1997
Ail Refferendwm ar ddatganoli – Cymru’n pleidleisio Ie!
1999
Etholiad cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru – Plaid Cymru’n cipio 17 o seddi
Mehefin 1999
Ethol dau Aelod Seneddol Ewropeaidd – Jill Evans ac Eurig Wyn
2007
Plaid Cymru mewn llywodraeth am y tro cyntaf, fel rhan o glymblaid
1974
Plaid Cymru’n ennill tair sedd Seneddol yn etholiad mis Hydref – Dafydd Wigley (Caernarfon), Gwynfor Evans (Caerfyrddin) a Dafydd Elis Thomas (Meirionnydd)
1976
Canlyniadau cryf mewn etholiadau lleol, Plaid Cymru’n ennill Merthyr
1979
Refferendwm ar ddatganoli – Cymru’n pleidleisio Na
1982
Ar ôl brwydr hir S4C yn dechrau darlledu rhaglenni teledu yn Gymraeg
1945
Ethol Gwynfor Evans yn Llywydd Plaid Cymru
1953
Cychwyn Ymgyrch Senedd i Gymru – 240,652 yn cefnogi’r ddeiseb
1955
Brwydr Cwm Tryweryn yn erbyn boddi pentref Cymraeg Capel Celyn
14 Gorffennaf 1966
Gwynfor Evans yn cipio sedd Caerfyrddin a dod yn Aelod Seneddol cyntaf Plaid Cymru mewn isetholiad hanesyddol
15 Awst 1925
Sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ym Mhwllheli
1929
Lewis Valentine yn ennill 629 o bleidleisiau yn etholiad Seneddol cyntaf y Blaid
1936
Llosgi’r ysgol fomio, Penyberth, Llŷn a charcharu tri arweinydd y Blaid – Saunders Lewis, Lewis Valentine a DJ Williams
Talwyd teyrngedau ar faes Eisteddfod Ynys Môn 2017 i Elwyn Roberts – un o hoelion wyth Plaid Cymru a fu’n allweddol i’w datblygiad yn ystod yr 20fed ganrif.
Mewn sesiwn a drefnwyd gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru dywedodd Llywydd Anrhydeddus y Blaid Dafydd Wigley fod Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd.
“Roedd yn genedlaetholwr cwbl ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol”, meddai.
Brodor o Abergynolwyn, Meirionnydd fu Elwyn Roberts ac yn fab i chwarelwr llechi. Aeth i weithio i’r banc ar ôl gadael yr ysgol a dod yn aelod o Blaid Cymru yn ei ddyddiau cynnar – gan sefydlu cangen ym Mlaenau Ffestiniog a ddaeth y fwyaf yng Nghymru.
Cafodd ei ryddhau o’i waith yn y banc sawl gwaith – i fod yn drefnydd etholiadol i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945 ac wedyn i wasanaethu’r Eisteddfod Genedlaethol cyn dod yn drefnydd Gwynedd i Blaid Cymru a’i gyfarwyddwr cyllid yn 1951.
Yn y cyfarfod cofio cafwyd teyrngedau hefyd gan yr awdur Gwynn Matthews a chyn-Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid Dafydd Williams. A soniodd Cyril Jones, cynrychiolydd i Gwynfor Evans yn isetholiad Caerfyrddin y 1966, am y rhan allweddol yr oedd wedi chwarae wrth ennill y sedd gyntaf erioed i Blaid Cymru yn Senedd San Steffan.
Clywyd sut yr oedd gwaith Elwyn Roberts wedi sicrhau na fydd Plaid Cymru’n methdalu nifer o weithiau. A dywedodd Dafydd Wigley sut daeth galw iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros ddeiseb Senedd i Gymru yn y 1950au.
“Pan gymerodd Elwyn drosodd y cyfrifoldebau, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol, a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.”
Dyma rhannau o’r areithiau ar 10 Awst 2017 yn Eisteddfod Genedlaethol Ynys Môn yng nghyfarfod gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru i Gofio Elwyn Roberts.
Dafydd Wigley
Gwynn Matthews
Dafydd Williams
Cyfarfod Teyrnged a Cerdd yn dilyn ei farwolaeth yn 1989
Darlith yn Eisteddfod Genedlaethol Dinbych 5 Awst 2013
gan Arwel Vittle
‘Lewis Valentine’
Addysg
Y Rhyfel Byd Cyntaf
Yn yr Ysbyty
