Categori: Gweithgareddau y Gymdeithas

Lansiwyd llyfr newydd gan John Osmond yn nghyfarfod frinj Cynhadledd Plaid Cymru yng Nghaerdydd ar 12 Hydref 2024.

Gweler y dudalen Saesneg am fanylion.

Nos Wener 12 Ionawr 2024 dathlwyd 100 mlynedd ers y cyfarfod cyntaf i sefydlu Plaid Cymru.

Leanne Wood, Rosanne Reeves, Richard Wyn Jones, Gareth Clubb

Dyma sylwadau Leanne Wood a Richard Wyn Jones ar ddechrau’r cyfarfod

Hwb Bywiog i Ddathliadau’r Blaid

Cafwyd dechreuad bywiog i gyfres o ddigwyddiadau fydd yn dathlu sefydlu Plaid Cymru bron canrif yn ôl Nos Wener 12 Ionawr 2024 yng Nghanolfan Cymunedol Belle Vue, Albert Crescent, Penarth.

Daeth aelodau o’r Blaid a’u gwesteion at ei gilydd i nodi ffurfio grŵp cyfrinachol, y Mudiad Cymreig, un o’r grwpiau a ymunodd wedyn i ffurfio’r Blaid Genedlaethol.

Cyfarfu pedwar o bobl ar 7 Ionawr 1924 yn rhif 9 Bedwas Place, Penarth, gan gofnodi eu penderfyniad i greu “Plaid Genedlaethol Cymru” – Ambrose Bebb, Griffith John Williams, Elisabeth Williams a Saunders Lewis, y bardd a’r dramodydd mawr, a darpar arweinydd y blaid, a fu’n byw wedyn ym Mhenarth o 1952 hyd ei farwolaeth yn 1985.

Bu trafodaeth am ganrif o ymgyrchu gan Blaid Cymru a’i gobeithion ar gyfer y dyfodol dan arweiniad cyn-Arweinydd Plaid Cymru Leanne Wood a Chyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru, yr Athro Richard Wyn Jones.

Fe roddodd Leanne Wood deyrnged i’r holl aelodau a weithiai’n ddygn dros Gymru ar hyd y blynyddoedd, er nad oedden nhw’n amlwg eu hun, yn arbennig felly’r miloedd o fenywod a chwaraeodd ran allweddol wrth adeiladu’r genedl.  Cafwyd hyn ei ategu gan Richard Wyn Jones, a aeth ymlaen i ddadansoddi’r amgylchiadau a arweiniodd at ffurfio Plaid Cymru a bwrw golwg ar yr heriau a’r cyfleoedd sydd o’i blaen.

Ar ôl eu cyfraniadau yn y pafliwn Belle Vue pavilion yr oedd sesiwn drafod fywiog dros ben am y dyfodol i Blaid Cymru yn ogystal â’i pherfformiad dros y can mlynedd diwethaf. 

Bu hefyd dadl frwd am ddyddiad a lleoliad sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.  Caernarfon ym Mis Rhagfyr 2024 meddai Richard Wyn Jones, ond o’r gynulleidfa rhoddwyd achos cryf dros Benarth gan Gwenno Dafydd – un o dri o ddisgynyddion Ambrose Bebb oedd yn bresennol.  Yn swyddogol, fodd bynnag, bydd y canmlwyddiant yn cael ei dathlu ym Mis Awst y flwyddyn nesaf, canfed pen-blwydd cyfarfod ym Mhwllheli yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925.

Trefnwyd y noson gan Gangen Penarth a Dinas Powys o’r Blaid gyda chefnogaeth Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.  Cadeiriwyd gan Gaeth Clubb.

“Rydyn ni wrth ein boddau gyda’r gefnogaeth gref i gyfarfod llwyddiannus dros ben, y cyntaf mewn cyfres sydd i olrhain cwrs ffurfio mudiad cenedlaethol Cymru ganrif yn ôl” meddai Cadeirydd y Gymdeithas Hanes Dafydd Williams.

CYMDEITHAS HANES PLAID CYMRU HISTORY SOCIETY

Amcanion y Gymdeithas

I hybu trafodaeth, gwybodaeth ac ymchwil am hanes Plaid Cymru ac agweddau o hanes sy’n ymwneud â Phlaid Cymru. 

I ehangu gwybodaeth am bobl a digwyddiadau a gyfrannodd at ddatblygiad y Blaid

Aelodaeth

Mae aelodaeth yn agored i unigolion a mudiadau sydd â diddordeb yn hanes Plaid Cymru ac agweddau o hanes sy’n ymwneud â Phlaid Cymru.

Swyddogion y Gymdeithas

Cadeirydd; Dafydd Williams,Ysgrifennydd; Eluned Bush,Trysorydd; Stephen Thomas  

http://www.hanesplaidcymru.org

Mae gwefan Hanes Plaid Cymru bellach yn darparu’r allwedd i gyfoeth o ddeunydd gweledol, sain ac ysgrifenedig am ein mudiad cenedlaethol     

• Rydym i gyd yn rhan o hanes y Blaid. Hoffech chwi rannu eich profiadau gydag aelodau eraill a’u cofnodi ar gyfer ymchwilwyr y dyfodol?

 Os felly, cysylltwch â’r Ysgrifennydd ar history@hanesplaidcymru.org

• Oes gennych chwi gyhoeddiadau nad ydych yn gallu cadw ond yn eu hystyried o werth?

 Mae adran ar wefan y Gymdeithas gyda chyngor ar beth i’w wneud â nhw.

• Hoffech chi ddarllen/gwrando ar rai o’r digwyddiadau mae’r Gymdeithas wedi eu trefnu yn y gorffennol nad oeddech chi’n eu mynychu?

Mae holl ddigwyddiadau’r Gymdeithas yn cael eu cofnodi, eu trawsgrifio a’u cyfieithu a’u cofnodi ar wefan y Gymdeithas

• Hoffech chi fod yn rhan o gynllunio gweithgareddau’r Gymdeithas yn y dyfodol? Bydd canmlwyddiant y Blaid yn 2025, yn amser da i helpu gyda’r gwaith o gofnodi digwyddiadau pwysig yn eich milltir sgwâr.

Os felly, beth am ymuno â’r Gymdeithas am £10 y flwyddyn fel unigolyn, neu £20 yn flynyddol i Ganghennau neu Etholaethau. Cysylltwch gyda’r Trysorydd  (stephenv.thomas@btinternet.com ) am sut i dalu.

Dyma Cylchlythyr  Hydref 2023 am weithgarwch Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.

Cliciwch i’w ddarllen > Linc

Dydd Iau 10 Awst ym Mhabell y Cymdeithasau 2 ar faes yr Eisteddfod yn Boduan, cafwyd darlith gan y bargyfreithiwr, awdur ac academig, Keith Bush, sy’n Gymrawd Cyfraith Cymru yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru.

Bu’n trafod agweddau cyfreithiol achos y tri o aelodau mwyaf blaenllaw’r Blaid, Saunders Lewis, Lewis Valentine a DJ Williams ar ôl llosgi’r ysgol fomio a oedd yn cael eu codi ym Mhenyberth ger Pwllheli yn 1936.

Dyma sain y ddarlith –

Agweddau Cyfreithiol Achos Penyberth

(Darlith a draddodwyd gan yr awdur ar ran Cymdeithas Hanes Plaid Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Boduan, Awst 2023)

Achos Penyberth

 Y Tri

Ar 19eg Ionawr 1937, yn yr Old Bailey yn Llundain, cafwyd Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams (“y Tri”) yn euog o ddifrodi eiddo, yn groes i adrannau 5 a 51 o Ddeddf Difrod Maleisus 1861. Fe’u hanfonwyd i garchar am 9 mis. Sail y cyhuddiad oedd bod y Tri wedi llosgi “yn anghyfreithlon ac yn faleisus” adeiladau a deunyddiau ar dir a oedd wedi bod yn rhan o fferm Penyberth ger Penrhos, Llŷn ond a oedd, bellach, yn cael ei droi’n  Ysgol Fomio ar gyfer yr RAF. Rhan oedd y weithred o ymgyrch yn erbyn yr Ysgol Fomio a arweiniwyd gan Blaid Genedlaethol Cymru, y bu’r Tri’n aelodau blaenllaw ohoni. Roedd Saunders Lewis wedi bod yn Llywydd arni ers deng mlynedd, gan olynu Lewis Valentine yn y swydd honno. O’r cychwyn, bwriad y Tri oedd cymryd cyfrifoldeb am y difrod er mwyn medru defnyddio’r achos llys a fyddai’n dilyn fel llwyfan i’r ymgyrch ac i’r Blaid yn gyffredinol.

Cafodd agweddau cymdeithasol a gwleidyddol achos Penyberth eu trafod yn helaeth ac yn fanwl dros y pedwar ugain a saith mlynedd ddiwethaf. Ond heddiw rwyf am  ganolbwyntio ar yr agweddau cyfreithiol ohono, ac yn arbennig y penderfyniad, ar ôl i reithgor yng Nghaernarfon methu a chael y Tri yn euog o gyflawni’r difrod, i symud yr achos i’r Llys Troseddol Canolog yn Llundain.  

