Stori Bardd Mawr y Gynghanedd, T.Gwynn Jones (1871-1949)

Adolygiad Llyfr – ‘Byd Gwynn’ gan Alan Llwyd

Mae gan lawer ohonon ni reswm i ddiolch i’r prifardd ac awdur Alan Llwyd, brodor o Benrhyn Llŷn sy’n byw yn Nhreforys.  Drwy gynnig awdl fuddugoliaethus ar y testun Llif, fe sicrhaodd deilyngdod yng nghystadleuaeth y gadair yn y Brifwyl eleni – a rhoi’r diweddglo gorau posibl i Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd.

Mae Alan Llwyd wedi hen ennill ei blwyf fel bardd a llenor.  Mae ei gyfraniad yn anhygoel – yn cynnwys cyfres o gofiannau swmpus iawn am feirdd Cymru, yn eu plith T. Gwynn Jones.

Heddiw cofiwn i T. Gwynn Jones fod yn un o feirdd mwyaf yr ugeinfed ganrif ond roedd hefyd yn llawer mwy – yn newyddiadurwr prysur dros ben, yn nofelydd, yn feirniad, cyfieithydd ac yn ieithydd.  Ac yn heddychwr ac yn genedlaetholwr tanbaid yn ogystal.

Mae Alan Llwyd yn olrhain ei fywyd yn drylwyr  o’i fagwraeth yn Sir Ddinbych yn fab i denant amaethwr digon llwm ei fyd.  Er na chafodd fynd i’r coleg oherwydd diffyg arian, bu dawn gynhenid Gwynn yn ddigon i sicrhau gyrfa iddo’n newyddiadurwr yn y Gymraeg a’r Saesneg gyda phapurau megis y Faner, y Cymro a’r North Wales Times.  Bu hefyd yn cyfrannu’n helaeth i fywyd diwylliannol Cymru.  Yn 17 oed cyhoeddodd gerdd yn y Faner yn cefnogi’r frwydr yn erbyn talu’r degwm, ac o hynny ymlaen byddai’n amlwg ym mywyd diwylliannol ei wlad.

Yn 1902 cipiodd Gadair yr Eisteddfod gyda’i gerdd Ymadawiad Arthur, gan ddefnyddio’r gynghanedd i bwrpas ac i greu effaith arbennig yn ôl Alan Llwyd, “nid taflu cytseiniaid at ei gilydd blith draphlith heb hidio fawr ddim am ystyr y geiriau”.   Yn hynny o beth yr oedd yn wahanol iawn i lawer o feirdd eraill, megis Hwfa Môn a Dyfed; a chyn hir byddai Gwynn yng nghanol dadl ffyrnig am safonau cerdd dafod.  Byddai beirniaid yn ei gyhuddo o atgyfodi hen eiriau nad oedd pobl yn eu deall, ond byddai Gwynn yn fwy na pharod i sefyll ei gornel a defnyddio’i sgiliau newyddiadurol i ymladd dros godi safonau’r iaith ac arloesi gyda mesurau newydd.

Cynghanedd, meddai Gwynn, yw’r term dysgedig am y peth a alwai pobl gyffredin yn ‘gwlwm’, ac yn fachgen ysgol fe ddaeth i adnabod y ‘clymau’ hyn wrth y glust, cyn dysgu’r rheolau a dod i ddotio arnyn nhw.

Llwyddodd yn erbyn pob anhawster i symud o newyddiaduraeth  a dod yn gatalogydd a chofiannydd yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.  Erbyn 1919, bu’n ddarlithydd ac yna’n Athro Llenyddiaeth Gymraeg yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth.  Mae Alan Llwyd hefyd yn croniclo priodas Gwynn a’i fywyd teuluol hapus.

Daeth Gwynn yn ieithydd a chyfieithydd penigamp mewn nifer o ieithoedd, yn enwedig yr ieithoedd Celtaidd eraill.  Erbyn ymweliad y Gyngres Geltaidd â Chaernarfon yn 1904, yr oedd eisoes yn medru Llydaweg a bu’n aelod gweithgar o’r pwyllgor trefnu lleol.  Nes ymlaen aeth ati i feistroli’r Wyddeleg, ac ystyried o ddifrif ymgeisio am swyddi academaidd yn Iwerddon.

Drwy gydol ei fywyd bu T.Gwynn Jones yn genedlaetholwr brwd, ond mae’n ddiddorol beth yn gymwys oedd hynny’n ei olygu wrth ddilyn cwrs ei fywyd.  Rhyddfrydwr oedd tad Gwynn: bu rhaid iddo adael y fferm ble roedd yn denant am wrthwynebu’r Torïaid yn ystod Rhyfel y Degwm.  Bu Gwynn hefyd yn cefnogi’r Rhyddfryfwyr, yn frwd yn ystod y 1890au pan fu’r mudiad Cymru Fydd yn ymgyrchu am hunanlywodraeth.  Yn 1903, lluniodd gerdd o fawl i David Lloyd George, ‘ein Dafydd dafod arian, galon tân’

Dadrithiodd gyda’r Blaid Ryddfrydol oherwydd methiant Cymru Fydd a chefnogaeth llawer o’i harweinwyr i’r Rhyfel Byd Cyntaf.  Drwy’i fywyd bu Gwynn yn heddychwr cryf, a siomodd yn aruthrol at y ‘rhyfelgwn’, gwleidyddion a gweinidogion capeli ac eglwysi a bwysai ar bobl ifainc Cymru i fynd i’r lladdfa.  Yn sosialydd yn ogystal â chenedlaetholwr, erbyn 1918, roedd ef wedi closio at y Blaid Lafur, gan ddweud wrth gyfaill agos ei fod (fel DJ Williams) wedi ymuno â’r ILP.

Fodd bynnag, doedd dim amheuaeth ar ba ochr yr oedd ef pan ddchreuodd Gwrthryfel y Pasg yn Iwerddon yn 1916: os oes hawl gan Loegr ymladd, felly hefyd Iwerddon, meddai.

Yn 1923, Gwynn a gadeiriodd gyfarfod y ‘Tair G’, un o’r cyfarfodydd a fyddai yn y pendraw’n esgor ar lansio Plaid Genedlaethol Cymru.  Ni wyddys beth oedd ei ymateb i awgrym Saunders Lewis i ffurfio ‘byddin’ o wirfoddolwyr a fyddai’n ymarfer fel milwyr – go brin y buasai’n gefnogol, a chafodd y syniad fawr o groeso ar y pryd.   Tybed ai dyma un rheswm nad oes unrhyw dystiolaeth bod y cenedlaetholwr tanbaid hwn wedi ymuno â’r blaid genedlaethol a lansiwyd yn 1925, peth rhyfedd braidd.  Yn wir, rai blynyddoedd wedyn, cyfaddefodd fod ei gyfeillgarwch gydag un bardd wedi oeri oherwydd ei gefnogaeth i Blaid Cymru.

Eto’i gyda erbyn 1943, Gwynn oedd yn amlwg yn enwebu Saunders Lewis fel ymgeisydd Plaid Cymru yn isetholiad Prifysgol Cymru, a hynny yn erbyn W.J. Gruffydd dros y Rhyddfrydwyr, er bod W.J. yn ffrind bore oes iddo.

Yn fardd mawr ac yn ŵr cymhleth a theimladwy, bu T.Gwynn Jones yn gymeriad mawr yn hanes Cymru, a’i stori yn un werth ei chofio.

 Dafydd Williams

O Gylchlythyr Cymdeithas Hanes Plaid Cymru Hydref 2023

 

Bydd y tair blynedd nesaf yn allweddol wrth ddatblygu model o annibyniaeth i Gymru sy’n berthnasol i’r byd sydd ohoni.  Yn sgil Brexit, mae angen i Gymru warchod ein cysylltiad â chyfandir Ewrop – tarddle ein gwerthoedd a’n gwareiddiad, ac yn gyd-destun i annibyniaeth ymarferol i’n gwlad. 

Bron canrif yn ôl amlinellodd Saunders Lewis weledigaeth o Gymru yn Ewrop.  Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch o gyhoeddi’n llawn y ddarlith bwysig gan Dafydd Wigley a draddododd yn ystod Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd ym Mis Awst 2023 – sy’n dangos bod y weledigaeth honno’n fwy perthnasol heddiw nag erioed o’r blaen.  

Saunders Lewis,
Cymru ac Ewrop

[Er cof am Emrys Bennett Owen, a agorodd fy llygaid i weledigaeth SL]

A gaf i ddiolch i’r Eisteddfod am y llwyfan yma i ail-wyntyllu syniadau sy’n hynod berthnasol i’r oes hon; ac i ddiolch i Brifysgol Abertawe am fy ngwadd i draddodi darlith ar y testun “Saunders Lewis, Cymru ac Ewrop”. A heddiw, priodol yw cofio mai ym Mhwllheli, adeg Steddfod 1925 y daeth Saunders Lewis a phump arall ynghyd i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.

Ga’i gydnabod fy niolch i Gymdeithas Hanes Uwch-Gwyrfai, am y cyfle i draddodi’r fersiwn cyntaf o’r ddarlith hon; gan dalu teyrnged i’r gwaith ardderchog mae Geraint Jones, Marian Elias, Gina Gwyrfai a Dawi Griffith yn ei gyflawni. A llongyfarchiadau i Geraint am gael ei anrhydeddu efo medal T.H. Parry Williams; a hynny’n gwbl haeddiannol.

Cyflwynwyd darlith arall i’r Gymdeithas fis Ionawr y llynedd, gan Ieuan Wyn, dan y teitl “Darlith Saunders a’i dylanwad”, sydd ar gael fel pamffledyn – yn ymwneud yn bennaf a dylanwad darlith radio Saunders Lewis, Tynged yr Iaith.

Y bore ma, dwi am drafod darlith arall gan Saunders Lewis, sef yr un wefreiddiol ym Machynlleth ym 1926, dan y teitl Egwyddorion Cenedlaetholdeb. I rai ohonoch, ni fydd yr hyn sydd gennyf dan sylw yn newydd, nac yn wreiddiol; wedi r cyfan, gwleidydd ydw’i, nid llenor nac hanesydd. Ond dwi’n teimlo’n angerddol fod gweledigaeth Saunders Lewis, wrth iddo ddehongli Cymru yng nghyd-destun Ewrop, yn gwbl sylfaenol i’r prosiect cyfoes o gael Cymru annibynnol; a dwi eisiau helpu’r to ifanc i werthfawrogi arweiniad Saunders Lewis, ganrif yn ôl.

Bydd y tair blynedd nesaf, o bontio canmlwyddiant y ddarlith, yn allweddol bwysig, wrth fireinio model o annibyniaeth sy’n berthnasol i’r oes hon.

Yn arbennig felly, o feddwl – fel sydd raid yn sgil Brexit – sut all Gymru ddiogelu ei chysylltiad hanfodol a chyfandir Ewrop, ffynhonnell ein gwerthoedd a’n gwareiddiad a chyd-destun anhepgor annibyniaeth ymarferol.

Cofiwn hefyd y bu Saunders yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Abertawe rhwng 1921 a 1936, – cyn iddo dalu pris am weithredu yn ôl ei gydwybod ym Medi, 1935 pan losgwyd yr Ysgol Fomio, cwta dair milltir oddiyma. Mae’n dda fod y Brifysgol, bellach, yn arddel ei chysylltiad â’r gwron hwn, yng ngeiriau Williams Parry, “y dysgedicaf yn ein mysg”. A diolch i’r Athro Daniel Williams am y Seminar a drefnodd ym 2011 adeg 75 mlwyddiant y diswyddo.

Da, hefyd nodi sut, yn gynharach eleni, bu rali anferthol dros Annibyniaeth yn Abertawe, gyda chwe mil yn gorymdeithio – hyn pan mae’r syniad o annibyniaeth wedi ennyn diddordeb dros draean o bobl Cymru.

Mae’n addas, felly, i ni ystyried drachefn gweledigaeth Saunders Lewis. Nid oes raid i ni oll gytuno â phob gair o’i enau; ac mae’n rhaid cofio mai lle gwahanol iawn oedd Cymru 1926 i’r wlad sydd gennym heddiw. Nid oeddem yn bodoli yn wleidyddol yn ôl mynegai’r Encyclopaedia Britannica, gyda’u gosodiad haerllug – “For Wales: see England”.

