrechion, dim ond tewi.

Heddiw y bygythiad mwyaf i’n hunaniaeth ni fel cenedl yw’r gwladychu mawr sy’n digwydd yn ein gwlad a’r adeiladu tai yn eu miloedd ar gyfer y mewnlifiad a ddaw dros Glawdd Offa o Loegr. Dyma yw ein Tryweryn cyfoes ni sy’n ddim llai na hil-laddiad llwyr a didostur. Onid adfer dulliau Saunders Lewis yw ein hunig obaith gan na ddaw inni ymwared o du ein Cynulliad Cenedlaethol dirym a diweledigaeth?

Bu farw D.J. ym mis Ionawr 1970 ac yntau ar y pryd mewn cyfarfod yng Nghapel Rhydcymerau. Yr oedd, o’r diwedd, wedi dychwelyd i’w filltir sgwâr. Ar ben hynny yr oedd yn eistedd ar bwys ei arwr, Gwynfor Evans. Ni ellid dychmygu gwell diweddglo i’w fywyd a gysegrodd i frwydr parhad ei genedl ac i hunaniaeth ei bobl.

 

Claddwyd D.J. ym mynwent y capel gyda Siân ei wraig a gwelir yno yr arysgrifau a ganlyn:

 

Dyma fedd Siân a D.J.  Ar y chwith (wrth wynebu’r pennawd a nodwyd);  Siân Williams, 1884-1965, annwyl briod  D.J., 1885-1970, ac yntau’n gorwedd gyda hi a’r Hen Wynebau eraill yn eu tragwyddol hedd.

 

Ar y dde:  Yn gymeradwy ymysg lliaws ei frodyr: yn ceisio daioni i’w bobl, ac yn dywedyd am heddwch i’w holl  hiliogaeth.

 

 

Darllen pellach:

Cyhoeddiadau D.J. Williams.

 

Emyr Hywel, Y Cawr o Rydcymerau (Y Lolfa, 2009).

Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J., (Y Lolfa, 2007).

Hanes Plaid Cymru