Ffynonellau

 Adroddir hanes y llosgi ei hun mewn nifer o gyfrolau, gan gynnwys “Tros Gymru”, hunangofiant  J. E. Jones, Ysgrifennydd Plaid Genedlaethol Cymru ar y pryd, “Valentine”, cofiant i Lewis Valentine gan Arwel Vittle, ac “Oddeutu’r Tân” hunangofiant O. M. Roberts.

Ceir triniaeth drwyadl a manwl o’r achosion llys, yn “Tân yn Llŷn” a gyhoeddwyd yn 1937, gan y bargyfreithiwr 25 oed, Dafydd Jenkins (yr Athro Dafydd Jenkins wedi hynny) ac rwy’n ddyledus iawn i’w waith ef. Ond rwyf hefyd wedi medru tynnu ar ffynonellau am yr achos nad oeddent ar gael pan ysgrifennwyd “Tân yn Llŷn” ac sy’n mynd â ni tu ôl i lenni’r broses gyfreithiol. 

Cychwyn y broses

Dechreuodd y broses honno tua hanner awr wedi dau yn y bore, ddydd Mawrth 8 o Fedi 1936, pan gerddodd y Tri i mewn i swyddfa heddlu Pwllheli a gofyn am gael gweld y prif heddwas ar gyfer yr ardal, yr Uwch Arolygydd William Moses Hughes. Pan ofynnodd Cwnstabl Preston, y plismon a oedd ar ddyletswydd, beth oedd yn cyfiawnhau codi’r Uwch Arolygydd Hughes o’i wely, atebodd Lewis Valentine, “Mae Penyberth ar dân”.

Roedd hynny’n ddigon i wneud i’r Cwnstabl ffonio’r Uwch Arolygydd. Pan gyrhaeddodd ef, rhoddodd Saunders Lewis iddo lythyr, wedi’i lofnodi gan bob un o’r Tri, a oedd yn “cydnabod ein cyfrifoldeb am y difrod a wnaethpwyd ar adeiladau’r Gwersyll Bomio y nos hon, Medi 7.” (Sylwer bod y ddogfen wedi’i dyddio ar y sail y byddai’r ymosodiad yn digwydd cyn, ac nid ar ôl, hanner nos.)

Y Prif Gwnstabl

Roedd llythyr y Tri wedi’i gyfeirio’n benodol at Brif Gwnstabl Heddlu Sir Gaernarfon, Edward Williams ac ar ôl i’r Tri gael eu harestio a’u rhoi yn y celloedd, ffoniodd yr Uwch Arolygydd Hughes y Prif Gwnstabl er mwyn ei hysbysu o’r hyn oedd wedi digwydd. Ychydig iawn o sylw a gaiff  Prif Gwnstabl Williams yn y gwahanol hanesion a ysgrifennwyd am achos Penyberth. Ond, fel y daw’n amlwg, roedd ei rôl ynddo, mewn gwirionedd, yn un hollol ganolog. Roedd Edward Williams yn frodor o Lanllechid ger Bethesda ac yn fab i chwarelwr. Cychwynnodd ei yrfa fel plismon yn Llundain, cyn dychwelyd i Sir Gaernarfon a gweithio’i ffordd i fyny i fod yn bennaeth yr heddlu yno. Ar y wyneb, roedd ar delerau da, hyd yn oed yn wresog, gyda chynrychiolwyr y Blaid yng Nghaernarfon, gan gynnwys J. E. Jones, yr oedd ei swyddfa yn y dref, a chyfreithiwr y Blaid, E. V. Stanley Jones, oedd â phractis yno.

Roedd y Prif Gwnstabl yn sicr bod swyddogion y Blaid dros eu pennau a’u clustiau yn yr ymosodiad ar safle’r Ysgol Fomio – canfyddiad a oedd, wrth gwrs, yn hollol gywir. Er mai’r Tri oedd yr “A Team” a gyneuodd y tân, roedd yr adeiladau a’r deunyddiau a losgwyd eisoes wedi cael eu trwytho mewn petrol gan y “B Team” sef pedwar arall o aelodau’r Blaid, a rheiny’n cael eu harwain gan J. E. Jones ei hun. Ond doedd gan y Prif Gwnstabl ddim digon o dystiolaeth i brofi rhan uniongyrchol aelodau eraill o’r Blaid yn y weithred, ac nid yw’n syndod bod hynny wedi pery rhwystredigaeth broffesiynol iddo. Ond  roedd ei elyniaeth a’i ddirmyg tuag at y Blaid Genedlaethol yn mynd llawer iawn tu hwnt i hynny, ac roedd ganddo eisoes ddymuniad, pan ddeuai’r cyfle, i ffrwyno’i gweithgareddau, fel yr esboniodd wrth gyfreithwyr yr erlyniad. Disgrifiodd hi fel “a noisy clique (which) needs checking”. Roedd aelodaeth yn cynnwys y math o berson nad oedd gan y Prif Gwnstabl feddwl uchel iawn ohonynt: “It is mainly composed of Ministers of the Gospel, School Teachers, College Students and Members of the Nonconformist Body”. Nid oedd ganddi, yn ei farn ef, unrhyw hawl i siarad dros Gymru.

Rhywbeth a oedd yn dal i’w gorddi oedd yr hyn a  ddigwyddodd ar Ddydd Gŵyl Dewi 1932 pan aeth J. E. Jones a thri o ddynion ifainc eraill, dau ohonynt yn gyfreithwyr o dan hyfforddiant, i ben Tŵr yr Eryr yng Nghastell Caernarfon, tynnu lawr y Jac yr Undeb oedd yn chwifio yno, a chodi’r Ddraig Goch yn ei le. Roedd ef wedi methu, ar y pryd, i ddod o hyd i gyfiawnhad dros eu herlyn. Ond roedd y llwyddiant bach hwnnw, yn ei farn ef, yn ddigon o fygythiad i’r drefn gyfansoddiadol nes ei fod wedi dwyn y mater i sylw’r Gwasanaeth Diogelwch (MI5). Credai fod y digwyddiad wedi  bod yn anogaeth i’r Blaid i fentro gweithredu’n uniongyrchol ar raddfa llawer mwy uchelgeisiol. Pan dderbyniodd y newyddion o Bwllheli, felly, ni fu’n syndod iddo. Ac fe’i gwelodd fel cyfle i gymryd y camau effeithiol hynny yn erbyn y Blaid Genedlaethol a oedd, yn ei farn ef, yn angenrheidiol. 

Y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus

Tan sefydlu Gwasanaeth Erlyn y Goron yn 1986, syrthiodd y cyfrifoldeb am gynnal erlyniadau yn y llysoedd ar heddluoedd lleol, gan ddefnyddio naill ai eu hadran gyfreithiol eu hunain neu, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, trwy gyflogi cwmnïau o gyfreithwyr preifat. Ond roedd yna swyddfa ganolog arbenigol yn Llundain, un y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus (neu’r “DPP”), a oedd ar gael i gymryd drosodd erlyniadau cymhleth, sensitif neu arbennig o ddifrifol. Gan ystyried oblygiadau gwleidyddol yr hyn a ddigwyddodd ym Mhenyberth, trefnodd y Prif Gwnstabl i’w swyddogion gysylltu, yn syth, â swyddogion y DPP er mwyn eu rhybuddio ei fod yn bwriadu gofyn iddyn nhw gynnal yr erlyniad ac er mwyn gofyn am eu cyngor am y cyhuddiad priodol i wneud yn erbyn y Tri. Cyngor swyddfa’r DPP oedd y dylai’r heddlu gasglu cymaint o dystiolaeth ag y gallent am y digwyddiad ac i anfon adroddiad llawn atynt mor fuan â phosibl. Dylent gyhuddo’r Tri’n ffurfiol, yn y cyfamser, o drosedd o wneud difrod i eiddo yn groes i adran 51 o Ddeddf Difrod Maleisus 1861, gan esbonio i’r Ynadon lleol, pan ddygwyd y Tri o’u blaen, y byddai cyhuddiadau mwy difrifol yn debyg o ddilyn. Cynrychiolwyd y Tri gerbron Ynadon Pwllheli, y prynhawn hwnnw, gan E. V. Stanley Jones. Gohiriwyd yr achos tan yr wythnos ganlynol a rhyddhawyd y Tri ar fechnïaeth.

Gyrrodd y Prif Gwnstabl ffrwyth ymholiadau’r heddlu, gan gynnwys datganiadau yn disgrifio natur a gwerth y difrod yn fanwl, at swyddfa’r DPP ddau ddiwrnod yn ddiweddarach, gan gadarnhau, ar yr un pryd, ei gais am i’r swyddfa honno gymryd drosodd yr erlyniad. Awgrymai, serch hynny, y byddai’n briodol i’r DPP gyd-weithio gyda chyfreithwyr lleol. Ond rhybuddiodd y DPP yn erbyn gofyn am gymorth oddi wrth y cyfreithwyr hynny a fyddai, fel arfer, yn cynnal erlyniadau ar gyfer yr heddlu yn ardal Llŷn ac Eifionydd, sef cwmni’r Henadur William George, brawd David Lloyd George, y cyn-Brif Weinidog ac Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Caernarfon. Rheswm y Prif Gwnstabl am osgoi William George oedd oherwydd, “his sympathies lean towards the Nationalists” – tuedd a amlygwyd, ym marn y Prif Gwnstabl, gan araith a wnaed gan William George mewn cyfarfod o Gyngor Sir Caernarfon ar 8fed o Fedi.  Ychwanegodd fod William George hefyd mewn partneriaeth â’i fab, W. R. P. George, un a oedd “one of the four young men who pulled down the Union Jack from the flag pole at Caernarvon Castle on St. David’s Day, 1st March 1932; one of the others was Mr E. V. Stanley Jones, Solicitor, Caernarvon, who acts for the defendants in this case.”