Doedd dim Senedd, dim Ysgrifennydd Gwladol, a dim statws i’r iaith Gymraeg. Dyna oedd y cefndir i syniadau chwyldroadol Saunders, yn sgil y rhyfel mwyaf gwaedlyd a welodd y byd erioed; rhyfel ble cafodd yntau ei glwyfo fel milwr yn ffosydd Ffrainc; rhyfel oedd, mewn enw, er mwyn gwarchod y gwledydd bychain – ond doedd Cymru, ysywaeth, ddim yn eu plith.

Ac wele, wedi pedair canrif o waseidd-dra, y dyn bach, eiddil hwn yn mentro herio’r cyfan, gan osod Cymru yn rhan annatod o gyfandir Ewrop, nid iard gefn ymerodraeth haerllug a hunan-foddhaus.  Ni fyddai’r Gymru sydd gennym heddiw yn bodoli heb weledigaeth Saunders Lewis: ni allwn ei ddiystyru.

Mae hyn yn amlwg o lyfrau diweddar, megis cyfrol yr Athro Richard Wyn Jones, sydd yn chwalu’r cyhuddiadau cwbl ddi-sail, o dueddiadau ffasgaidd gan Saunders a Phlaid Cymru. Ac mae’r Athro M Wynn Thomas, Abertawe, yn ei gyfrol Eutopia, yn ategu hyn, wrth bwyso a mesur gweledigaeth Saunders Lewis. Mae’n ei feirniadu, mewn modd gwrthrychol; ond yn cydnabod fod ei weledigaeth yn parhau fel “Ymdrech difyr a dewr, ac yn feddyliol dreiddgar, i ffurfio dadansoddiad unigryw Cymreig o faterion Ewropeaidd”. Priodol, felly, cael llwyfan iddo yn y Brifwyl hon, i gofio pwysigrwydd parhaol ei weledigaeth Ewropeaidd.

                                                            *****

Dros y canrifoedd, trwy ddyddiau Owain Lawgoch, Owain Glyndŵr, Gruffydd Robert, Richard Price, Emrys ap Iwan a Henry Richard, bu ein cysylltiad ag Ewrop yn elfen allweddol o’n hunaniaeth fel cenedl. A heddiw, wrth feddwl am arwyddocâd y dimensiwn Ewropeaidd i Gymru mae’n amhosib gwneud hynny heb ystyried y safbwynt a gyflwynwyd i Blaid Cymru yn ei dyddiau cynnar gan ei Llywydd.

Yn y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, bu tuedd i fychanu a difrïo ei weledigaeth wleidyddol, a’i ddaliadau; yn rhannol gan elynion gwleidyddol Plaid Cymru; ac yn rhannol, ar sail honiad fod ei weledigaeth a’i werthoedd yn berthnasol i amgylchiadau oes arall – oes oedd â gwerthoedd tra gwahanol i’n hoes ni. Fe geisiaf ateb y math gyhuddiadau.

Enw yn unig oedd Saunders Lewis i mi, cyn digwydd i mi droi mlaen y radio yn Chwefror 1962. Roedd y rhaglen eisoes wedi dechrau, a minnau felly dim callach pwy oedd yn siarad. Cefais fy swyno gan y llais tenau, anghyfarwydd, oedd yn deud pethau mawr; pethau na fyddech yn eu cael ar y BBC!

Pwy oedd o a beth oedd y cyd-destun? Ie, darlith “Tynged yr Iaith” – a minnau’n gwbl ddamweiniol yn gwrando’n gegrwth yn f’ystafell wely ym Mhrifysgol Manceinion.

Cefais gyfarfod Saunders Lewis dair gwaith yn unig – y tro cyntaf adeg refferendwm 1975 ar aelodaeth Prydain o Farchnad Gyffredin Ewrop. Es i’w gartref ym Mhenarth i chwilio am gysur pan oedd Plaid Cymru – i mi yn gwbl anhygoel – yn ymgyrchu yn erbyn aelodaeth. Roedd yntau, fel minnau, yn methu â chredu fod y Blaid mor gibddall.

Degawd yn ddiweddarach, cefais y fraint annisgwyl o gludo’i arch, gorchwyl ar y cyd efo Meredydd Evans, Geraint Gruffydd a Dafydd Iwan. Credaf i mi gael y fraint – oherwydd bod dimensiwn Ewrop yn ganolog i’m gwleidyddiaeth, fel iddo ef; a minnau wedi’m swyno gan ei weledigaeth o briod le Cymru – a’r dreftadaeth Gymreig – o fewn prif lif diwylliant Ewrop.

                                                            ****

Ganwyd Saunders Lewis ym 1893 yn Wallasey, ger Lerpwl, yn fab i Weinidog Methodist. Wn i ddim ba oed oedd o yn dechrau ymddiddori yn niwylliant ein cyfandir, ond erbyn 1912 roedd yn astudio’r Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl; a daeth hynny’n fanteisiol iddo ar ôl iddo, fel cymaint o’i gyd-fyfyrwyr, listio yn y fyddin yn 1914.

Saunders Lewis,
ar adeg Rhyfel y Byd Cyntaf,
yn swyddog iau yn y fyddin

Erbyn 1916 roedd yn disgrifio ei fywyd yn ymladd yn y ffosydd, ond yn byw – wedi ei bilitio – mewn pentref Ffrengig bymtheg milltir tu cefn i faes y gad. Mewn llythyrau at ei gariad, Margaret Gilcriest, disgrifiodd y gwmnïaeth a gafodd drwy gymdeithasu â thrigolion Ffrengig y fro; a disgrifio hynny fel profiad llawer mwy derbyniol na chwmnïaeth macho-gwrywaidd ei gyd-filwyr. Ysgrifennodd (dwi’n ei gyfieithu) “Mae pobl Ffrainc yn hyfryd; Maent mor agored a hoffaf yr agosatrwydd sy’n nodweddu eu bywydau”; ac roedd hyn mewn gwrthgyferbyniad llwyr â’r gwmnïaeth a geid yn y ffosydd.

Dywed fod dychwelyd i’r ffrynt-lein fel mynd i wlad arall – yn gorfod dychwelyd i ganol Seisnigrwydd; y rhegfeydd Saesneg a holl agweddau John Bull, “ei ffordd o fwyta ac yfed, a’r modd y mae’n gorfod ymdrechu’n galed i ymddwyn yn hanner bonheddig, tra mae o reddf, mwy fel hanner tarw.”

Byddai cael cwmni’r Ffrancwyr llon, agored a difalais yn wrthgyferbyniad llwyr â bywyd yn y ffosydd ble roedd yn gorfod byw’r hyn mae’n disgrifio fel “the boorish life of an English Squire”.

Ni all fod unrhyw amheuaeth fod y profiadau hyn wedi cadarnhau ei deimlad fod gan y Cymry llawer mwy yn gyffredin a’u cefndryd ar y cyfandir nag oedd gyda gwerthoedd ac agweddau rhelyw bobl Lloegr.

******

Roedd Saunders Lewis, o’i ddyddiau cynnar fel arweinydd y Blaid Genedlaethol, yn gosod ei ddaliadau gwleidyddol yng nghyd-destun Ewrop. Gwnaed hyn yn fwyaf eglur yn ei ddarlith fawr, yn Ysgol Haf gyntaf Plaid Cymru ym Machynlleth ym 1926.

Ysgol Haf Machynlleth 1926

 Yn y ddarlith, “Egwyddorion Cenedlaetholdeb” – a dwi am ddyfynnu talp sylweddol wrth geisio ei hail-gyflwyno i genhedlaeth newydd – dywed SL fel a ganlyn – :

“Yn yr oesoedd canol yn Ewrop, nid oedd unrhyw wlad yn……. hawlio mai ei llywodraeth hi, o fewn ei therfynau ei hun, oedd yn ben ac yn unig awdurdod. Fe gydnabyddai pob cenedl a phob brenin bod awdurdod uwch nag awdurdod gwlad, bod deddf goruwch deddf y brenin, a bod llys y gellid apelio ati oddiwrth pob llys gwladol.

 Yr Awdurdod hwnnw oedd yr awdurdod moesol, awdurdod Cristnogaeth. Yr Eglwys Gristnogol oedd pennaeth Ewrop a deddf yr eglwys oedd yr unig ddeddf derfynol.

Yr oedd Ewrop, am dro, yn un, pob rhan ohoni’n cydnabod ei dibyniad, pob gwlad yn cydnabod nad oedd hi’n rhydd na chanddi hawl o gwbl i’w llywodraethu ei hun fel y mynnai, a heb falio am wledydd eraill. Ac unoliaeth Ewrop yn y cyfnod hwnnw, ei hunoliaeth mewn egwyddor foesol a than un ddeddf, oedd diogelwch diwylliant pob gwlad a bro.

“Canys un o syniadau dyfnaf yr Oesoedd canol, syniad a etifeddodd Cristnogaeth oddiwrth y Groegiaid, oedd y syniad bod unoliaeth yn cynnwys lluosogrwydd. Un ddeddf ac un gwareiddiad a oedd drwy Ewrop ond yr oedd i’r ddeddf honno a’r gwareiddiad hwnnw, wahanol ffurfiau a llawer lliw.

“Oblegid bod un ddeddf ac un awdurdod drwy Ewrop, yr oedd y gwareiddiad Cymreig yn ddiogel, a’r iaith Gymraeg a’r dulliau neilltuol Cymreig mewn cymdeithas a bywyd. Nid oedd y syniad am annibyniaeth yn bod yn Ewrop, na’r syniad am genedlaetholdeb. Ac felly ni feddylid bod gwareiddiad un rhan yn berygl i wareiddiad rhan arall, nac ieithoedd lawer yn elyn i unoliaeth.”

Aiff ymlaen i ofyn:

“Beth gan hynny, yw ein cenedlaetholdeb ni? Hyn:……gwadu lles unffurfiaeth wleidyddol, a dangos ei heffeithiau drwg; dadlau felly dros egwyddor unoliaeth ac amrywiaeth. Nid brwydro dros annibyniaeth Cymru ond dros wareiddiad Cymru. Hawlio rhyddid i Gymru, nid annibyniaeth iddi. [Dof nol at hynny yn y man!] A hawlio iddi le yn Seiat y Cenhedloedd ac yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad……. Fe ddaw Ewrop i’w lle eto pan gydnabyddo’r gwledydd eu bod oll yn ddeiliaid ac yn ddibynnol ……Mynnwn felly, nid annibyniaeth, eithr rhyddid. Ac ystyr rhyddid yn y mater hwn yw cyfrifoldeb. Yr ydym ni sy’n Gymry, yn hawlio ein bod yn gyfrifol am wareiddiad a dulliau bywyd cymdeithasol yn ein rhan ni o Ewrop. Dyna uchelfryd politicaidd y Blaid Genedlaethol.”

Dwi ddim am hollti blew ynglŷn â’r gair “annibyniaeth”. Mae’n gallu golygu cymaint o amrywiol bethau i wahanol bobl. Ystyr annibyniaeth i UKIP oedd gadael Undeb Ewrop; ei ystyr i’r SNP ydi cael ymuno â’r Undeb Ewropeaidd.

Saunders Lewis,
Llywydd Plaid Cymru o 1926 i 1939

Dywedodd Saunders ei hun yn ei araith yn Ysgol Haf Llanwrtyd, 1930: “Fe awn i’r Senedd …i ddatguddio i Gymru sut y mae’n rhaid gweithredu er mwyn ennill Annibyniaeth.” [DG Medi 1930]. Os ydi’r mwyaf oll yn cymysgu ei ieithwedd, pwy ydym ni i hollti blew! Y syniadaeth fawr sy’n bwysig; ac yn hyn o beth, ‘doedd dim dryswch, dim amheuaeth, ble saif Saunders Lewis.

“Hawlio i Gymru “ei lle yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad.”

Does gennyf ddim amser bore ‘ma i ddilyn y sgwarnog deniadol, sef i ofyn “Beth, heddiw, yw gwerth ein gwareiddiad yn y Gymru sydd ohoni?” Mae amryw byd yn fwy cymwys na minnau i ddadansoddi hynny. Ewch ati!

Ond tybiaf ei bod yn hanfodol i ni arddel annibyniaeth i bwrpas; ac mai’r pwrpas hwnnw yw i warchod, datblygu, cyfoethogi, rhannu a throsglwyddo’r hyn a welwn fel ein gwareiddiad Cymreig. Ac na fyddwn byth yn anghofio mai o fewn fframwaith Ewropeaidd y ceir gartref naturiol ein gwareiddiad.

 Roedd D. Myrddin Lloyd, yn ei draethawd ar syniadau gwleidyddol Saunders Lewis, hefyd yn cyfeirio at y thema Ewropeaidd, wrth ysgrifennu fel a ganlyn:

“Sylfaen foesol ac ysbrydol, felly, sydd i genedl; nid yw ei thynged a’i gwerth yn sefyll ar unryw ffurf o annibyniaeth lwyr; ac nid am hynny y mae ei hurddas yn gofyn. Gall ymgyflwyno i lawer math o berthnaseddau. A gall ddygymod yn hawdd â llawer rhwymedigaeth.

 Rhinwedd ynddi hi ei hun yw ei rhyddid, ac fel y mae personau’n ymglymu’n naturiol i deuluoedd, i gymdogaethau, ac i amrywiol gymdeithasau eraill, fel y maent yn cael eu hunain mewn cyfathrach a’u cyd-ddynion, felly y mae cenhedloedd yn rhinwedd y ddeddf foesol yn arddel aml berthynas â’i gilydd.”

Aiff Myrddin Lloyd ymlaen:

“Yn ei ymosodiad ar Ffasgaeth ym 1934 (erthygl bwysig y dewisir ei hanghofio’n aml) dywedodd Saunders Lewis fod Ffasgaeth yn dal mai i’r wladwriaeth y perthyn pob unigolyn, a bod hawliau’r Wladwriaeth yn ddiamod. ‘Deil y Blaid Genedlaethol Gymreig mai cymdeithas o gymdeithasau yw’r genedl, a bod hawliau’r cymdeithasau llai, megis y teulu, y fro, yr undeb llafur, y gwaith, y capel neu’r eglwys, bob un yn deilwng o barch.

“Nid oes gan y Wladwriaeth hawl foesol o gwbl i dreisio hawliau’r cymdeithasau hyn ac y mae hawliau hefyd y tu allan i ffiniau’r genedl y dylai pob dyn a phob gwlad eu parchu.'”

Yn sicr ddigon, roedd gweledigaeth Saunders Lewis yn rhannol seiliedig ar etifeddiaeth Cymru a darddai o’i gwreiddiau Ewropeaidd.

Peidier felly â meddwl mai rhinweddau masnachol undod Ewrop oedd wrth fôn y weledigaeth hon; i’r gwrthwyneb. Ystyriaeth eilradd oedd unryw fanteision materol; oblegid nid ar sail faterol, ond ysbrydol, y gosododd Saunders ei weledigaeth; a tharddiad Ewropeaidd y dimensiwn ysbrydol oedd yn bwysig iddo. Gwelir hyn yn un erthygl yn Ysgrifau Dydd Mercher, pan ddywed Saunders fel a ganlyn:

“Hanes gwareiddiad Ewrop – hanes delfryd ysbrydol ydyw…Olrain y delfryd hwnnw a rydd ystyr i astudio hanes Ewrop; hynny a rydd undod i Ewrop.

Gall fod cant a mil o ddylanwadau ar fywyd gwlad ac ar ei ffordd o fyw. Ond yr hyn a ddaw i mewn i’w bywyd hi fel tynged, a benderfyna ei rhan hi yn etifeddiaeth Ewrop, yw’r delfryd moesol arbennig hwn, sef y delfryd a luniwyd gyntaf erioed gan Roeg. Groeg yw cychwyn ein gwareiddiad ni a llun Groeg sydd arno hyd heddiw.”

Difyr yw nodi geiriau Patricia Elton Mayo, yn ei llyfr “Roots of Identity: Adnabod y Gwreiddiau”, ble mae’n ysgrifennu, a chyfieithaf, “Fel awdur a dramodydd adnabyddus ar y cyfandir ond dieithr i Loegr, pwysleisiodd Saunders Lewis y cyd-destun Ewropeaidd sydd i ddiwylliant Cymru, ffactor gwbl amlwg cyn – a rhaid dyfynnu’r Saesneg gwreiddiol – “before the English occupation isolated Wales from the mainstream of European cultural development”. Mae persbectif o’r math – sy’n tarddu oddiallan i Gymru, ac yn gweld datblygiadau cenedlaethol yng Nghymru fel rhan o symudiad Ewropeaidd, yn adlewyrchu safbwynt Saunders Lewis, a’i osod mewn cyd-destun llawer ehangach.

Bu Saunders yn olygydd y Ddraig Goch am flynyddoedd yng nghyfnod cynnar y Blaid. Byddai’n manteisio ar bob cyfle i ddod â dimensiwn Ewrop i’w ddadansoddiad.

Er enghraifft, yn erthygl olygyddol rhifyn Awst 1929, a sgrifennodd, dan y pennawd “Yma a thraw yn Ewrop: y lleiafrifoedd yn deffro”, nododd deffroad cenedlaethol yn Fflandrys, Catalunya, Malta, a Llydaw ac mae’n gofyn:

“Beth a brawf hyn oll? Prawf fod lleiafrifoedd Ewrop, y gwledydd bychain a lyncwyd gan rai mwy yng nghyfnodau gormes a chanoli llywodraeth, bellach yn deffro ym mhob rhan o’n cyfandir ni ac yn dwyn ysbryd a delfryd newydd i wleidyddiaeth Ewrop.”

 Wedyn mae’n datgan:

“Arbenigrwydd a nerth Ewrop, o’i chymharu hi ag America, yw amrywiaeth gyfoethog ei gwareiddiad hi. ….Os yw hyn yn gywir, cywir hefyd yw ein dadl ni mai mudiad er bendith i Ewrop a’r byd yw’r mudiad ymreolaeth yng Nghymru ac yn y gwledydd eraill oll…..

Yr athrawiaeth Ewropeaidd hon hefyd sy’n cymell arweinwyr ar y cyfandir, …. sydd yn ceisio arwain Ewrop yn ôl o fateroliaeth ymerodrol, o gystadleuaeth gibddall y galluoedd canolog mawrion, i wleidyddiaeth newydd, gwleidyddiaeth sydd wedi ei sylfaenu ar ddyfnach deall o wir natur a gwerth gwareiddiad y gorllewin.”

Mae SL hefyd yn gweld ymreolaeth Cymru fel rhan o sefydlu gwell drefn ryngwladol; trefn a geisiai ddatrys anghydfod drwy ddulliau heddychlon, nid trwy ymladd y rhyfel gwaedlyd a welodd yntau yn ffosydd Ffrainc.

Mae ei bwyslais ar ddatblygu cyfundrefnau rhyngwladol – a’i rybuddion cyson na fynnai Lloegr fod yn rhan o’r math drefn, yn gefndir i wleidyddiaeth Gwynfor Evans, ac i safiad Adam Price yn erbyn rhyfel Irac.

Mae’n werth manylu ar hyn, gan fod y neges mor berthnasol i’r oes hon, pan mae Lloegr, drachefn, yn cefnu ar ein cyfandir ac ar Lys Cyfiawnder Ewrop. Yn ei erthygl “Lloegr ac Ewrop a Chymru” ym 1927 dywed SL:

“Beth yw polisi tramor Lloegr? Datganwyd ei egwyddor yn derfynol ac yn bendant gan Syr Austen Chamberlain ( Gweinidog Tramor Prydain) yng nghyfarfod Seiat y Cenhedloedd (sef yr hen League of Nations) fis Medi. Ebe ef: ‘Y mae Lloegr yn perthyn i undeb gwledydd sy’n hŷn na Seiat y Cenhedloedd, sef Ymerodraeth Prydain ac os y daw gwrthdrawiad rhwng y Seiat a’r Ymerodraeth, rhaid yw i ni bledio’r Ymerodraeth yn erbyn y Seiat.'”

Priodol atgoffa’n hunain fod “deiseb heddwch” Merched Cymru, a gasglwyd ym 1923, yn ymwneud â’r union bwynt – gan apelio i America gefnogi Seiat y Cenhedloedd fel sylfaen hanfodol i adeiladu heddwch.

Aiff Saunders ymlaen: “Pan ddywedodd Chamberlain hynny, llefarodd dros Loegr, nid dros blaid…. Yn awr, yn rhinwedd yr egwyddor hon, y mae Lloegr – ysywaeth, rhaid i ni ddweud y mae Prydain Fawr – er ei bod yn naturiol ac yn ddaearyddol ac o ran yn hanesyddol, yn perthyn i Ewrop ac yn angenrheidiol i Ewrop – eto yn gwadu ei pherthynas a’i chyfrifoldeb ac yn gadael Ewrop heddiw , megis ym 1914 a chynt, yn ansicr am ei pholisi.”

Tydi’n anhygoel y gallem ddeud hyn, eto heddiw? O beidio dysgu gwersi hanes, fe ail-adroddwn yr un camgymeriadau. Y tro diwethaf arweiniodd at ffasgiaeth ac at ryfel 1939. Dyn a’n gwaredo rhag gorfod ail-brofi’r wers waedlyd honno.

Aiff Saunders ymlaen gyda’r datganiad allweddol canlynol, a wnaeth lawer i liwio fy naliadau gwleidyddol innau:

“ Dwyn Undeb politicaidd ac economaidd i Ewrop yw un o anghenion cyntaf ein canrif ni. Gwelir hynny yn glir gan wledydd bychain Ewrop, ac er mwyn sicrhau hynny y lluniwyd ganddynt y Protocol sy’n rhwymo gwledydd i setlo dadleuon drwy gyf-lafaredd, a deddf, ac yn galw ar yr holl wledydd eraill i ymuno i gosbi unryw wlad a dorro eu hymrwymiad.

Er mwyn hynny hefyd, y myn y cenhedloedd bychain rwymo pob gwlad i ardystio i ……. Ystatud Llys Sefydlog Barn Gydwladol. (Yr) Amcan ….yw cael gan y gwledydd dderbyn barn y Llys yn derfyn ar ddadleuon rhyngddynt a thrwy hynny arbed rhyfel.

Fe wrthoda Lloegr … oherwydd, a hithau’n rhan o Ymerodraeth sydd bron yn gwbl tu allan i Ewrop, ni fyn hi rhwymo ei hun i Ewrop….

 Gwrthoda … am na all y Llywodraeth sicrhau, pe byddai barn y llys yn anffafriol i Brydain, y gellid ei ddwyn i ddeddf drwy Senedd Prydain; ac yn ail oblegid bod yr Ymerodraeth yn ddigon eang a chryf i fedru amddiffyn ei hawliau heb bwyso ar lys barn……….”

Ac oni chafodd hyn ei weld yn glir yn ystod y saith mlynedd ddiwethaf, yn agwedd pobl Brexit tuag at Lys Cyfiawnder Ewrop….?

Aiff ysgrif Saunders ymlaen:

“Gwelir hefyd fod tueddiadau economaidd Lloegr yn llawn cymaint â’i thueddiadau gwleidyddol, yn arwain i ryfel. Gobaith heddwch gwleidyddol Ewrop yw cael Prydain yn rhan hanfodol o undeb cenhedloedd Ewrop…..

Ond ym Mhrydain a oes traddodiad Ewropeaidd? A oes yma genedl a fu’n rhan wreiddiol o wareiddiad y Gorllewin, yn meddwl yn null y gorllewin ac yn gallu deall Ewrop; ac yn gallu cydymdeimlo a hi? Yr ateb yw: Cymru.

Y Cymry yw’r unig genedl ym Mhrydain a fu’n rhan o Ymerodraeth Rufain… Fe all Gymru ddeall Ewrop canys y mae hi’n un o’r teulu.”

Gyfeillion, O’r gwreiddiau hyn y mae mudiad cenedlaethol Cymru wedi tyfu; a gwae ni os anghofiwn hyn. Mewn erthygl arall yn y Ddraig Goch, mae’n honni ei fod “yn eglur bod cyfathrach agos ag Ewrop yn ffynhonnell pob Dadeni i ddiwylliant Cymraeg.”

A phwysleisiaf drachefn fod gwareiddiad cenedlaethol Cymru yn cynnwys ein hetifeddiaeth ddiwylliannol – ein hiaith, ein llenyddiaeth, ein cerddoriaeth, ein celfyddydau cain – a llawer mwy.

Ond mae hefyd yn cynnwys ein gwerthoedd, megis y pwyslais a roddir o fewn ein hetifeddiaeth gymdeithasol, ar gydraddoldeb; ar werth cymdeithas fel y cyfryw, ac nid gwerth yr unigolyn a’r teulu yn unig; ac ar yr elfen o gydweithio, fel teuluoedd, fel cymunedau ac fel gwledydd, i warchod ein buddiannau.