Pwysleisiodd y Prif Gwnstabl, yn ei lythyr at y DPP, ei fod yn gweld yr ymosodiad ar Benyberth fel bygythiad gwirioneddol i gyfraith a threfn. Roedd wedi clywed bod yna tri aelod arall o’r Blaid eisoes wedi’u dewis, pe bai’r Tri yn cael eu hanfon i garchar, i gamu mewn i’w sgidiau ac i ymosod, eto, ar y safle er mwyn atal cwblhau’r Ysgol Fomio.

Roedd tyst ar ran y Weinyddiaeth Awyr wedi asesu cost y difrod i’w heiddo gan y tân (gan gynnwys dinistrio nifer o adeiladau pren) yn £2355 (sy’n cyfateb i tua £120,000 heddiw) ynghyd â difrod pellach gwerth £300 (£15,000) i offer oedd yn eiddo personol i’r gweithwyr. Penderfynodd y DPP, felly, ei fod yn briodol i gyhuddo’r Tri o drosedd ychwanegol, mwy difrifol, sef rhoi ar dân adeiladau  a oedd yn perthyn i’r Goron, yn groes i  adran 5 o Ddeddf 1861. Ar ôl clywed tystiolaeth yr erlyniad (nas heriwyd gan y diffynyddion) penderfynodd Ynadon Pwllheli, pan ddaeth yr achos o’u blaen unwaith eto ar 16eg o Fedi, i draddodi’r Tri, ar fechnïaeth, i sefyll eu prawf ym Mrawdlys Caernarfon, a oedd  i gychwyn ar 13eg Hydref. Roedd cael gosod yr achos gerbron rheithgor yn union yr hyn roedd y Blaid yn dymuno, wrth gwrs.  

Paratoi ar gyfer y Brawdlys

Gan edrych ymlaen at y Brawdlys, ysgrifennodd y DPP cynorthwyol, Arthur Sefton Cohen, at Brif Gwnstabl Williams ar 28ain o Fedi i ofyn am wybodaeth benodol. Roedd Mr Sefton Cohen yn amlwg wedi cymryd o ddifri rhybuddion y Prif Gwnstabl fod y drosedd yn rhan o ymgyrch o dor-cyfraith pwrpasol ar ran y Blaid ac wedi sylweddoli y gallai’i haelodau neu’i chefnogwyr cael eu dewis i fod yn aelodau o’r rheithgor a fyddai’n penderfynu’r achos. Holodd  a oedd gan y Prif Gwnstabl reswm i gredu na fyddai’r treial yn un teg. Ychwanegodd: “I should also like to know if it is possible for you to obtain a copy of the jury panel before the trial and to let me have it together with your observations upon anyone on the panel so that I may instruct counsel as to whether a challenge should be made to any particular juror.”

Yr arferiad, pryd hynny, oedd i’r Uchel Siryf gyhoeddi, cyn pob Brawdlys, rhestr o ddarpar-reithwyr – y “panel” – y byddai’r rheithwyr ar gyfer pob achos yn cael eu dewis oddi arno. Byddai’r heddlu’n gwirio’r enwau’r panel er mwyn gweld a oedd rhai anghymwys wedi’u cynnwys arno trwy ddamwain neu a oedd  arno unrhyw un oedd â chysylltiadau personol gyda diffynnydd neu dyst. Gallai ymyrryd â chyfansoddiad rheithgor ar sail daliadau gwleidyddol rheithwyr fod yn rhywbeth llawer mwy dadleuol, wrth gwrs, pe bai’n dod i’r golwg.  Ond roedd y Prif Gwnstabl wedi portreadu’r Blaid fel rhyw fath o gell bach eithafol – dim mwy na “chiwed swnllyd”. Ei gyngor cyffredinol i’r DPP oedd, felly: “There is strong feeling of sympathy for the defendants amongst the Party, comprising mainly of students, school teachers, Non-conformist ministers and a fair number of quarrymen. It is difficult to express an opinion as to whether the trial is likely to be a fair one. As far as I have been able to scrutinise the panel of jury, apart from my remarks thereon, I am of the opinion that the jury will be guided by the evidence.”

Beth felly oedd y sylwadau a wnaeth ar rai darpar-reithwyr unigol? Roedd 56 o ddarpar-reithwyr wedi’u gwysio i ddod i’r Brawdlys ond cafodd tri ohonynt eu hesgusodi oherwydd salwch ac yn y blaen. O’r 53 oedd yn weddill, cynghorodd y Prif Gwnstabl bod pedwar ohonynt yn “sympathiser(s) of the Party” ac un arall  yn “An active leader in the Welsh Nationalist Party”. Roedd hynny’n cyfeiriad at yr enw cyntaf ar y rhestr, sef un Willam Ambrose Bebb. Gan fod pawb yn gwybod bod Ambrose Bebb yn un o aelodau amlycaf y Blaid ac wedi cyd-weithio’n agos gyda Lewis Valentine ni fyddai neb wedi synnu i’w weld ef yn cael ei eithrio o’r rheithgor a oedd i wrando’r achos. Ond fel y digwyddodd, ni chafodd ei ddewis ac ni ddewiswyd unrhyw un o’r pedwar arall yr oedd y Prif Gwnstabl yn credu eu bod yn gefnogwyr y Blaid. Ni fu rhaid i’r erlyniad benderfynu, felly, a ddylent eithrio rheithwyr ar sail eu hagweddau gwleidyddol tybiedig.

Brawdlys Caernarfon

Y Barnwr a oedd i ymweld â Chaernarfon yn Hydref 1936 oedd yr Anrhydeddus Syr Wilfred Hubert Poyer Lewis, a aned yn Llundain ond o dras Gymreig. Roedd ei dadcu’n offeiriad o Sir Benfro a gafodd ei ddyrchafu i fod yn Esgob Llandaf ac er bod Mr Ustus Lewis wedi’i addysgu yn Eton a Rhydychen roedd wedi cychwyn ei yrfa fel bargyfreithiwr yng Nghaerdydd ac wedi gwasanaethu mewn catrawd Gymreig yn ystod y Rhyfel Mawr. Doedd ef ddim yn siarad gair o Gymraeg, wrth gwrs, a dyma’r tro cyntaf, ers cael ei benodi’n farnwr y flwyddyn gynt, iddo weinyddu cyfiawnder yng Ngogledd Cymru.

Y sefyllfa gyfreithiol ar y pryd oedd mai yn Saesneg yr oedd yn rhaid cynnal y llys, gan gynnwys cofnodi’r dystiolaeth yn swyddogol. Ond roedd gan y barnwr ddisgresiwn i adael i dyst neu barti siarad Cymraeg pe byddai cyfiawnder yn mynnu hynny, gyda threfniadau ad hoc yn cael eu gwneud i gyfieithu o Gymraeg i Saesneg. Erbyn y 30au, nodwyd tuedd gynyddol ar ran rhai Barnwyr, yn enwedig rhai nad oeddent yn gyfarwydd ag eistedd yng Nghymru, i wrthod caniatáu defnydd o’r Gymraeg gan rai a oedd yn ymddangos eu bod yn medru Saesneg. Nid oedd neb yn gwybod beth fyddai agwedd Mr Ustus Lewis pan fyddai’r Tri, fel yr oedd pawb yn ei ddisgwyl, yn hawlio amddiffyn eu hunain yn Gymraeg.

Strategaeth yr amddiffyniad oedd y byddai baich cyflwyno achos y Tri yn syrthio’n bennaf ar ysgwyddau Saunders Lewis a Lewis Valentine. Penderfynwyd y byddent yn cynrychioli’u hunain, tra byddai D. J. Williams yn cael ei gynrychioli gan fargyfreithiwr 30 oed, yn enedigol o Aberpennar, Herbert Edmund Davies (yr Arglwydd Edmund-Davies wedi hynny).

 Cyfyngedig iawn oedd rôl Edmund Davies yn yr achos ond teimlai’r Blaid y byddai’n syniad da i gael rhywun wrth law i gadw golwg ar gwestiynau cyfreithiol a gweithdrefnol – penderfyniad doeth gan fu rhaid i Edmund Davies atgoffa’r barnwr am hawliau diffynyddion i herio rheithwyr. Bu E. V. Stanley Jones, yno, wrth gwrs, a chyflogwyd cyfreithiwr arall, hefyd, i gynorthwyo gyda’r amddiffyniad, sef Mr H. Cornish o gwmni Thompson’s yn Llundain. Talwyd am gynrychiolaeth gyfreithiol y Tri allan o gronfa gyhoeddus arbennig a gasglwyd at y pwrpas. Arweiniwyd yr erlyniad gan W. N. Stable KC, un o hoelion wyth Cylchdaith Gogledd Cymru a Chaer, oedd yn rhannu ei amser rhwng Llundain a Phlas Llwyn Owen, Llanbrynmair.