Dyma hanfod y gwahaniaeth sylfaenol sydd rhwng gwleidyddiaeth Cymru a gwleidyddiaeth Lloegr; ac oherwydd bod y Blaid Lafur Gymreig yn mynnu clymu ei hun i’r Blaid Lafur Seisnig, mae’n methu â datblygu athroniaeth a rhaglen wleidyddol ar sail ein gwerthoedd cenedlaethol ni, fel sylfaen i’w pholisïau o fewn Senedd Cymru.

Ac ar hyn, dof nôl at gwestiwn “annibyniaeth”. Byddwch wedi sylwi, o’r hyn a ddywedais am bolisïau pleidiau Llundain, yn y dauddegau, eu bod yn gwrthod i Brydain rannu grym â sefydliadau rhyngwladol er mwyn gwarchod eu hannibyniaeth.

Dyna oedd ystyr annibyniaeth pan sefydlwyd Plaid Cymru; a dyna paham roedd Gwynfor Evans yn ysgrifennu yn y chwedegau, “Datganwyd (gan Blaid Cymru) o’i chychwyn mai rhyddid, nid annibyniaeth, yw ei nod”. Roedd hyn, felly, oherwydd ymrwymiad y Blaid i alluogi Cymru i chwarae ei rhan mewn sefydliadau rhyngwladol, megis Cynghrair y Cenhedloedd; ac wedi’r rhyfel, y Cenhedloedd Unedig; ac yn ddiweddarach, yn Undeb Ewrop.

Dim ond ar droad y ganrif, pan ail-ddiffiniwyd telerau aelodaeth Undeb Ewrop i ddatgan fod aelodaeth o’r Undeb ar agor i “wladwriaethau annibynnol”, y newidiodd y Blaid ei pholisi i arddel annibyniaeth. Pleidleisiais innau dros hynny, gan dderbyn mai’r peth cyntaf a ddigwydd i wlad sy’n dod yn rhan o Undeb Ewrop, ydi ei bod hi’n aberthu rhan o’i hannibyniaeth. Byddai Saunders Lewis, dwi’n sicr, yn llawenhau, fod Cymru’n arddel hyn fel nod.

Mae hyn yn f’arwain at y “Deg pwynt polisi” a luniwyd gan SL. Yr hyn sy’n ddifyr, o gofio fod rhai haneswyr yn gosod gwleidyddiaeth SL ym mhrif ffrwd Democratiaid Cristnogol Ewrop, ydi mai trywydd adain chwith digamsyniol sydd i’r pwyntiau polisi hyn ac fe welir hyn fwyaf yn Pwynt 3:

“3) Mae cyfalafiaeth ddiwydiannol a chystadleuaeth economaidd – rydd oddiwrth reolaeth llywodraeth gwlad – yn ddrwg dirfawr ac yn gwbl groes i athrawiaeth cenedlaetholdeb cydweithredol.”

Gallai’r gosodiad fod wedi dod o enau’r Cymro mawr a sefydlodd yr egwyddor gydweithredol a fathodd, hefyd, y gair sosialaeth, sef Robert Owen, o’r Drenewydd – un y dylem ei anwesu fel un o gonglfeini’r weledigaeth gymdeithasol Gymreig.

Mae’n werth oedi am eiliad ar y geiriau a ddyfynnais, gan eu bod yn allweddol wrth geisio safleoli daliadau Saunders a hefyd yn bwysig i’r ffordd y mae Undeb Ewrop wedi tyfu.

Doedd Saunders Lewis, wrth gwrs, ddim yn Farcsydd; ac roedd yn feirniadol iawn o Gomiwnyddiaeth Sofietaidd – ac o ganlyniad yn ennyn gwg y Cymry – a Saeson – oedd yn sylfaenu eu gwleidyddiaeth ar ddadansoddiad Marcsaidd.

Ond wrth ddatgan nad oedd o’n ddilynydd i Karl Marx, tydi hynny ddim yn ei wneud yn gyfalafwr; nid dewis beinari Rhodd Mam ydi ystod y dewis yn y sbectrwm gwleidyddol. Gwnaeth Saunders yn gwbl glir, ym mhennod gyntaf Canlyn Arthur, ei elyniaeth tuag at gyfalafiaeth ryngwladol; a dyfynnaf ei eiriau : “Dyweder yma ar unwaith ac yn bendant, mai cyfalafiaeth yw un o elynion pennaf cenedlaetholdeb.”

Ac â ymlaen; “Mae’n rhaid i genedlaetholwyr gynllunio sut i ddwyn Cymru allan o rwymau cyfalafiaeth”. Ond wrth wneud hyn, mae’n derbyn pwysigrwydd busnesau bychain sy’n rhan o gymdeithas; a hefyd busnesau cydweithredol.

Ac mewn ysgrif ym 1932 dywed: “I’r cenedlaetholwr Cymreig, y mae’r Undebau Llafur yn sefydliadau amhrisiadwy gwerthfawr a bendithiol ac y mae eu parhad a’u llwyddiant yn hanfodol er mwyn sefydlu yng Nghymru y math o gymdeithas yr amcanwn ato.”

Dwi’n dyfynnu’r geiriau hyn, ynglŷn â natur y gymdeithas a’r economi y mae eisiau ei weld yng Nghymru, er mwyn gwadu yn ddi-flewyn-ar-dafod yr honiadau ei fod ar yr adain dde wleidyddol; a hefyd fel cyd-destun ei weledigaeth ehangach ar gyfer Ewrop.

Diben Cymuned Ewrop, o’r dyddiau cynnar, oedd hyrwyddo masnach rydd ar yr amod ei fod o fewn fframwaith cymdeithasol, ac felly i greu telerau cyfartal ar gyfer gweithwyr y gwahannol wledydd, yn hytrach na’u gadael ar drugaredd y farchnad.

Doedd llawer ym Mhrydain heb ddechrau dirnad hyn ym 1975, adeg y refferendwm ar aelodaeth Prydain o’r “Farchnad Gyffredin”. Felly, roedd yr adain dde fasnachol Seisnig yn ysu am aelodaeth o’r gyfundrefn newydd ble gallasant, yn eu tyb hwy, greu fwy fyth o elw preifat. Mewn gwrthgyferbyniad, fe ymatebodd y chwith Seisnig drwy wrthwynebu aelodaeth o’r Farchnad Gyffredin.

Ond roeddent wedi camddeall y weledigaeth Ewropeaidd: sef yr uchelgais o greu Ewrop gymdeithasol llawn cymaint â’r Ewrop economaidd: y “Social Europe” a ddaeth yn rhan hanfodol o’r frwydr dros y bennod gymdeithasol o fewn cyfansoddiad yr Undeb Ewropeaidd; a phan ganfu Maggie Thatcher a’i chriw fod oblygiadau gwaraidd o’r math yn rhan o’r weledigaeth, bu iddynt yn fuan iawn gamu nôl.

Dyna pam y gwelwyd erbyn Brexit, lawer ar adain dde Lloegr yn ffyrnig yn erbyn Undeb Ewrop; ac elfennau blaengar y chwith, o’i phlaid.

Byddai’n wirion i mi honni mod i’n cytuno a phob gair a ddeilliodd o enau Saunders Lewis; nac, yn wir, y cyfan o’r Deg Pwynt Polisi. Yn amlwg, roedd rhai pethau a oedd, efallai, yn gredadwy yn eu cyfnod – ond sy’n edrych yn hurt, braidd, heddiw. Ond erys brif ffrwd ei weledigaeth yn gwbl berthnasol.

Erthygl arall yn y gyfrol Canlyn Arthur, gyda thrywydd Ewropeaidd, yw’r un ar Tomáš Masaryk ac adfywiad cenedlaethol Bohemia; ac mae hyn yn ateb i rai beirniaid sy’n edliw mai dim ond diddordeb yn y gwledydd bach Celtaidd oedd gan Blaid Cymru pryd hynny. Masaryk lwyddodd i osod sylfaen i ‘r weriniaeth Tsiec sydd bellach yn wlad annibynnol.

Roedd Masaryk, fel Saunders Lewis, yn pwysleisio rôl diwylliant fel un o hanfodion y gymuned genedlaethol; ac fel SL, roedd yn gweld ei wlad o fewn fframwaith Ewropeaidd ac o fewn delfrydau Ewrop.

Edmygai Saunders ef oherwydd iddo “ddeffro enaid y genedl” a chyflawni hyn trwy weithredu’n ddi-drais. Mae Saunders yn uniaethu â gweledigaeth Masaryk, gan ddeud:

“Iddo ef, yr oedd bod yn Fohemiad da yn golygu bod yn Ewropead da hefyd” gan ychwanegu

“…yr oedd gan Fasaryk pob amser dau gartref, Bohemia ac Ewrop. Dyna’r unig genedlaetholdeb y gallaf i ei edmygu…”.

Roedd yr agwedd allblyg – y syniad y gallai SL fod yn gartrefol bron unrywle yn Ewrop – yn naturiol yn lliwio ei agwedd yntau tuag at bobl sy’n symud i Gymru: ‘doedd ei genedlaetholdeb ddim yn seiliedig ar godi muriau o gwmpas Cymru; yn hytrach dywedodd

“Rhaid troi’r estroniaid yn Gymry a rhoddi iddynt y meddwl Cymreig, y diwylliant Cymreig, a’r Iaith Gymraeg.”  

Er fel y gwyddom, weithiau haws deud na gwneud!         

Saunders Lewis, gyda’i gyd-ddiffynyddion
Lewis Valentine a D.J. Williams,
adeg prawf llys  Penyberth

Yn ei gyfraniad pwysig i’r gyfrol “Presenting Saunders Lewis” mae Dafydd Glyn Jones, wrth ysgrifennu am “Aspects of his work: his politics”, yn nodi – a dwi’n ei gyfieithu:

“Trwy gydol y gyfrol, mae Canlyn Arthur yn rhagdybio mai’r genedl yw’r ffurf naturiol ar gymdeithas yn Ewrop ac yn sylfaen i wareiddiad y Gorllewin… i fodoli, ac i ennill cydnabyddiaeth i’r fodolaeth honno gan genhedloedd eraill, dyma’r unig ffordd, yn ôl Saunders Lewis, y gall Gymru gyfranogi’n llawn ac yn greadigol, o fewn cymdeithas ehangach.

A mae’r gyfranogaeth honno yn anhepgor os oes unryw ystyr i hunanlywodraeth.  Mae Senedd Gymreig yn angenrheidiol nid er mwyn galluogi i Gymru ymgilio i hunanddibyniaeth, ond er mwyn iddi adennill ei chysylltiad ag Ewrop”.

Yn ôl Dafydd Glyn, un o’r dylanwadau mwyaf ar Saunders Lewis oedd yr ysgolar Pabyddol Ffrengig, Jacques Maritain. Ef oedd un o arweinwyr Ffrainc a fynnodd fod amgenach lwybr i Babyddion Ffrainc na chefnogi’r mudiad lled-ffasgaidd Action Française.

Roedd delfrydiaeth Maritain yn cynnwys rhyddid yr unigolyn, yr angen am drefn o fewn cymdeithas a phlwraliaeth newydd sy’n osgoi unbennaeth a cheidwadaeth laissez-faire.

Bu’n ddylanwadol yn y gwaith o ddrafftio ‘r Datganiad Hawliau Dynol (Universal Declaration of Human Rights); fe ymgyrchodd i ddwyn sylw at erchyllterau’r Holocaust. Cyhoeddodd gyfrol ym 1936, “Integral Humanism” ac edrychir arno fel un a ysbrydolodd y mudiad Democrat Cristnogol yn Ewrop.

Roedd yn ffrind mynwesol i Robert Schuman, Gweinidog Tramor Ffrainc wedi’r rhyfel – yr un a allai hawlio ei fod, anad neb, yn sylfaenydd Undeb Ewrop!

Fe wnaed gwaith gwerthfawr ar bwysigrwydd syniadau Saunders Lewis am y berthynas hanfodol rhwng Cymru ac Ewrop, gan y Dr Emyr Williams, a enillodd ddoethuriaeth yng Nghaerdydd gyda’i thesis ar “The Social and Political Thought of Saunders Lewis”.

Mae Emyr Williams yn olrhain dylanwad Maritain ar Saunders; ac mae’n datgan yn ei draethawd – trosaf ei eiriau i’r Gymraeg:

“Casgliad Maritain ydi fod y cysyniad o “sofraniaeth” yn anghywir o’i hanfod, gan fod awdurdod gwleidyddol yn tarddu o’r bobl, o’r corff gwleidyddol; ac nad ydyw’n disgyn o’r oruchel. Mae hyn yn sylfaenol i ddeall meddylfryd Saunders Lewis ynglŷn â’r cysyniad o sofraniaeth…”

 

Dwi’n ddyledus i Emyr Williams am ei help ac am gael astudio ei waith ymchwil. Ymhlith ei gasgliadau oedd:

• Fod y syniad o archwladwriaeth ganoledig Ewropeaidd yn wrthun i SL;
• Fod ei weledigaeth yn seiliedig ar yr egwyddorion o ffederaliaeth a sybsidiaredd;
• Fod ei fodel ar gyfer Ewrop yn un o lywodraethiant lluosog ac aml-haenau (“multilevel, plural governance”);
• Fod yr elfen o barhad diwylliannol cenedlaethol yn rhan annatod o’r cysyniad Ewropeaidd, ac yn rhan ganolog o hunaniaeth Ewrop.

Yn ôl Emyr Williams, “Pabyddiaeth a Ffrancoffilia Saunders Lewis oedd yr elfennau a’i yrrodd i weld y diwylliant Cymreig fel rhan o dreftadaeth Cristnogol Ewropeaidd ehangach; a’i gymell i geisio a symud Cymru i ffwrdd o’i pherthynas blwyfol a Lloegr a Phrydain, a cheisio â’i chael i gysylltu, yn ddiwylliannol ac yn wleidyddol, gyda’r byd ehangach.”

Mae Saunders Lewis yn cydnabod iddo gael ei ddylanwadu gan waith Emrys ap Iwan – yn benodol felly gan lyfr T. Gwynn Jones ar Emrys ap Iwan, a ddisgrifiwyd gan SL fel “Un o’r llyfrau hynny sy’n newid hanes ac yn dylanwadu ar genhedlaeth gyfan, gan ei hysbrydoli a rhoddi cyfeiriad i’w meddyliau.”.

Roedd Emrys ap Iwan, fel Saunders Lewis yn cael llawer o’i ysbrydoliaeth o Ffrainc; a hefyd o’r Almaen ble bu’n athro. Emrys ap Iwan fathodd y term “ymreolaeth”; gan ei ddiffinio mewn termau ffederal a defnyddio’r Swisdir fel sail.

Yn ôl Saunders Lewis, bu’r athronydd a hanesydd Ffrengig, Etienne Gilson, yn un o’r prif ddylanwadau arno; ac roedd Gilson ei hun yn awdurdod ar waith Descartes, ac yn cydweithio’n glos â Jacques Maritain!

Dywed rhai mai ei ddeffroad personol i bwysigrwydd canolog y deimensiwn Ewropeaidd a ddaeth a SL i ddatblygu ei ymwybyddiaeth wleidyddol a chenedlaethol.

Bu amser, yn y chwedegau a’r saithdegau, pan edrychodd lawer o fewn y mudiad cenedlaethol ar Undeb Ewrop fel rhwystr i annibyniaeth Cymru.

Yn fy marn i, heddiw, megis canrif yn ôl pan fireiniodd Saunders Lewis ei weledigaeth ar gyfer Cymru – nid Ewrop yw’r bygythiad i ddyfodol Cymru, nac i werthoedd Cymru, ond meddylfryd imperialaidd San Steffan sydd , gyfeillion, yr un mor wir heddiw ag ydoedd yn nyddiau Austen Chamberlain.

O safbwynt heddiw, yr hyn sy’n bwysig i ni ei gofio ydi, yn gyntaf, pam yr oedd SL yn edrych i’n gwreiddiau Ewropeaidd am ysbrydoliaeth? ‘Roedd hynny am resymau diwylliannol a chrefyddol, gan mai ein gwreiddiau Ewropeaidd sydd wedi creu ein hunaniaeth a’n diwylliant.

 O’r gwreiddiau hyn y mae ein gwerthoedd wedi datblygu; ac mae’r agwedd hon, i mi yn gwbl sylfaenol.

Ond mae rheswm arall eithriadol bwysig, paham na ddylem gefnu ar y gwaith a wnaed i uno’n cyfandir; ac mae hanes diweddar yr Iwcrain yn ein hatgoffa am hyn.

Mae rhai ohonom yma heddiw, â pherthnasau a ddioddefodd – o bosib a gollodd eu bywydau – yn y ddau ryfel arswydus a ymladdwyd rhwng cenhedloedd Ewrop yn ystod hanner gyntaf yr ugeinfed ganrif. Gadewch i ni byth anghofio mai er mwyn osgoi gweld y math gyflafan yn ein cyfandir ni, y daeth pobl at ei gilydd yn sgil yr ail ryfel, i geisio a chreu undod newydd, heddychlon, yn ein cyfandir.

I gloi, dof nôl at thesis Emyr Williams – sy’n tanlinellu’r ffaith nad yw SL yn gosod sofraniaeth cenedlaethol mewn gwladwriaeth annibynnol, fel conglfaen ei genedlaetholdeb Cymreig. Ac mae hyn yn ei wneud, yn ôl rhai gwyddonwyr gwleidyddol, yn unigryw o fewn ei gyfnod – ac ymhell o flaen ei amser. Yn sicr ddigon, nid yw wedi ei ynysu yn y gorffennol canoloesol, fel mae ei elynion gwleidyddol am i ni gredu.

Gweithiodd Emyr Williams ar ei thesis yn rhannol oherwydd na fu ymdrech ers y 70au i adolygu syniadau gwleidyddol SL yng ngoleuni’r newidiadau anferthol y deugain mlynedd diwethaf – sydd erbyn hyn yn cynnwys :

• mynediad Prydain i Undeb Ewrop, wedyn ysywaeth ei gadael;
• datblygiad pennod gymdeithasol Ewrop; cwymp comiwnyddiaeth ac ail-uno Ewrop;
• dyfodiad gwledydd bychain yn aelodau llawn o Undeb Ewrop;
• sefydlu senedd ddeddfwriaethol I Gymru;
• pasio deddfau sy’n rhoddi statws swyddogol i’r iaith Gymraeg; a’r
• Twf yn yr Alban ac yng Nghymru yn y gefnogaeth i annibyniaeth.

Mae’r rhain oll yn ategu’r alwad dros ail-asesu gwerthoedd a neges wleidyddol Saunders Lewis.

Dywed Emyr Williams am SL:

“…yn hytrach na gweld lle ar gyfer y genedl Gymreig o fewn hierarchaeth yr Ymerodraeth Brydeinig, mae’n gweld Undeb gwleidyddol ac economaidd Ewrop fel yr elfen hanfodol ar gyfer bywiogrwydd “cenhedloedd bach Ewrop” o fewn cyfundrefn egalitaraidd. Mae’r cysyniad o Undeb Ewrop felly yn ganolog i’w feddylfryd gwleidyddol”.

 Mae’r genadwri’n dod mewn brawddeg:

“Mae datblygiad yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â’i hegwyddor sylfaenol o sybsidiaredd a llywodraethiant aml-haen, felly yn ein harwain i ail-asesu gweledigaeth Saunders Lewis”.

A dyna fy neges innau bore ma, ar lwyfan y Babell Len, i ni edrych eto ar ddysgeidiaeth un o lenorion mwyaf Cymru a fframiodd y weledigaeth ar gyfer y Gymru sydd ohoni – boed hynny yn nhermau hawliau iaith, perthynas â’n cyfandir, cyfiawnder cymdeithasol neu’r hyn sy’n hanfod i genedlaetholdeb gwaraidd a threfn ryngwladol.

Ac os ydym am ddefnyddio’r tair blynedd nesaf i ddysgu gwersi o’r ganrif a aeth heibio ers darlith 1926, ble gwell i ni gychwyn ar y gwaith nag yma yng ngwlad Llŷn ac ar lwyfan a ddarparwyd gan Brifysgol Abertawe. A lle gwell i gloi, na chyda dwy gerdd Williams Parry, yn gyntaf i’r Gwrthodedig:

Hoff wlad, os medri hepgor dysg,
Y dysgedicaf yn ein mysg
Mae’n rhaid dy fod o bob rhyw wlad
Y mwyaf dedwydd ei hystâd.

Ac eto, i’r Cyn-ddarlithydd:

Y Cyntaf oedd y mwyaf yn ein mysg
Heb gyfle i dorri gair o gadair dysg
Oherwydd fod ei gariad at ei wlad
Yn fwy nag at ei safle a’i lesâd.

Diolch yn fawr.     

Dafydd Wigley.                 

                                                            ****

Llyfryddiaeth

Egwyddorion Cenedlaetholdeb, Saunders Lewis, Plaid Genedlaethol Cymru. Argraffwyd yn 1926 gan Evan Jones, Argraffydd, Machynlleth.

The Welsh Nationalist Partty 1925-1945: A Call To Nationhood. D.Hywel Davies (1983) Cardiff. University of Wales Press.

Saunders Lewis: Letters to Margaret Gilcriest. Edited by Mair Saunders Jones, Ned Thomas and Harri Pritchard Jones (1993) Cardiff. University of Wales Press.

The Social and Political Thought of Saunders Lewis, Emyr Williams. A dissertation submitted at the School of European Studies, Cardiff University, in candidature for the degree of Doctor of Philosophy, Cardiff University.  June 2005. https://orca.cardiff.ac.uk/id/eprint/54521/
Social and political thought of Saunders Lewis. -ORCA (cardiff.ac.uk)

Cyhoeddwyd erthygl gan Syd Morgan am Stuart Neale ymgeisydd Plaid Cymru yng Ngwent 

 

Erthygl Syd Morgan > Linc 

Elwyn Roberts, craig safadwy Plaid Cymru drwy ran helaeth o’r ugeinfed ganrif, oedd pwnc darlith flynyddol Cymdeithas Hanes y Blaid yn 2017.  Er gwaethaf ei gefndir yn y byd bancio, bu Elwyn Roberts yn genedlaetholwr penderfynol ac ymroddedig a roddodd ei gariad i Gymru o flaen unrhyw fuddiannau personol.

Disgrifiwyd ei waith dros Gymru gan gyn-arweinydd Plaid Cymru Dafydd Wigley, hanesydd Gwynn Matthews ac olynydd i Elwyn fel ysgrifennydd cyffredinol y Blaid, Dafydd Williams.  Cewch ddarllen gopïau llawn o’u darlithiau a gwrando ar recordiad o’r sesiwn ym mhabell y Cymdeithasau ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ynys Môn yn 2017.

 

Cofio Elwyn Roberts

Anerchiad gan Dafydd Wigley i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru,

Eisteddfod Ynys Môn; Awst, 2017

Mae’n  bleser cael agor y cyfarfod hwn,  i gofio Elwyn Roberts, un o hoelion wyth y Blaid, ac mae’n addas  mai yma ar faes y Brifwyl ym Môn yr ydym yn ymgasglu, gan iddo fod hefyd yn drefnydd  yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith.  Bu’n byw am ddegawdau ym Modorgan; er bod ei  wreiddiau yn Abergynolwyn, Meirionnydd.  Roedd yn un â’i ddylanwad i’w deimlo ledled Cymru. 

Mae gennym, fel cenedl, le nid yn unig i barchu’r goffadwriaeth Elwyn; ond hefyd i drosglwyddo’r cyfraniad a wnaed ganddo, fel ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd i dorchi llewys ac i gwblhau’r uchelgais oedd yn ei galon.  Roedd yn genedlaetholwr ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol – trwy harneisio adnoddau pobol a chyllidol i wireddu uchel amcanion ein cenedl.

Bûm yn pendroni a allwn wneud cyfiawnder â’r testun, gan amau a oeddwn yn wir adnabod Elwyn Roberts. Efallai y byddai llawer o’r rhai a weithiodd gydag ef, yn cyfaddef teimladau cyffelyb: oherwydd roedd Elwyn, yn ogystal â bod yn ffigwr cenedlaethol ac yn heavyweight gwleidyddol, hefyd  yn ddyn hynod breifat.

Roedd Elwyn yn un o hanner dwsin a ddylanwadodd  yn sylweddol arna’ i’n bersonol, gan fy nhywys  – o oed ifanc – i weithio dros y Blaid. Y dylanwadau cenedlaethol eraill  oedd Gwynfor Evans a Saunders Lewis;   yn lleol yng Ngwynedd – Dafydd Orwig a Wmffra Roberts; ac o fewn fy nghenhedlaeth innau, y diweddar annwyl Phil Williams.  Gwerth nodi fod tri o’r rhain yn feibion i chwarelwyr llechi – Dafydd Orwig, Wmffra ac, ie, Elwyn Roberts.