Yn yr un ffordd ag yr oedd yr erlyniad wedi sganio’r rhestr o ddarpar-reithwyr er mwyn gweld pwy oedd yn debyg o ffafrio’r amddiffyniad, roedd y diffynyddion a’u cynghorwyr wedi bod yn ystyried herio’r rheithwyr a fyddai, yn eu barn hwy, yn lleiaf tebygol o gydymdeimlo gyda’u hachos. Dewisent wneud hynny’n bennaf ar sail cefndir ieithyddol y darpar-reithwyr.  Cafwyd gwared ar bump o ddarpar-reithwyr di-Gymraeg, a dewiswyd pump arall i gymryd  eu lle, a rheiny i gyd yn Gymry Cymraeg. Cyfeiriodd y Barnwr at y broses hon, sef arfer gan y diffynyddion o hawl ddiymwad oedd ganddynt o dan y gyfraith, fel  “ffars”, gan wneud y feirniadaeth honno o ymddygiad yr amddiffyn yng ngŵydd y rheithwyr, wrth gwrs. 

 Y dystiolaeth

Nid oedd y Tri’n anghytuno gydag unrhyw ran o dystiolaeth yr erlyniad heblaw am hanes y gwyliwr nos, David William Davies, bod dau ddyn (nid oedd ef wedi medru eu hadnabod) wedi ymosod arno, yn ystod y cyrch yn erbyn Penyberth. Roedd y Tri’n gwadu bod unrhyw wirionedd yn hynny ac yn haeru na ddaeth Mr Davies ar gyfyl y safle pan oeddent yno. Er nad oedd unrhyw gyhuddiad o ymosod ar Mr Davies wedi’i wneud yn ffurfiol yn erbyn y Tri, a’r dystiolaeth ar y pwynt felly’n amherthnasol yn dechnegol, doedd dim modd osgoi treulio amser yn gwadu hanes Mr Davies, rhag ofn y  byddai’r rheithgor yn credu bod y Tri wedi bod yn dreisgar tuag ato.

Er bod Mr Ustus Lewis wedi bod yn gyndyn, ar y cychwyn, i adael i’r Tri siarad Cymraeg am ei fod yn hyderus eu bod yn rhugl yn Saesneg, roedd, erbyn diwedd tystiolaeth yr erlyniad, wedi cael cyfle i ail-ystyried. Caniataodd i’r Tri,  wrth gyflwyno’r amddiffyniad, i wneud hynny yn Gymraeg, gyda’u geiriau’n cael eu cyfieithu, fesul brawddeg, gan Mr Gwilym T. Jones, cyfreithiwr o dan hyfforddiant o Bwllheli (a ddaeth wedi hynny’n Glerc Cyngor Sir Caernarfon ac yn aelod blaenllaw o’r Orsedd). Ond er bod y Barnwr, yn y diwedd, wedi mabwysiadu agwedd mwy cymodlon tuag at ddefnydd o’r Gymraeg, ei elyniaeth gychwynnol, mae’n ymddangos, a arhosodd yng nghof y cyhoedd.  

Cyfaddefodd y Tri, wrth gael eu holi, eu bod wedi cynnau’r tân ym Mhenyberth. Ar ddiwedd tystiolaeth y ddwy ochr, nid oedd yna, felly, unrhyw amheuaeth fod y Tri wedi rhoi’r safle ar dân. Nid oeddent yn honni bod ganddynt unrhyw awdurdod cyfreithiol i wneud hynny. Beth, felly, oedd eu hamddiffyniad?

Annerch y Rheithgor

Ar ran D. J. Williams, cyfyngodd Edmund Davies ei hunan at atgoffa’r rheithgor mai nhw, yn y pen draw, oedd â’r hawl i benderfynu a oedd y Tri yn euog neu beidio. Gwnaeth Lewis Valentine anerchiad yn gosod allan y ddadl heddychol yn erbyn yr Ysgol Fomio. Ceisiodd ddarbwyllo’r rheithgor bod y cynllun yn groes i’r ddeddf foesol gan fod bomio o’r awyr yn ddull eithriadol o anwaraidd o ryfela. Dadleuodd y dylid gwahardd yr arferiad trwy gytuniad rhyngwladol yn hytrach na’i hyrwyddo. Gofynnodd i’r rheithgor osod y ddeddf foesol yn uwch na chyfraith Loegr.  Seiliwyd dadl Saunders Lewis yn bennaf ar ystyriaethau cenedlaethol, gan bwysleisio amharodrwydd y Llywodraeth i wrando ar wrthwynebiad Cymru, fel cenedl, i brosiect a fyddai’n niweidio Cymreictod ac yn peryglu heddwch. Ategodd galwad Lewis Valentine ar y rheithgor eu cael yn ddieuog, gan osod egwyddorion cenedlaethol a Christnogol uwchlaw cyfraith. Torrodd y Barnwr ar draws anerchiadau Lewis Valentine a Saunders Lewis dro ar ôl tro, gan hawlio bod eu dadleuon yn amherthnasol ac mai dim ond “cyfraith Loegr” oedd yn cyfrif. Gwnaeth yr un pwynt yn ei gyfarwyddiadau i’r rheithgor.  Yr unig gwestiwn y dylai’r rheithgor ystyried, yn ôl Mr Ustus Lewis, oedd a oeddent yn sicr bod y Tri wedi rhoi’r safle ar dan, a hynny’n yn groes i gyfraith Loegr.

Mae’n amlwg nad oedd yr erlyniad yn rhagweld unrhyw anhawster i gael dyfarniad o euog oddi wrth y rheithgor. Roedd y Prif Gwnstabl wedi cynghori mai grŵp bach iawn oedd cefnogwyr y Blaid a doedd neb o’r rhai yr oedd ef yn credu eu bod yn cydymdeimlo gyda hi wedi cael eu dewis i fod ar y rheithgor. Roedd yr erlynydd W. N. Stable wedi bod yn holi o gwmpas Cymru am agweddau tuag at y Tri a’i ganfyddiad, a rannodd gyda swyddogion y DPP, oedd bod  “Public Opinion is dead against the men, it seems, except for a very small minority.”

Y rheithgor yn methu â chytuno

Ond ar ôl ystyried eu dyfarniad am ddim ond tri-chwarter awr, dychwelodd y rheithwyr i’r llys ac adrodd i’r Barnwyr nad oeddent yn medru cytuno ar ddyfarniad, gyda’r rhaniad yn un mor ddwfn nes y byddai’n ofer i dreulio mwy o amser yn trafod. Gan nad oedd yn bosibl, yn y dyddiau hynny, i reithgor ddod i ddyfarniad ar unrhyw sail ond unfrydedd, bu rhaid i Mr Ustus Lewis ohirio’r achos tan y Brawdlys nesaf, a hynny yn y flwyddyn newydd, a rhyddhau’r Tri, unwaith eto, ar fechnïaeth.

Roedd y dyrfa tu allan i’r llys eisoes wedi bod yn canu Hen Wlad Fy Nhadau, gan amharu,  ar adegau, ar drafodion tu mewn ond, wrth iddo ddod yn hysbys nad oedd y rheithgor wedi medru cytuno, torrodd allan y canu’n gryfach byth. Eisoes, roedd copïau o areithiau Saunders Lewis a Lewis Valentine i’r rheithgor, ar ffurf y pamffled “Paham y Llosgasom yr Ysgol Fomio” ar werth ar strydoedd Caernarfon am 3 ceiniog yr un.

Newyddion syfrdanol

Gwelwyd amharodrwydd y rheithgor i gael y Tri yn euog fel buddugoliaeth fawr i’w hachos. Rhagwelai’r Blaid y byddai’r un peth yn cael ei ail-adrodd pan ddeuai’r achos gerbron y Brawdlys nesaf ac na fyddai gan yr erlyniad, yn y pen draw, unrhyw ddewis ond i ollwng y cyhuddiadau yn erbyn y Tri. Dechreuodd y Blaid drefnu cyfarfodydd cyhoeddus ar draws Cymru i’w cefnogi.  Ond mewn cyfarfod o Bwyllgor Gwaith y Blaid ar 31ain Hydref cafwyd adroddiad syfrdanol gan J. E. Jones, “(C)awsom neges, a honnai ddyfod o lygad y ffynnon, i’r perwyl bod y Goron yn gwylio’n fanwl y sefyllfa yng Nghymru er mwyn penderfynu a wnâi gais am symud yr achos i Lundain, ac y dylem gadw mor ddistaw â llygod rhag peri bod ei symud. Rhoddodd hyn ni mewn picil. Ni fynnem, trwy roi cyfle i’r wlad ddangos ei brwdfrydedd dros y tri, beri i’r achos fynd i Lundain a pheri i’r tri fynd i garchar. Ar y llaw arall, yr oedd eisiau codi’n gryf yn erbyn yr Ysgol Fomio.”

Nid oedd modd osgoi oblygiadau symud yr achos i Lundain, cam a ganiatawyd, gyda chydsyniad yr Uchel Lys, o dan Ddeddf y Llys Troseddol Canolog 1856. Byddai’r strategaeth o wneud yr achos yn ganolbwynt i’r ymgyrch yng Nghymru yn erbyn yr Ysgol Fomio’n cael ei thanseilio’n ddifrifol ac ni fyddai unrhyw obaith o gael rheithgor yn Llundain a fyddai gwrthod cael y Tri’n euog.