Roedd Elwyn yn fab i Evan Gwernol  Roberts, chwarelwr yn Abergynolwyn; ei fam, Mabel, yn brifathrawes ysgol babanod.  Roedd Abergynolwyn mor bwysig iddo, fe drodd  hunangofiant,  yn gyfrol hanes Abergynolwyn – ‘doedd o byth yn siarad amdano fo ei hun!  Felly mae’n ymhyfrydu yn y llyfr mai drwy ymdrechion y Blaid, yn y 70au y cafodd y chwarelwyr, o’r hir hwyr, hawl i iawndal llwch.

Ganwyd Elwyn ym 1905, ac roedd yn ddyn o’i genhedlaeth. Roedd cysgod y rhyfel byd cyntaf, yn drwm arno, fel oedd chwyldro Iwerddon a dirwasgiad y diwydiannau trymion.  Ni chafodd addysg brifysgol – yn wir, ni hidiai lawer am yr addysg a gafodd  yn ysgol Ramadeg Tywyn, a oedd yn llawer rhy Seisnig iddo.

Ar ôl gadael ysgol aeth i weithio i’r banc,  ble fu  am chwarter canrif, yn gyntaf yn Blaenau Ffestiniog, wedyn Bethesda – dwy gymuned chwareli – ac yna, Llandudno  gan godi’n ddirprwy reolwr ac yntau prin yn drideg oed.

Gallai fod wedi esgyn yn uchel yn y  byd  bancio: ond  roedd dyfodol Cymru’n bwysicach iddo na gyrfa a chyfoeth.  Ymunodd â’r Blaid Genedlaethol yn ei dyddiau cynnar; yn un ar hugain oed, fe  sefydlodd gangen Blaenau Ffestiniog – y  gangen fwyaf oedd gan y Blaid  drwy Gymru benbaladr.  Pryd hynny, fel drwy ei yrfa,  gweithiai’n ddygn yn y cefndir, i eraill gael y sylw fel ceffylau blaen.

Pan ddaeth rhyfel ym 1939, gwrthododd Elwyn â listio yn y lluoedd arfog; gwnaeth hyn ar sail cenedlaetholdeb, nid heddychiaeth.  Gwrthododd gydnabod hawl gwladwriaeth Lloegr I’w orchymyn i ymladd drostynt. Gofynnodd un o’r Tribiwnlys iddo  “Fel Cymro ydach chi’n sefyll, ynte?”  Atebodd Elwyn, gyda’i hiwmor sarrug, a’i agwedd gwbl sarhaus tuag at y sefydliad Seisnig,   “Na, fel Tsieini!” Cafodd ei orfodi i weithio fel dyn dal llygod mawr yn ardal Corwen.

Yn ystod y rhyfel – drwy anogaeth Saunders Lewis a J.E. Daniel –  sefydlwyd “Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru” – yng ngeiriau Gwynfor, “y mudiad cenedlaethol pwysicaf i weithio dros Gymru yn ystod y rhyfel”. Trefnwyd ralïau ledled Cymru, a’r un mwyaf llwyddiannus oll oedd un a gynhaliwyd ym Mae Colwyn.  Holodd Gwynfor pwy oedd yn gyfrifol am gael y math dorf.  Cafodd ar ddeall mai clerc banc ifanc oedd wedi cyflawni’r math wyrth.  Dyna ‘r tro cyntaf i Gwynfor gyfarfod Elwyn; ac fe ffurfiwyd partneriaeth a ddylanwadodd ar ddyfodol ein cenedl. 

Rhaid bod y banc yn meddwl yn uchel ohono, oherwydd er gwaethaf ei genedlaetholdeb tanbaid cafodd ddychwelyd i’r banc cyn diwedd y rhyfel.  Pan safodd Gwynfor dros Feirionnydd yn etholiad 1945, gwnaeth yntau  gais i’r Banc i ryddhau Elwyn i weithio fel trefnydd; a chytunodd y banc i hynny!  Mae Rhys Ifans, yn ei gyfrol ar Gwynfor yn sôn am Elwyn yn serennu fel asiant etholiadol – a dwi’n dyfynnu – “ar gownt ei galedwch diarhebol”.

Dychwelodd Elwyn i’r banc  ar ôl  yr etholiad;  ond roedd ei allu trefniadol yn hysbys, a chafodd wahoddiad i weithio fel Trefnydd Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn, 1947 – gan gael y banc  i’w ryddhau, eto!

Cafodd ei ben-bachu eto i weithio  fel trefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst ym 1951.  Ni ddychwelodd i’r banc wedi hynny, a chafodd ei benodi gan y Blaid, yn Drefnydd Gwynedd a Chyfarwyddwr Cyllid.

Daeth galw arall arno – iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros Senedd i Gymru. Pan gymerodd Elwyn drosodd, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol,  a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.  Arweiniodd hyn i S.O. Davies AS gyflwyno Mesur Senedd i Gymru yn San Steffan ym 1956.

Ym 1958, Elwyn drefnodd wibdaith lwyddiannus  Gwynfor Evans i’r Unol Daleithiau.  Cymerodd Gwynfor ran mewn darllediad a welwyd gan ugain miliwn o bobl; cafodd groeso cynnes  gan John L Lewis arweinydd Undeb Glowyr America; a  threfnodd Elwyn i Gwynfor gael gwahoddiad i gyfarfod â’r Arlywydd Eisenhower – ond i  Lysgenhadaeth Prydain ei rwystro.

Roedd galwadau eraill yn dal i lifo. Pan gafodd gwmni Teledu Cymru anhawster i godi arian ym 1962, at Elwyn y trowyd, a llwyddodd i godi buddsoddiadau i’r fenter, a fyddai heddiw’n cyfateb i dros £1 miliwn.  Roedd codi arian yn un o gryfderau Elwyn: ef, yn ddiweddarach, berswadiodd ddyn busnes cyfoethog i gyflogi Gwynfor,  fel ymgynghorydd rhwng 1970 a 1974, wedi iddo golli Caerfyrddin – a Gwynfor, i bob pwrpas, ar y clwt yn ariannol.

 Tynnwyd Elwyn i mewn i geisio achub Clywedog rhag cael ei boddi, a dyfeisiodd gynllun i gannoedd brynu llathen sgwâr o dir y Cwm, a fyddai’n dyrysu  Corfforaeth Birmingham – cynllun aflwyddiannus, gwaetha’r modd, oherwydd cyngor cyfreithiol diffygiol.

Ym  1964 penodwyd Elwyn yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid .  Derbyniodd y swydd – a hynny ar adeg eithriadol o anodd yn hanes y Blaid – ar yr amod y cai weithio o swyddfa Bangor. 

Mae’n deg cydnabod nad oedd pawb o fewn y Blaid yn gallu ymateb yn bositif i bersonoliaeth Elwyn, i’w “galedwch diarhebol” nac i’r math o genedlaetholdeb “traddodiadol” a gynrychiolai; nac i’w uniongrededd ceidwadol o safbwynt trin arian.

Mae llawer wedi ei ysgrifennu am y tensiwn rhwng Emrys Roberts, a weithredai tan 1964, fel Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn swyddfa Caerdydd, ac Elwyn Roberts, rheolwr cyllid y Blaid, a weithredai o swyddfa  Bangor. Gallwn, yn bersonol, weld rhinweddau mawr yn y ddau hyn a gyfrannodd cymaint at lwyddiant y Blaid yn eu gwahanol ffyrdd.

Chwaraeodd Elwyn ran allweddol mewn nifer o ymgyrchoedd, gan gynnwys isetholiad Caerfyrddin 1966, ble bu’n cydweithio â’r Cynrychiolydd, Cyril Jones. Elwyn  sicrhaodd yr adnoddau i ennill y dydd.  Ac Elwyn gafodd y fraint o hysbysu Gwynfor, wrth iddo gyrraedd y cownt, ei fod wedi ennill!

Elwyn Roberts oedd Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru drwy’r cyfnod mwyaf  anhygoel yn ei hanes –  isetholiadau Caerfyrddin,  Rhondda Fawr ym 1967, Caerffili ym 1968, heibio  miri’r arwisgo ym 1969 gan ymddeol ym 1971.  Yn syth ar ôl ymddeol – fel petai heb wneud digon dros y Blaid,  cymerodd Elwyn drosodd y swydd ddi-dâl fel  Trysorydd Cenedlaethol y Blaid.

Yn rhinwedd y swydd, aeth ati eto i drefnu – trefnu codi arian  drwy nosweithiau llawen a chyngherddau Tribannau Pop!  Alla’i ddychmygu neb llai tebyg nag Elwyn, yn ei dop-cot llwyd, ei het a’i briff-ces,  fel trefnydd  digwyddiadau roc a rôl y 70au . Ond cododd filoedd i’r achos, ac ef greodd y sylfaen gyllidol ar gyfer etholiadau 1974 pan  enillodd y Blaid dair sedd yn San Steffan.

Efallai fod trefnu ymgyrchoedd etholiadol wedi creu’r awydd ynddo  i fwrw i’r dasg ei hun, oherwydd, yn syth ar ôl ymddeol cafodd ei ethol yn Gynghorydd Sir  yn Ynys Môn; ac yna i Gyngor newydd Gwynedd ym 1973.  Arhosodd fel cynghorydd tan 1985 – gan chwarae rhan flaenllaw i wella economi Gwynedd.

Y tro cyntaf i mi gyfarfod Elwyn oedd ym 1962. Roeddwn yn fyfyriwr ym Manceinion a newydd ymuno â’r Blaid. Yn ystod gwyliau’r coleg, mynychais gyfarfod o Gangen Caernarfon yn y People’s Café – ar y Maes yn y dref.  Elwyn oedd yn siarad yno a soniais yn y gyfrol “O ddifri” sut y cerddodd i mewn yn gwbl bwrpasol a’i brief-case yn orlawn. Daeth nid i  fân-drafod, llai fyth i gymdeithasu,  ond yn hytrach i’n cyfarwyddo. Fo oedd yn gosod yr agenda a’r blaenoriaethau, fel ryw Gomisar sofietaidd.

Yn fuan wedyn, galwais heibio ei swyddfa ym Mangor ac roedd hynny’n brofiad. Trefnai’r gwaith fel peiriant ac roedd yn feistr corn ar bawb a phopeth – fel dwi’n sicr y gallai Nans Couch – Nans Gruffydd fel yr oedd pryd hynny – dystiolaethu o brofiad personol.

Doedd gan Elwyn fawr o amser i ffyliaid – a dangosai hynny’n weddol amlwg.  Ond pe gwelai fod gan rywun gyfraniad i wneud i’r mudiad cenedlaethol, doedd dim yn ormod o drafferth iddo. Penderfynodd yn weddol gynnar fod gennyf innau rywbeth  i’w gynnig – ac fe gymerodd ddiddordeb mawr ym mhopeth a wnawn dros gyfnod o flynyddoedd.

Fo oedd tu cefn i’m mhenodi i weithio fel trefnydd etholaeth Arfon o Fehefin hyd Hydref 1964, ar ôl i mi raddio a chyn dechrau gweithio, cyfnod oedd  yn arwain at etholiad  cyffredinol 1964. Roedd wedi awgrymu, yn gynharach, y dylwn – ar ôl graddio – fynd i chwilio am waith i gymoedd y De i ddod i nabod Cymru’n well.  Pan ddeallodd mod i am fynd i weithio efo cwmni Ford yn Dagenham, fe ffieiddiodd am sbel – roedd wedi digio efo fi oherwydd, mae’n debyg, y tybiodd y byddwn innau’n diflannu o’r Blaid ac o wleidyddiaeth Cymru, fel bu hanes cymaint o fechgyn ifanc pryd hynny.

Cadarnhawyd ei ofnau ar ôl iddo ef a Wmffra Roberts geisio a’m mherswadio i sefyll yn Arfon yn etholiad Mawrth 1966; a minnau’n gwrthod yn fflat ystyried y math beth  – wedi’r cyfan roeddwn ond dwy ar hugain oed, ac roedd llawer yn rhy gynnar.  Ond roedd Elwyn wedi plannu’r syniad yn fy mhen y dylwn baratoi ar gyfer y math bosibilrwydd yn y dyfodol.

Pan welais Elwyn yng Nghaerfyrddin, y Sadwrn olaf cyn yr isetholiad 66, roedd ei agwedd tuag ataf yn dal yn  sarrug, a dweud y lleiaf. Anfonodd fi allan i ganfasio heb fawr ddim sgwrs – roeddwn yn y “bad books” go iawn. Ond pan ddychwelais i adrodd am drwch y gefnogaeth yn y dre, roedd wedi meirioli.  Dwedodd mai dyna’r ymateb drwy’r etholaeth – ac mewn llais isel, rhag i neb glywed, sibrydodd “Dwi’n credu fod Gwynfor am ennill”.

Yn sgil yr isetholiad, aeth nifer ohonom – Phil Williams, Dafydd Williams, Eurfyl ap Gwilym, Gareth Morgan Jones, Rod Evans ac eraill – ati i ffurfio Grŵp Ymchwil y Blaid – i helpu Gwynfor efo agweddau o’i waith seneddol,  ac i baratoi Cynllun Economaidd i Gymru.  Roedd hynny’n plesio Elwyn yn ddirfawr – a darparodd heb berswâd, gyllid o ryw hanner can punt y mis, i ni allu llogi swyddfa fechan iawn a chyflogi teipydd rhan amser.

O fod wedi methu a’m cael i sefyll yn Arfon, Elwyn berswadiodd Bwyllgor Rhanbarth Meirion i’m gwahodd i sefyll yno yn etholiad 1970, er fy mod yn byw yn Llundain ac  yn gweithio i gwmni Mars yn Slough.  Rhoddodd Elwyn gefnogaeth ymarferol i mi o ran adnoddau’r Blaid yn ganolog.

Erbyn 1972, roeddwn wedi dychwelyd i fyw yng Nghymru, yn gweithio efo cwmni Hoover ym Merthyr ac wedi fy ethol i Gyngor Merthyr – roedd fel pe bae cynllun cyfnod hir Elwyn ar fy nghyfer, o’r diwedd yn symud ymlaen fel yr oedd wedi bwriadu.  Pan gefais f’ethol dros Arfon, cefais eto  bob cefnogaeth ganddo, fel y cefais  pan sefais i olynu Gwynfor fel Llywydd.

Er bod Elwyn yn gymaint o gefn i mi, ac yn f’ystyried yn dipyn o protégé iddo, prin allwn ddeud fy mod yn ei wir adnabod – dim ond unwaith bûm heibio ei gartref ym Modorgan – a hynny i bigo ryw bapurau – a phrin erioed y cefais unrhyw sgwrs â’i wraig Nansi. Un felly oedd Elwyn; ac doedd dim dewis ond ei dderbyn fel yr oedd – oherwydd fyddai dim byd yn ei newid.  Roedd fel craig yr oesoedd, yn gyson, yn gadarn, yn unplyg ac yn gwbl ymroddedig i Gymru.

Mae’n dda ein bod ni heddiw yn ei gofio, oherwydd mae gan y Blaid a’r genedl lawer i ddiolch iddo:  Elwyn Roberts,  “Y graig safadwy drwy dymhestloedd”;  y math graig sydd o’r golwg dan wyneb y tir, ond oedd mor hanfodol  os oeddem am adeiladu dyfodol cenedl ar seiliau cadarn.  Diolch amdano a diolch am wrando.

 

 

‘Elwyn y Dyn’

Atgofion Gwynn Matthews

Diolch am y gwahoddiad i rannu  fy adnabyddiaeth o Elwyn, a diolch o galon i Dafydd Wigley am y portread arbennig gawsom ni.  Pwy all ychwanegu i’r pictiwr hwnnw o Elwyn fel ffigwr cenedlaethol?  Dwi ddim yn mynd i geisio gwneud hynny – beth rwy’n mynd i’w wneud yw sôn am Elwyn y dyn – y dyn y mae cymaint o bobl wedi ei gael yn anodd i fynd o dan ei groen.

Gwnes i gyfarfod ag Elwyn gyntaf yn 1961.  Roeddwn i’n fachgen ysgol ar y pryd a doedd  amgylchiadau’r cyfarfod ddim gyda’r hapusaf, oherwydd gwŷs ges i  ymddangos ger ei fron mewn Pwyllgor Rhanbarth! 

Mi oeddwn i wedi sefydlu cangen ysgol o’r Blaid yn Ysgol Ramadeg Dinbych ddechrau’r chwedegau.  Byddem ni’n cyfarfod yn yr awr ginio yn yr ysgol mewn ystafelloedd gwahanol yn ddiarwybod i’r staff.  Roedd hynny’n bosibl  oherwydd bod gen i fathodyn yn dweud ‘Prefect’ ( a hawl felly i adael disgyblion i mewn i’r adeilad) – ond y drwg oedd bod athrawon yn gallu dod heibio, agor y drws a gofyn “What’s going on here, then?”.  Os oedd yn Sais, roeddwn i’n gallu dweud, “Oh, it’s the Welsh Society, sir”.  Ac roedd hynny’n iawn.  Un tro ddaru’r athro ysgrythur ddod a gofyn a oedden ni’n cynnal cyfarfod gweddi – ac mae’n flin gen i gyfaddef i mi ateb fy mod! 

Y ffaith yw, roedd yna berygl cael ein dal, ond maes o law fe gawson ni ddefnyddio Swyddfa’r Blaid yn y dre.  Ond roedd rhywun wedi achwyn fod plant ysgol yn mynd a dod o’r swyddfa ac yn cadw reiat.  A felly dyma fi’n cael gwŷs i fynd i’r Pwyllgor Rhanbarth a rhoi cyfrif  amdanaf fy hun a’m cyd-ddisgyblion, o flaen neb llai na Mr Elwyn Roberts!

I’r rhai ohonoch oedd wedi adnabod Elwyn, gallwch chi ddychmygu sut deimlad oedd ymddangos o’i flaen!  Roeddwn i yn deall – allwch ddim wafflo efo hwn.  Ond y gwir yw mi ddaru o ddod allan o’n plaid ni, a dweud bod perffaith ryddid i ni ddefnyddio’r swyddfa o hynny ymlaen.

Ychydig nes ymlaen, yn 1968, fel y dywedodd Dafydd Williams, mi ges i fy mhenodi ar staff y Blaid.  Fe ges i gyfweliad ym Mhwllheli yn dilyn cyfarfod mabwysiadu Robyn Lewis.  Dyma Elwyn yn dod ata’i ar y diwedd,  – “Reit” medde fo, “dwi eisiau i chi helpu fi lenwi bŵt y car efo’r holl daflenni yma.”  Ac fel oeddwn i’n llenwi’r bŵt, roedd o yn fy holi.  A phan oeddwn i wedi llenwi’r bŵt, dyma fo’n dweud, ” ‘Dech chi wedi cael y swydd”.  Cyfweliad byrraf fy mywyd.

Fel mae Dafydd Wigley wedi dweud, dyn preifat oedd o.  A byddwn i’n dweud ei fod yn ddyn swil mewn gwirionedd.  Ac efallai, roedd ganddo ryw ffasâd sydd gan bobl swil yn aml sy’n gwneud i chi feddwl eu bod nhw’n llai cynnes nag ydyn nhw. Yn y bôn, mi roedd Elwyn yn ddyn cynnes. 

Ac fel yr awgrymodd Dafydd Wigley, pan gafodd o hamdden, ddaru o ddim sgwennu amdano’i hun ond sgwennu am ei fro – sgwennu am yr ardal roddodd ei werthoedd iddo. [Wrth Odre Cadair Idris]  Yno mae o’n sôn am ei blentyndod, ac mae un frawddeg sy’n dipyn o syndod.  Sôn mae o am ei ysgol, ac am athro yr oedd ganddo dipyn o feddwl ohono, Mr Fielding.  O’r Iseldiroedd y deuai teulu Mr Fielding, ond roedd o’n medru Cymraeg.

A dyma’r frawddeg oedd yn fy nharo fel un eithriadol: “Cofiaf rai o’r gwersi mewn rhifyddeg, er bod yn gas gen i’r pwnc.” Meddai hwn, y consuriwr ffigyrau!   Y dyn oedd yn medru cael arian o’r awel – ac roedd yn gas ganddo rifyddeg!  Dywed fod Cymraeg a hanes lleol yn fwy at ei ddant o lawer.  Ie, brogarwch oedd y sail i wladgarwch Elwyn, ac fel mae Dafydd Wigley wedi’i ddisgrifio, gwladgarwch dipyn bach yn hen-ffasiwn.  A baswn i’n cytuno – gwerthoedd y Gymru Gymraeg Anghydffurfiol oedd ganddo.

 Rwy’n cofio mewn un gynhadledd, ddechrau’r saithdegau, fod un o ganghennau’r Rhondda wedi gyrru cynnig gerbron am i’r Blaid sefydlu clybiau yfed. Dim ond dau gerdyn oedd wedi dod i fyny – y cynigydd a’r eilydd.  A dyma Elwyn yn dod ata’i a dweud, “Gwynn, mae rhaid i chi siarad!”  Oeddwn i’n ddim wedi bwriadu siarad ond meddai,  “Mae’n rhaid i chi siarad yn erbyn hwn!  Bobol bach, beth ydech  chi’n meddwl byddai cefnogwyr Goronwy Roberts, y dirwestwr mawr, yn ei ddweud yn Arfon pe baem ni’n pasio’r cynnig yma?” A wyddoch chi, roedd rhaid i mi fynd, ar ddau funud o rybudd, a siarad yn erbyn sefydlu clybiau yfed.  Methu ddaru’r cynnig, ond nid oherwydd unrhyw beth ddywedais i!

Eto, rhan o’i werthoedd Anghydffurfiol oedd ei heddychiaeth.  Rwy’n gwybod mai fel cenedlaetholwr y safodd o yn erbyn gwasanaeth milwrol, ond fe allai fod wedi gwneud hynny fel heddychwr hefyd.

Rwy’n cofio un achlysur adeg yr Arwisgo pan oedd y diweddar ROF Wynne (Garthewin) wedi bod yn mynegi teimladau honedig amwys ynglŷn â’r defnydd o drais mewn ymgyrchoedd dros ryddid cenedlaethol. Gwnaeth aelod weddol flaenllaw o’r Blaid amddiffyn ROF Wynne. Fe wylltiodd Elwyn: “Fo! Fo o bawb! Tase fo’n gweld gwn iawn, base fo’n gwneud yn ‘i glôs!”

Roedd Elwyn yn medru gwylltio, rhaid cyfaddef hynny.  Rwy’n cofio dod o un Eisteddfod lle roedd o wedi ffromi gydag un o weision ffyddlonaf y Blaid, Nans Jones.  (Nans Jones, rhaid dweud, oedd yn tramgwyddo Elwyn yn amlach na neb arall ar y staff!) Pan aeth Elwyn i stondin Y Ddraig Goch (yn y cyfnod pan na nad oedd gan bleidiau gwleidyddol hawl i gael stondin ar y Maes) beth welai o dan y bwrdd ond copïau o lyfr garddio JE Jones.  Beth fyddai Nans yn ei wneud pan welai rywun oedd yn adnabod JE yn dod i mewn i’r babell ond cynnig y llyfr garddio iddyn nhw – yn lle cynnig pamffledi’r Blaid!! “A beth bynnag”, meddai Elwyn, “pryd gafodd JE amser i arddio?”

Bu Elwyn yn drefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith. [Eisteddfod Llanrwst, 1951, oedd un o’r rhain.] Un dydd Llun, trefnodd fod Cynan yn dod i Lanrwst i archwilio Cylch yr Orsedd, achos yn ystod yr wythnos flaenorol roedd penseiri wedi bod wrthi yn gosod y meini  yn eu trefn (yn y dyddiau cyn bod rhai plastig, meini go iawn felly).  Ond dros y penwythnos, roedd y ffarmwr wedi gadael i’r bustych ddod ar y safle i bori.  A dyma eiriau Elwyn, “Wyddoch chi beth, roedd y bustych yn codi’u cynffonau yn erbyn y meini – ac aeth Cynan yn wallgof!  ‘Ydach chi ddim yn sylweddoli’, meddai Cynan, ‘fod y meini hyn yn gysegredig?'”. Roedd yn amlwg o wyneb Elwyn wrth  iddo ddweud yr hanes fod ganddo syniad o’r absẃrd.