Trafodwyd y cwestiwn o wneud cais i’r Uchel Lys i symud yr achos i Lundain ar 12fed o Dachwedd, gyda’r Twrnai Cyffredinol, Syr Donald Somervell KC, y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus, Syr Edward Tindal Atkinson a chwnsler yr erlyniad, W. N. Stable KC, oll yn bresennol. Penderfynwyd bwrw ymlaen gyda chais a bu gwrandawiadau o flaen yr Arglwydd Prif Ustus, yr Arglwydd Hewart, Mr Ustus Swift a Mr Ustus McNaghten yn yr Uchel Lys yn Llundain ar ddydd Llun Tachwedd 23ain a dydd Llun 7fed o Ragfyr.

Cynrychiolwyd yr erlyniad gan y Twrnai Cyffredinol ei hun a chymaint oedd pwysigrwydd gwrthsefyll y symudiad ym marn y Blaid nes eu bod wedi sicrhau gwasanaeth un o fargyfreithwyr mwyaf amlwg (a chostus) yr oes, sef Norman Birkett KC, i geisio gwneud hynny.

Norman Birkett KC

Ond ni lwyddodd. Doedd dim amheuaeth fod y Tri wedi llosgi Penyberth yn fwriadol a heb awdurdod cyfreithiol. Roedd y diffynyddion wedi cyfaddef a hyd yn oed wedi ymfalchïo yn y weithred. Roeddent wedi annog y rheithwyr i benderfynu’r achos ar seiliau heblaw egwyddorion y gyfraith. Cynhaliwyd yr achos mewn awyrgylch emosiynol, gyda’r dorf tu allan yn canu Hen Wlad Fy Nhadau mor uchel nes ei fod yn anodd, ar adegau, i glywed yr hyn oedd yn cael ei ddweud tu fewn i’r llys. Roedd anerchiadau dau o’r Tri wedi’u cyhoeddi ac ar werth yn syth ar ôl i’r gwrandawiad ddod i ben. Ac roedd cefnogwyr y Tri wedi bod yn annog unrhyw rai a fyddai’n cael eu dewis, y tro nesaf, i fod yn rheithwyr i ddilyn esiampl y rheithgor gwreiddiol a gwrthod eu cael yn euog. Roedd yna ddigon o dystiolaeth, felly, i gefnogi dadl yr erlyniad y byddai’r rheithgor, pe byddai’r achos yn cael ei glywed unwaith eto yng Nghaernarfon, yn cael eu rhoi o dan bwysau anghyffredin a allai ddylanwadau ar eu penderfyniad. Gan nad oedd yr Uchel Lys yn cydnabod unrhyw egwyddor gyfansoddiadol y dylai Cymry sefyll eu prawf o flaen rheithgor o’u cyd-wladwyr, roedd yn anochel y byddai’r Llys yn cytuno bod amcanion cyfiawnder (y prawf cyfreithiol perthnasol) yn cyfiawnhau symud yr achos i’r Llys Troseddol Canolog, fel oedd Deddf 1856 yn caniatáu. 

Adwaith Cymru i’r penderfyniad i symud yr achos i Lundain

Erbyn i’r cais gael ei benderfynu’n derfynol gan yr Uchel Lys roedd eisoes wedi tynnu nyth cacwn ar ben y Llywodraeth. Derbyniodd y papurau newydd bentyrrau o lythyrau yn cyhuddo’r Llywodraeth o danseilio hawliau’r Cymry trwy amddifadu’r Tri o’u hawl i osod eu hachos gerbron rheithgor o’u cyd-wladwyr, yn eu gwlad eu hun ac yn eu hiaith eu hun.     

Nid oedd y feirniadaeth o’r penderfyniad i symud yr achos yn gyfyngedig i’r rhai oedd wedi cefnogi gwrthwynebiad y Tri i’r Ysgol Fomio. Roedd yr Aelodau Seneddol Lleol, David Lloyd George a Goronwy Owen wedi cadw eu pennau i lawr yn eithaf llwyddiannus yn ystod yr ymgyrch, gyda Lloyd George, fel y Prif Weinidog a oedd yn gyfrifol am sefydlu’r RAF, yn gyndyn i gondemnio’r egwyddor o wellai’i effeithlonrwydd. Ond cafwyd adwaith deifiol ganddo i’r penderfyniad i symud yr achos i Loegr: “I think this is a piece of unutterable insolence, but very characteristic of the Government. They crumple when tackled by Mussolini and Hitler, but they take it out on the smallest country in the realm…. This is the First Government that has tried Wales at the Old Bailey.” Cododd ton o brotest yn erbyn y bwriad oddi wrth aelodau seneddol Cymreig o bob plaid, a bu rhaid i’r Prif Weinidog, Stanley Baldwin, dderbyn dirprwyaeth a oedd yn cynnwys ffigyrau amlwg fel Goronwy Owen, Gwilym Lloyd George a Clement Davies o’r Rhyddfrydwyr a Robert Richards, Wil John, William Jenkins ac Aneurin Bevan o’r Blaid Lafur.  (Roedd Lloyd George ei hun ar ei ffordd i’r Caribi ond anfonodd neges yn cefnogi’r gwrthwynebiad.)

Mewn ateb i gwestiwn Seneddol gan Robert Richards, Aelod Seneddol Llafur Wrecsam, ceisiodd y Twrnai Cyffredinol ymbellhau ei hunan, a’r Llywodraeth, oddi wrth y penderfyniad. “Facts were brought to my notice which, in my view, made it my duty to apply to the Court for the transfer to the Central Criminal Court on the grounds that such transfer, in the wording of the Act of Parliament, was “in the interests of justice””.

Yr Old Bailey

 Gan mai ofer byddai ceisio darbwyllo rheithwyr yr Old Bailey o gywirdeb y dadleuon a gyflwynwyd yng Nghaernarfon, ni thrafferthodd y Tri i wneud unrhyw anerchiadau i’r rheithgor ar ddiwedd y dystiolaeth yno a chawsant eu dyfarnu’n euog gan y rheithgor heb iddynt hyd yn oed adael y llys i drafod y mater. Cafwyd ton arall o brotest, gyda’r Athro W. J. Gruffydd, a oedd bellach wedi dod yn un o is-lywyddion y Blaid, yn datgan yn y Western Mail fod y Llywodraeth wedi taro ergyd farwol i’r syniad o gyfiawnder diduedd Seisnig a, thrwy hynny, ddinistrio “the only decency left in the English in the eyes of modern Welshmen.”

Beth oedd tu ôl i’r penderfyniad i symud yr achos i Lundain

Er gwaethaf dadl y Llywodraeth fod symud yr achos i Lundain wedi bod yn anochel er mwyn amddiffyn buddiannau cyfiawnder, y fersiwn o’r penderfyniad sydd wedi’i dderbyn gan y mudiad cenedlaethol a chan lawer eraill yng Nghymru, yw ei fod wedi bod yn gam gormesol gwleidyddol. Credwyd ei fod wedi’i gymryd gan y Llywodraeth yn Llundain er mwyn dial ar bobl Cymru am fod mor rhyfygus ag i herio awdurdod y wladwriaeth.  Ond ai dyna’r holl wir? Neu a oes yna un ddehongliad mwy cymhleth ac efallai’n llai cyfforddus i ni’r Cymry. 

Ar 25ain o Hydref 1936, deuddeng niwrnod ar ôl y treial cyntaf yng Nghaernarfon, ysgrifennodd y Prif Gwnstabl Edward Williams at y DPP gyda’i sylwadau ar beth oedd wedi digwydd. Gan gofio’i nod o ddefnyddio’r achos i ffrwyno’r Blaid, a’i farn ei bod hi’n ddim byd ond ciwed swnllyd, roedd yr hyn oedd wedi digwydd yn drychineb, a’r peth olaf roedd ef am weld oedd yr un hanes yn cael ei ail-adrodd. I ddangos i’r DPP fod yn rhaid cymryd camau pendant iawn er mwyn osgoi hynny, amgaeodd gopi o’r panel o ddarpar-reithwyr a farciwyd ganddo  i ddangos pa reithwyr oedd wedi bod yn barod i gael y Tri yn euog a pha rai oedd ddim – 7 dros euog a 5 yn erbyn (dim un o’r pump, gyda llaw, wedi bod ar restr yr heddlu o gefnogwyr y Blaid).

Dangosai hynny’n glir pa mor rhanedig oedd y rheithgor wedi bod. Nid oedd wedi bod yn fater o un neu ddau o unigolion ystyfnig. Tarddiad ei wybodaeth am drafodaethau’r rheithgor oedd yr hyn a ddisgrifiai fel “discreet enquiries” yn eu plith. Er nad oedd ymholiadau felly’n anghyfreithlon pryd hynny, mae’n debyg na fyddai’r adwaith cyhoeddus i ddiddordeb yr heddlu yn nhrafodion rheithgor wedi bod yn ffafriol, yn enwedig gan gofio oblygiadau gwleidyddol yr achos, sy’n esbonio pam fod yr ymholiadau wedi gorfod bod yn “discreet”. Gwerth nodi bod un o’r rhai a enwyd fel un a wrthododd gael y Tri’n euog oedd fforman y rheithgor, John Harlech Jones o Gricieth. Nid oedd ei agwedd ef wedi bod yn llawer o gyfrinach gan ei fod wedi bod yn chwincio at Lewis Valentine yn ystod y gwrandawiad ac wedi chwilio amdano y noson honno er mwyn cadarnhau ei fod wedi bod ym mhlith ei gefnogwyr.  

Yn ogystal â chyfeirio at y rhaniad dwfn yn y rheithgor, pwysleisiodd y Prif Gwnstabl, yn ei ddadansoddiad, yr awyrgylch tu allan a thu fewn i’r llys yn ystod y treial. Roedd torf wedi ymgasglu i gefnogi’r Tri a oedd, yn ôl y Prif Gwnstabl, yn cynnwys “Students from Bangor University, female School Teachers (and) unemployed quarrymen from outside Caernarvon” – y cyfan ohonynt, yn ei farn ef, yn gefnogwyr Plaid Genedlaethol Cymru. Roedd canlyniad yr achos wedi rhoi “a great stimulus to the Party and it is said by them that a similar result will happen again if the defendants appear before a Welsh jury”. Roedd methiant y rheithgor i ddod i benderfyniad, fe gredai, yn “(a) challenge to the Law of England”. Gorffennodd trwy fynegi’r farn “that a fair trial cannot be obtained here and that the trial should take place if possible at the Old Bailey”.

Cyfrifoldeb am symud yr achos

Gwelwn, felly, nad yr erlynydd, na’r Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus na’r Twrnai Cyffredinol  a wnaeth yr awgrym gwreiddiol y dylid symud yr achos o Gaernarfon i Lundain ond Prif Gwnstabl Sir Gaernarfon, Edward Williams.  Symud yr achos allan o Gymru ac i Lundain oedd rhaid, yn ôl ei farn ef, er mwyn sicrhau “prawf teg” syniad a oedd yn gyfystyr, ym marn y Prif Gwnstabl, ag un a fyddai’n llesteirio datblygiad y Blaid Genedlaethol.  

Ac, wrth ystyried ymateb y DPP a’r Twrnai Cyffredinol i’w awgrym, mae’n dod yn amlwg nad oedd y Llywodraeth yn rhannu barn y Prif Gwnstabl na fyddai prawf teg yn bosibl gerbron unrhyw reithgor Cymreig. Cymaint oedd y gwrthwynebiad a gododd yn erbyn y cais i symud yr achos i Lundain fel bod y Twrnai Cyffredinol wedi chwilio am opsiwn arall, gan gyfaddef nad oedd wedi rhagweld y gallai’r syniad o symud achos o Gymru i Loegr fod mor ddadleuol. Ar ddiwedd y gwrandawiad terfynol o flaen yr Arglwydd Prif Ustus, cododd Syr Donald Somervell er mwyn ei wneud yn glir y byddai’r erlyniad yn hollol fodlon pe byddai achos yn cael ei symud nid i’r Old Bailey ond yn hytrach i rywle yng Nghymru heblaw am Gaernarfon. Awgrymodd Caerdydd fel posiblrwydd. Ond erbyn hynny roedd yn rhy hwyr. Fel y nododd yr Arglwydd Hewart, yr unig gais oedd o flaen y Llys oedd i’r achos gael ei symud i Lundain. Gan fod y dystiolaeth yn dangos, yn ei farn ef, y byddai buddiannau cyfiawnder yn cael eu gwarchod yn well yn Llundain nac yng Nghaernarfon nid oedd yn teimlo bod angen iddo ystyried unrhyw ddewis arall.

Mae’n glir, felly, bod yr ysgogiad i symud achos Penyberth o Gaernarfon i Lundain wedi tarddu nid yn San Steffan ond yn swyddfa Edward Williams, Prif Gwnstabl  Sir Gaernarfon. Rhaid gofyn sut y gallai rhywun yr oedd ei gyflog yn cael ei dalu gan bobl Sir Gaernarfon yn medru bod mor barod i warafun iddynt yr hawl i weinyddu cyfiawnder yn eu sir eu hunain? Yr ateb, rwy’n credu, yw ei fod wedi gweld ei swyddogaeth fel Prif Gwnstabl nid, yn bennaf, mewn termau gwarchod pobl y sir a’u hawliau ond fel ceidwad “cyfraith Loegr” a’r drefn Brydeinig yn gyffredinol. Yn eironig, effaith ei sêl dros y drefn honno oedd troi achos Penyberth o fod yn fater o ddiddordeb lleol yn bennaf i un a ddwysáodd deimladau gwladgarol o Fôn i Fynwy. 

Er bod cryn newid wedi bod yn nhrefniant y llysoedd ers 1936, ac yn eu hagwedd tuag at ddefnydd o’r Gymraeg, mae llysoedd Cymru’n dal yn ddim byd mwy na rhanbarth o rai Lloegr. Erbyn yr etholiad cyffredinol nesaf ar gyfer San Steffan bydd pum mlynedd wedi mynd heibio ers cyhoeddi adroddiad yr Arglwydd Thomas o Gwmgïedd ar “Gyfiawnder yng Nghymru dros Bobl Cymru”. Galwodd hwnnw am drosglwyddo awdurdod dros lysoedd Cymru i Senedd Bae Caerdydd. Dim ond cyflawni hynny bydd yn medru tynnu llinell derfynol o dan yr amharch tuag at drigolion Cymru  a  amlygwyd yn achos Penyberth.  

© Keith Bush, Awst 2023

Mae gwybodaeth werthfawr wedi dod i law am ymgyrch Plaid Cymru i oresgyn tlodi yn y tridegau.  Mae papurau a drosglwyddwyd i ofal Cymdeithas Hanes Plaid Cymru gan Siôn ap Glyn yn dangos cymaint o waith ymarferol a wnaed i helpu’r di-waith a’u teuluoedd mewn ardaloedd difreintiedig yn y De a’r Gogledd.

Sefydlwyd ‘Clybiau Cinio Difiau’ gan y Blaid yn ystod y dirwasgiad a darodd Gymru’n galed bron nawdeg o flynyddoedd yn ôl, a hynny gan fudiad oedd wedi’i sefydlu ond ryw ddegawd ynghynt.

Fel y dywedodd Saunders Lewis, Llywydd y Blaid ar y pryd, pwrpas y clybiau oedd i bobl mewn gwaith helpu’r rhai llai ffodus drwy aberthu un pryd o fwyd yr wythnos a rhoi chwe cheiniog i ddarparu bwyd i’r di-waith.  Dydd Iau oedd y diwrnod a ddewiswyd – a hynny yn bennaf oherwydd yn aml iawn na fyddai teuluoedd tlawd yn bwyta ar y diwrnod hwnnw am y rheswm syml nad oedd dim arian ar ôl.  Aeth gwaith y Clybiau Difiau ymlaen tan ddechrau’r rhyfel yn 1939.  Talwyd cost y bwyd gan aelodau’r Blaid, gyda’r arian yn cael ei weinyddu gan ei swyddfa genedlaethol. Yn ôl yr hanesydd D. Hywel Davies, dyma’r ymgyrch elusennol fwyaf llwyddiannus a wnaed gan aelodau’r Blaid yn ystod y 1930au – “parhaodd llif y chwe-cheiniogau cenedlaetholgar yn ddi-dor.”

Ceir adroddiadau manwl am y flwyddyn 1937 am weithgarwch dau glwb ym maes glo’r De – Dowlais ger Merthyr a Dyfnant yn ymyl Abertawe – ac un yn ardal chwarelyddol y Gogledd-orllewin, sef Rhosgadfan.  Dowlais oedd man cychwyn y fenter, mae’n debyg, ac ymweliad gan Saunders Lewis fu’r sbardun i’w lledu i ardaloedd eraill.  Nes ymlaen, sefydlwyd clwb arall yn Nhreorci yn y Rhondda.

Mae manylion difyr yn dod i’r amlwg yn yr adroddiadau – yn Nyfnant, er enghraifft, yn ôl un arweinydd lleol Dr Gwent Jones, methiant fu’r cinio cyntaf – doedd pobl leol ddim am dderbyn cardod.  Llwyddodd i oresgyn y broblem honno drwy wahodd ‘gwesteion’ o blith di-waith yn y gymuned i gyfarfod gyda’r nos ble bydden nhw’n “annerch, darlithio, canu etc., yn ôl eu talent, ond o hyd i fwyta gyda ni”.  Ar ôl hynny, bu’r ciniawa’n llwyddiannus iawn.

Bydd y dogfennau gwreiddiol, y rhan fwyaf ohonyn nhw yn y Gymraeg, yn cael eu danfon i archif Plaid Cymru yn y Llyfrgell Genedlaethol ac mae modd eu darllen ar wefan Cymdeithas Hanes Plaid Cymru yma –

Clwb Cinio Difiau 1937

“Kitchener Davies – o Dregaron i Drealaw “

Darlith yr Athro M Wynn Thomas Dydd Iau 4 Awst 2022 12.30pm Pabell y Cymdeithasau 2 yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Cadeirydd Dafydd Williams

Sain y ddarlith – 

Magwyd yn ardal Tregaron, Ceredigion, enillodd James Kitchener Davies glod fel bardd a dramodydd.  Bu hefyd yn amlwg o fewn Plaid Cymru ar adeg pan oedd yn fudiad bach yn chwilio am droedle yng nghymoedd y De.  Yn y ddarlith hon, mae’r awdur ac academydd Wynn Thomas yn cyflwyno dadansoddiad treiddgar o gymeriad pwysig yn hanes mudiad cenedlaethol Cymru.