 Un diwrnod roedden ni’n trafod ceir.  Ymhlith y swyddi bu Elwyn yn eu gwneud oedd gwerthu ceir ail-law. Un da dwi’n siŵr  – roedd ganddo’r ddawn i wahanu pobl â’u harian – megis y gwnaeth flynyddoedd yn ddiweddarach fel Trysorydd y Blaid!  Gwerthai geir dros ddyn busnes o Fae Colwyn, Mr Bill Knowles. Roedd Bill Knowles yn dipyn o gymeriad, yn Dori amlwg, a daeth yn Faer Bae Colwyn. (Fel mae’n digwydd, yn ystod y chwedegau, ddaru o droi’n Bleidiwr, a bu’n Gadeirydd Pwyllgor Rhanbarth Gorllewin Dinbych.)   A dod yn ôl at ein sgwrs, dyma Elwyn yn dweud, “Gwynn, os byth y bydd rheiddiadur y car yn gollwng dŵr, dwi’n gwybod sut i’w setlo fo.  Mae isio tywallt paced o bupur i mewn iddo fo, a gwneith hynny i selio fo – rhywbeth ddysgodd Bill Knowles i mi!” Nid oes gan werthwyr ceir ail-law enw da bob amser, ond pe baech chi’n gofyn i mi a fyddwn i’n prynu car ail-law gan Elwyn mi fyddwn yn ateb, “Baswn, o baswn!”

Roedd o weithiau rwy’n meddwl yn or-wyliadwrus.  Dwy enghraifft fach.  Roedd grŵp ymchwil, dan Dewi Watcyn Powell rwy’n credu, wedi paratoi cyfansoddiad i’r Gymru rydd (a chafwyd cynhadledd yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd i’w dderbyn).  Un pwnt a  godwyd oedd beth i alw cynrychiolydd y Goron.  Roedd ‘Viceroy’ allan o’r cwestiwn, ac roedd teimlad fod ‘Governor-General’ yn rhy imperialaidd. Dyma nhw’n penderfynu ei alw’n ‘Dinesydd Cyntaf’, ‘First Citizen’.  Roedd Elwyn yn teimlo fod hyn yn rhy elitaidd i’r Blaid.

“Fedrwch chi’n feddwl, Gwynn, am enw arall fel pennaeth rhywbeth?”

“Wel, mae pennaeth seremonïol Prifysgol yn cael ei alw’n Ganghellor,” meddwn i.

” O reit dda, ia, rwy’n lico hynny – Canghellor Cymru.”

“O feddwl am y peth”, medde fi, “dyna yw teitl prif weinidog yr Almaen.”

“Bobol bach – fedrwn ni ddim cael hynny!  Meddyliwch beth fyddai’r Daily Post yn ei wneud o ‘r peth!”

A ‘First Citizen’ oedd hi!

Rwy’n cofio un diwrnod, roedden ni’n trafod bywyd teuluol, am wn i, a dyma fo’n darganfod mai eglwyswr oeddwn i.  Ac roedd o eisiau egluro rhywbeth i mi.

Yr adeg honno, roedd pob plaid wleidyddol yn cael gwahoddiad i fynd i ryw addoldy ar y Sul o flaen eu cynhadledd.  Roedd yn cael ei drefnu ymlaen llaw, wrth gwrs, pwy fyddai’n rhoi’r gwahoddiad.

“Mae’n rhaid i mi gyfaddef nad ydw’i erioed wedi gofyn i ni gael gwahoddiad i fynd i eglwys, ac mi ddylwn i egluro paham.  Y rheswm yw bod gweddi dros y Frenhines yn rhan o wasanaeth yr eglwys, ac mae arna’i ofn i ryw benboethyn gerdded allan o’r gwasanaeth – a beth fyddai’r papurau yn ei wneud o hynny?”

Ie, gorwyliadwrus, weithiau, efallai.

Ond beth yw’r argraffiadau ohono sy’n parhau? Disgyblaeth, dycnwch a diffuantrwydd.

Disgyblaeth – disgyblaeth bersonol, disgyblaeth mewn gwaith.  Os oeddech chi yn gwneud eich rhan, fyddai Elwyn ddim yn brin o’ch gwerthfawrogi.  Ond os cafodd siom, roedd yn gadael i chi wybod!  Gwnes i ei siomi unwaith – mi fethais fy mhrawf gyrru.  “Damia chi!”.

Dycnwch – dyfalbarhad yn wyneb anawsterau a siom.  Cofiaf Haf 1969 ( haf yr Arwisgiad) – roedd yn gyfnod anodd enbyd – ac un o brif bryderon Elwyn oedd y byddai’r Raffl Haf yn methu!  Roedd y Raffl Haf yn bwysig – dyna le oedd ein cyflogau yn dod ohono – ond cadw ei nerf wnaeth Elwyn.

Yn olaf, ac yn flaenaf, diffuantrwydd.  Dyn cywir.  Rwyf wedi gweithio i nifer o bobl, rhai ohonynt yn bobl dda iawn,  ond mae fy mharch mwyaf, ar sail ei ymroddiad diarbed, i Elwyn.

 

Cofio Elwyn Roberts

Teyrnged gan Dafydd Williams

Des i nabod Elwyn Roberts yn dda ar ôl ymuno â staff Plaid Cymru – am flwyddyn i fod – bron hanner can mlynedd yn ôl, ym Mis Rhagfyr 1967.  Roeddwn wedi cyfarfod ag ef cyn hynny mewn ysgolion haf a’r Gynhadledd, a hefyd ar ddiwrnod cofiadwy yn ystod Isetholiad Caerfyrddin ym 1966. 

Ond yn Swyddfa’r Blaid, Pendre, Bangor y cefais weld y dyn ei hun wrth ei waith bob dydd.  Byddai yno’n ddi-ffael ben bore, ac yn dal ati fel arfer  ar ôl i’r cloc ar y wal yn dweud wrthon ni fynd adre. 

Roedd hi’n gyfnod cyffrous.  Yn dilyn isetholiadau Caerfyrddin a Gorllewin y Rhondda’r flwyddyn wedyn, a Gwynfor yn y Senedd, roedd aelodaeth ar i fyny, ac angen sianelu’r tyfiant hwnnw’n batrwm effeithiol o ganghennau a rhanbarthau ar draws y wlad.  Fel Ysgrifennydd Cyffredinol a Phrif Drefnydd –  dyna oedd teitl ei swydd –  byddai Elwyn Roberts yn delio â’r holl broblemau a ddaeth yn sgil y tyfiant hwnnw, a’r llu o ymwelwyr a fyddai’n galw heibio.

Buan iawn ddes i sylweddoli bod angen rhywun o ddawn, profiad a chymeriad arbennig iawn i fod wrth y llyw.  Rhywun fyddai’n cadw’r llong i fynd yn ei blaen ar gwrs diwyro, drwy hindda a drycin.  A heb os, Elwyn Roberts oedd y gŵr hwnnw.

Yn y cefndir byddai’n gweithredu wrth gwrs.  Er ei fod yn llawn gallu annerch cynhadledd neu gyngor pe bai rhaid, nid y llwyfan cyhoeddus oedd ei gynefin naturiol.

Mae gen i yn fy meddwl lun byw iawn ohono, wrth ei ddesg yn ei siaced – anaml y byddai’n diosg hwnnw – a hances teidi yn y boced top.  Ac yno’n gweithio gydag ef roedd merch ifanc o Ben Llŷn, Nans Gruffydd – Nans Couch erbyn hyn.  Mae Nans yn methu bod gyda ni heddiw oherwydd galwadau teuluol, ond rwy’n ddiolchgar iawn iddi am ei hatgofion.

Fel hyn mae hi’n cofio amdano: “Fo yn sicr oedd yn o fy arwyr yn y Blaid a braint oedd cydweithio efo fo.  Dyn yr ail filltir oedd Elwyn – gweithiwr diflino a roes ei yrfa yn y banc o’r neilltu er mwyn gwasanaethu ei genedl.  Ef fu’r dylanwad mwyaf arnaf … Roedd gweithio efo Elwyn yn well nag unrhyw goleg”.

Roedd Elwyn yn hoff o’i de.  Bron bob awr yn y prynhawn, byddai’r ddau ohonon ni’n clywed llais yn deisyfu o’r stafell gefn: “Oes paned dwym yn y tebot?”   A – cyfaddefiad yn dod! – Nans fyddai’n rhoi ei gwaith o’r neilltu i ddarparu pot o de newydd.  1967 oedd hynny, cofiwch!

Wrth gwrs, yn bell cyn i Nans na minnau ddod i’r golwg, roedd Elwyn eisoes wedi rhoi degawdau o’i fywyd i Gymru a’r Blaid – a hynny ar adegau anodd iawn.  Meddyliwch am hyn:

• Elwyn yn drefnydd etholiad i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945, yn ennill clod am “ei galedwch diarhebol” fel asiant yn ôl yr awdur Rhys Evans – gyda llaw, yn ystod yr ymgyrch honno, trefnodd gyfarfod cyhoeddus o flaen cofgolofn Hedd Wyn yn Nhrawsfynydd – am 11:30pm y nos!
• Ddeng mlynedd wedyn yn 1955 – cael ei ryddhau gan y Blaid i achub ymgyrch Senedd i Gymru, a llwyddo hefyd.
• Neu hyn – yn 1961, codi £62,525 i lansio cwmni Teledu Cymru.

Ac alla’i byth ag olrhain ei holl waith yn codi arian i gadw Plaid Cymru rhag methdalu – dro ar ôl tro, a thrwy bob dull a modd.  Dim syndod iddo gael ei ddyfynu 45 o weithiau yn llyfr Rhys Evans yn ei gofiant am Gwynfor Evans.

Yn 1971, yn annisgwyl iawn, fe ddes i’n olynydd i’r gŵr anhygoel hwn, hynny ar ôl wâc ar y prom yn Aberystwyth gyda Gwynfor, ond stori arall yw honno!  Sut yn y byd oedd llenwi ei sgidie fe?  Rown i’n gwybod yn iawn na allaf byth ei efelychu.

Ond yn ffodus i mi, os oedd Elwyn wedi ymddeol o fod yn Ysgrifennydd Cyffredinol, roedd ei gyfraniad i Blaid Cymru yn bell, bell o fod drosodd.  Yn yr un flwyddyn, fe ddaeth yn Drysorydd mewn enw – swydd yr oedd mewn gwirionedd yn cyflawni ers blynyddoedd.  Ac – anodd falle i rai ohonoch chi gredu hyn – diolch i’w waith caib a rhaw mewn hinsawdd wleidyddol fwy ffafriol, fe wellodd sefyllfa ariannol y Blaid yn sylweddol.

Ac ymlaen ag ef i gyflawni gyrfa newydd fel aelod o Gyngor Sir Gwynedd gan gynrychioli Bodorgan yma yn Sir Fôn, a dal nifer o swyddi cyhoeddus – ar Gorfforaeth Ddatblygu Cymru ac  Awdurdod Iechyd Gwynedd yn eu plith.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i ymweld nifer o weithiau â’i gartref – byngalo ar gornel heol fach wledig ym mhentref Bodorgan o’r enw Peniarth, gyda’i do wedi’i growtio yn steil Ynys Môn (clywais lawer am ‘grouting’!) a’r tu fewn yn bictiwr.  Bob tro fe gawn groeso cynnes a charedig gan Elwyn a’i wraig Nansi – trist meddwl bod Elwyn yn treulio blynyddoedd olaf ei fywyd heb ei chwmni afieithus hi.

Clywais am farwolaeth Elwyn Roberts mewn sgwrs ffôn â Gwerfyl yn y Swddfa Ganol y diwrnod cyn ei gladdu, a minnau yn yr Alban gyda’m rhieni ac yn methu mynychu ei angladd.  Roedd yn gysur ymweld â’i fedd yn eglwys Abergynolwyn rai misoedd wedyn.

Ga’i felly derfynu gydag apêl.  Mae gwir angen croniclo hanes bywyd yr arwr unigryw hwn – y bancwr droes yn drefnydd mudiad cenedlaethol.  Mae’r deunydd crai i’w gael – yn y Llyfrgell Genedlaethol, mae cyfrolau o waith papur yn ei gasgliad, a digon o inc coch bid siŵr!  Mae’n stori werth ei hadrodd – testun teilwng iawn o PhD a llyfr wedyn.  Beth amdani, haneswyr Cymru?

I’m cenhedlaeth i, ac i’r to iau, mae hanes Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth – ac yn sialens.  Mae llwyddiant Plaid Cymru heddiw, waeth beth fo’r anawsterau, yn deillio o’r hadau a blannwyd gan Elwyn a’i gyfoedion.

Rhyfedd meddwl ei fod wedi ffarwelio â ni bron ddegawd cyn ennill y frwydr i sefydlu cynulliad cenedlaethol.  Byddai fe wedi bod wrth ei fodd – a byddai wedi rhoi rhywbeth am gael profi a chyfranogi o’r llwyddiant hwnnw.  Diolch am ei fywyd, mae’n haeddu pob anrhydedd.