‘Kitch’:  arwr gwleidyddol ac enaid coll

Wynn Thomas

Y tro nesa byddwch chi’n ymweld â Chaerdydd, mentrwch ychydig filltiroedd i’r gogledd ar hyd yr A470, heibio i Gastell Coch ac ymlaen nes cyrraedd y tro i Bontypridd. Ewch drwy’r dre ac anelwch tua’r Porth. Fan’na, dewiswch yr hewl sy’n mynd i gyfeiriad y Rhondda Fawr.  Heb fod yn hir, fe welwch chi fynwent y  ar y dde, mynwent Y Llethr Ddu. Ewch i mewn iddi, ac ymhlith y beddau di-ri fe gewch chi hyd i fedd yr enwog Tommy Farr. Mae pawb yn dal wrth gwrs i gofio am ei ornest arwrol e yn Efrog Newydd yn erbyn Joe Louis. Ac o fewn ergyd carreg wedyn fe ddewch chi ar draws bedd James Kitchener Davies, un a oedd yn ei ffordd yn ymladdwr llawn mor ddewr, llawn mor eofn, llawn mor ddygn – ac efallai llawn mor aflwyddiannus yn y diwedd – â Tommy Farr ei hun.  Fe roedd Kitch yn real ‘scrapper’ i ddefnyddio iaith y cymoedd. Fel y cyfaddefodd e wrth hel atgofion,

Teulu Siors yw’n teulu ni, pobol go sgaprwth, rai ohonom ni. Roedd yno gweryl gwaed rhyngom a theulu parchus arall unwaith ac un o’r rheini oedd y torrwr beddau ym Mwlchgwynt.  Daeth gŵr dieithr heibio iddo un diwrnod a sylwi ar y cerrig beddau. ‘Bachgen,’ meddai’r gŵr dieithr, ‘mae lot o Siorsiaid ‘ma wedi eu claddu yn y fan hyn.’ ‘Oes,’ oedd yr ateb swrth, ‘ond dim hanner digon o’r diawled.’

Pencampwr ym myd geiriau oedd Kitch, y ceiliog Bach dandi a arfere glochdar o un pen i gwm Rhondda i’r llall.  Yn yr ysgol lle dysgai, roedd e’n un o’r ‘suicide squad’ -yr athrawon isel iawn eu parch a ddysgai pynciau megis y Gymraeg, Cerddoriaeth a’r Ysgrythur.  Mewn ymdrech i berswadio’r plant bod y Gymraeg yn dal yn iaith hyfyw, fe fydde fe’n adrodd enwau prif afonydd Ewrop yn  y Gymraeg. ‘Nothing hurts more,’ meddai fe, ‘than to hear such phrases as “Oh isn’t it lovely to hear them talk in Welsh,” when this is said patronizingly of Welsh-speaking children. The Welsh-language, like every other, is because it is.’  Fe ddadleuodd e’n rymus o blaid sefydlu coleg prifysgol trwyadl Gymraeg ei hiaith – ac mae e’n haeddu cael ei gofio, a’i anrhydeddu, fel un o broffwydi’n Coleg Cymraeg Cenedlaethol presennol ni.   Yn y staff room fe ddaliai ei dir yn wyneb yr ymosodiadau gwawdlyd a gwenwynig arno fe gan selogion niferus y Blaid Lafur.  Pan fynnen nhw’n ddirmygus mai ‘England’s Glory’ oedd y matsys a ddefnyddiwyd gan losgwyr Penyberth, ei ateb parod e oedd na, Pioneer matches oedden nhw. Pioneer oedd Kitch ei hun, un a gyhoeddai ei genadwri genedlaethol  herfeiddiol a chwyldroadol ar bob cornel stryd.

Yng Ngholeg Prifysgol Cymru Aberystwyth, roedd Kitch wedi bod yn un o ddisgyblion T. Gwynn Jones, awdur ‘Ymadawiad Arthur.’  Ond yn y Rhondda fe gafodd e’i hun ymhlith disgyblion Arthur Horner ac Arthur J. Cook. Roedd y cymoedd yng ngafael creulon y Dirwasgiad Mawr, y mudiadau Llafur yn naturiol yn eu hanterth, a’r boblogaeth yn ymwybodol o fod nid yn aelodau o genedl y Cymry ond yn aelodau o’r dosbarth gweithiol. Dosbarth a wydde ei fod e’n hollol ddi-rym yn wyneb  prosesau annynol y gyfundrefn gyfalafol. Dosbarth hefyd a oedd yn gydwladol ei olygon – golygai Penyberth ddim yw dim i’r glowyr;  ond fe fedren nhw uniaethu â gwerin Sbaen ac arswydo wrth glywed yr hanes am fomio Guérnica.  Roedd canran uchel o’r gweithlu’n ddi-waith ac yn ddiobaith.  Roedd afiechyd ar gerdded yn rhemp.

Wrth ddwyn hyn oll yn ôl i gof mae’n briodol inni holi a oedd Kitchener yn medru wir adnabod cyflwr enbyd y cymoedd diwydiannol. Ac yna i holi ymhellach a oedd ganddo fe feddyginiaeth wleidyddol a oedd yn wir atebol i’r angen.

Yr ateb i’r cwestiwn cyntaf yn ddi-os yw ydoedd: yn ei ffordd o leiaf, a hyd eithaf ei allu, fe ‘roedd e’n teimlo argyfwng trychinebus y cymoedd i’r byw.  ‘A hwn,’ medde fe mewn ysgrif nodweddiadol dreiddgar,  ‘yw Cwm Rhondda y dirwasgiad, lle y mae pobl yn byw ar enillion dyddiau gwell, yn bwyta eu tai a difa addysg eu plant; yn bod ar gardod …; yn syrthio i ddyled, yn torri eu calonnau ac yn trengi o nychtod corff ac enaid.’’  Fe sylweddolai’r broblem o lunio darlun realaidd – fel y gwnaeth yn ei ddrama Cwm Glo – o fywyd y cymoedd diwydiannol.  ‘O sylwi ar y ddrama realaidd Gymraeg,’ meddai fe, ‘a fu farw cyn ei geni, gwelir mai haen denau rhwng dau drwch o Seisnigrwydd yw’r bywyd Cymraeg – tipyn o gig rhwng tafell Seisnigrwydd caethweision tlodi a thafell Seisnigrwydd caethweision ffug-fonheddig.’

Prif nod Kitch oedd dihuno’i gyd-Gymry o’u trwmgwsg cenedlaethol.  Ei nod, fe esbonia’n gryno, oedd ‘to make the sense of nationhood a fact to the thousands who under capitalism have been defrauded of their lawful past. Slumdom is like the dragon of fairy stories far enough away from us at normal times. But canvass a constituency.  If we cannot give life more abundantly there, we must not mock suffering with the twaddle of dying things.’  Fe ddaeth e’n ffrindiau â Chomiwnyddion fel yr awdur a’r arweinydd undeb Lewis Jones. Fe gofiai gydag afiaith am yr hwyl a gafwyd yn eu cwmni. ‘Anghofiaf i byth,’ medde fe ar ddiwedd ei ddyddiau, ‘mo’r hwyr haf hwnnw a’r gŵr ar ben y bocs yn llewys ei grys, wedi bod wrthi am awr a chwarter, yn sefyll ar ganol ei frawddeg, a dilyn ei law araf dros y dorf, ymlaen ac yn ôl: “Comrades,” mynte fe, “you do dant me, you look so bloody dull.”’

Ond oedd e’n medru wir amgyffred profiad y gŵr ‘na yn ei ymyl yn llewys ei grys, a’r dosbarth gweithiol diwydiannol y perthynai iddi? Wn i ddim.  Yn sicr, fe fethodd e’n lân â pherswadio trwch y boblogaeth y medrai wneud hynny.  Iddyn nhw, fe barablai mewn iaith oedd yn estron. Fel athro parchus yr ymddangosai Kitch iddyn nhw, hyd yn oed pan oedd e ar ei focs sebon ar gornel stryd. Un oedd e a fynne ddysgu iddyn nhw syllu arnyn nhw’u hunain mewn ffordd hollol ddiarth. 

Falle’i bod hi’n rhy hawdd i ninne heddi, sy’n byw uwchben ein digon, i wneud dim ond canmol Kitch  yn anfeirniadol am ei waith diarbed a digymar er lles y genedl. Yn bendifaddau fynne fe ei hun ddim y fath folawd. Un oedd yn anesmwyth ac yn aflonydd yn ei groen ei hun oedd Kitch ar hyd ei fywyd.  A doedd dim yn fwy atgas ganddo fe na methiant y Cymry i gwmpo ar eu bai ac i wynebu eu diffygion fel pobl.  Ar y diwedd oll, mynnodd droi ei olygon tuag yn ôl i syllu’n oeraidd ar ei ddiffygion ef ei hunan, mewn cerdd arswydus o onest.  Gwareder ni, felly, rhag troi ‘Kitch’ yn ‘kitsch’ – yn yr ystyr Saesneg sy’n awgrymu rhywbeth sentimental, ffuantus,  sathredig o boblogaidd.

Serch hynny, mae e’n sicr yn llawn haeddu cael ei fawrygu fel arwr cenedlaethol. Ac yn ddiamau Kitch, yn anad neb, a wnaeth baratoi’r ffordd ar gyfer sefydlu ysgolion Cymraeg yn y Rhondda, datblygiad sy erbyn hyn wedi sicrhau bod yr iaith i’w chlywed ar wefusau cynifer o’r trigolion. Ymhellach, fe fedrir  dadlau bod Kitch wedi bod yn ddigon hirben i ragweld y dirywiad anorfod a ddaeth i ran cymdeithas y cymoedd diwydiannol yn y cyfnod wedi’r rhyfel a’i fod wedi rhagweld ymhellach y bydde’n rhaid i Gymru o’r herwydd ddioddef y broses boenus o ddad-ddiwydiannu. Does dim dwywaith chwaith ei fod e wedi paratoi’r ffordd ar gyfer y chwyldro gwleidyddol a welwyd yn y cymoedd yn ystod y degawdau diwethaf.

Ond eto, yn y diwedd, roedd bwlch diadlam rhwng Kitch a’i gynulleidfa yn y Rhondda, bwlch a olygai na fedrai wir ddeall profiadau’r gweithwyr.  Fe roedd dau faen tramgwydd yn ei atal e rhag gwneud. Y cyntaf oedd ei addysg, a olygai  fod ganddo mewn gwirionedd fydolwg  dosbarth canol ei gyfnod – a hwnnw, yn ei achos ef, yn ddosbarth canol diwylliedig Cymraeg.   A’r ail faen tramgwydd oedd ei gefndir cynnar.  Oherwydd wrth gwrs crwt o’r wlad oedd Kitch yn y bôn, ac yma yn Nhregaron y cafodd ei eni, ei fagu, a’i fowldio. ‘Doedd y profiad diwydiannol ddim ym mêr ei esgyrn ef, er, fel y cewn ni weld, bod hanes ei deulu yn enghreifftio’n fyw y dolennau cymhleth a gysyllte cefn gwlad bryd hynny â’r ardaloedd  Seisnig ‘estron’ hynny a oedd wedi ymsefydlu mor ddisymwth yng nghymoedd y De.  Y duedd gan gynifer o edmygwyr Kitch yw i wrthgyferbynnu dau begwn eithaf ei brofiad.  Ar un adeg fe arferai rhai sôn am ei yrfa fel petai’n ymdrech genhadol i achub y Rhondda i’r genedl drwy ddwyn purdeb dilychwin pura Walia – y Gymru ‘wreiddiol’ bur a diledrith – i ganol cymdeithas sathredig y cymoedd. Ond nid fel’na y gwelai Kitch hi, ac nid dyna wir drywydd ei yrfa.  Fe roedd e’n ddigon craff i sylweddoli fod gan  y Gymru wledig a’r Gymru ddiwydiannol fel ei gilydd wendidau nid anghyffelyb.  Fe welwn ni hynny’n glir, dim ond i ni gyfosod dau o’i gampweithiau, sef Cwm Glo a Meini Gwagedd.  Ac wrth inni wneud hynny, fe fydde’n werth inni oedi am ychydig i ystyried rhai agweddau ar ei fywyd cynnar sy’n esbonio tarddiad rhai agweddau ar ei weledigaeth.

Ganed Kitch yn nhyddyn bach tlawd Y Llain, ‘bwthyn unllawr pridd,’ i’r gogledd o dre Tregaron. Dyna chi gychwyn felly yng nghôl y wlad, ond eto yn barod ‘bu cysgod y Pwll Glo tros fy nghof cynnar,’ fel y cyfaddefai ddegawdau ar ôl hynny.  Roedd ei dad eisoes yn treulio misoedd lawer oddi cartref yn gweithio fel saer dan ddaear ym mhyllau Blaengwynfi. Roedd ganddo fe fodryb hefyd a oedd wedi gadael cartref yn gynnar i weini yn Nhonypandy.  Yno fe aned iddi blentyn siawns – enghraifft gynnar o ffawd gyffredin y  ferch ddiamddiffyn yn y gymdeithas ddiwydiannol. Ac o gofio hynny mae’n hawdd inni ddeall shwd y llwyddodd Kitch maes o law i lunio darlun mor ysgytwol o onest o brofiadau gwraig briod a merch ifanc yn ei ddrama gythryblus Cwm Rhondda, ac i ddinoethi ysfaon rhywiol y dosbarth gweithiol.

Fe yrrodd Bodo Mari – sef modryb Kitch – ei phlentyn yn ôl i Dregaron, lle y cafodd ei godi fel plentyn ei chwaer. Dyna ichi felly enghraifft o drugaredd annisgwyl y Gymru wledig gapelog, ie; ond dyna ichi enghraifft o ragrith y Gymru honno hefyd — ei pharodrwydd i fygu’r gwir, i gelu’r annerbyniol, ac i fagu cymdeithas gelwyddog, rwystredig.  A dyna’r union ddarlun o’r bywyd gwledig a welir maes o law yn y ddrama fawr a rhyfedd honno,  Meini Gwagedd, un arall o gampweithiau chwyldroadol Kitch. Drama yw hi sy’n llawn o ysbrydion aflonydd y meirw, ysbrydion sy’n gaeth i’w hen aelwyd am na fedran nhw ddioddef dod wyneb yn wyneb â’r gwirionedd annerbyniol, rhyddhaol am y bywyd caethiwus, hunllefus a gawson nhw yno pan ar dir y byw. Oherwydd hynny mae eu cydberthynas yn ymylu ar fod yn llosgach ysbrydol afiach.  Dim rhyfedd fod Jacob Davies, a chwaraeodd ran un o’r prif gymeriadau, wedi dioddef chwalfa nerfau yn dilyn ei berfformiad.  Mae’n dal yn ddrama a all eich ysgwyd chi i’ch perfeddion. Ac mae’n chwalu’r myth am fywyd y werin wledig, yr un modd ag yr oedd Cwm Glo yn chwalu’r myth cyfatebol am ‘werin y graith.’

Drylliwr eiconau oedd Kitch wrth ei reddf. Ac fel y cawn ni weld, ar ei wely angau fe chwalodd e’r eicon mwyaf i gyd – yr eicon y mynnai rhai o’i ffrindiau ei lunio ohono fe ei hunan, delwedd ffals yr oedd Kitch yn rhannol feio ei hun am ei chreu. Mae gonestrwydd Kitch mor eithafol ac mor ddidrugaredd nes hala arswyd ar ddyn. Cerdd gyffesol yw’r gerdd radio fawr ‘Sŵn y Gwynt Sy’n Chwythu,’ cerdd lle mae’n diberfeddu ei hun yn gwbl ddiarbed. Dyma ichi harakiri o gerdd os bu un erioed.

Rwy wedi mentro awgrymu na fedrai Kitch wir uniaethu gyda phrofiad y glowyr. ‘Dyn dŵad ydw i,’ medde fe ei hun am ei fywyd yn y Rhondda. Gan ychwanegu ‘dyn dieithr ydwyf yma, draw mae fy ngenedigol wlad.’  Fe wydde bod hynny’n anfantais amlwg ar un olwg iddo fel llenor ac fel gwleidydd. ‘Iaith seiat Llwynpiod sydd ar Gwm Glo,’ fe gyfaddefodd – Llwynpiod, capel y Methodistiaid Calfinaidd lle’r arferai ef a’i deulu groesi’r gors bod dydd Sul i fynychu’r oedfaon.  Ond ar olwg arall roedd ei ddieithrwch e yn fantais hefyd.  Oherwydd fe olygai bod ganddo olwg oddi-allan ar y Gymru wledig a’r Gymru ddiwydiannol fel ei gilydd, golwg a’i galluogodd i sylwi ar rhai agweddau na fynne aelodau’r gymdeithas eu cydnabod. Sdim rhyfedd ei fod e’n ymddiddori yng ngwaith Sigmund Freud, a wnaeth cymaint i’n gwneud ni’n ymwybodol o’r cymhellion cudd gwaelodol sy’n ddirgel lywodraethu’n bywydau. Kitch, er enghraifft, wnaeth ddatgelu cyflwr yr iaith yn y cymoedd, gan egluro goblygiadau economaidd, gwleidyddol a diwylliannol y dirywiad syfrdanol hwnnw.

Rhwng 1931 a 1951 syrthiodd nifer y siaradwyr Cymraeg yn y Rhondda o bedwar deg pump y cant i naw ar hugain y cant.  Ateb Kitch a’i ddilynwyr oedd esgor ar fudiad i sefydlu ysgolion Cymraeg yn y cymoedd – Ynys-Wen yn y Rhondda Fawr i ddechrau, ac yna Pontygwaith yn y Rhondda Fach. Dyna chi’r fantais o fedru syllu oddi allan ar y gymdeithas, gan sylwi o’r herwydd ar ddiffygion a gwendidau a oedd yn ynghudd i’r gymdeithas ei hunan.  Ac fe wnaeth Kitch y llenor  elwa o’r un nodwedd.  Fe roddodd sylw arbennig yn Cwm Glo i gymeriad y glöwr Dai Dafis.  Pwdryn yw e sy’n barod iawn i buteinio ei ferch, i fradychu ei gydweithwyr, i gam-drin ei wraig, ac i wastraffu ei gyflog ar yfed a gamblo.  Doedd dim prinder ei debyg yng nghymoedd y Rhondda,, ond fe wrthodai’r trigolion a’u cefnogwyr â chydnabod hynny, ac o’r herwydd fe felltithiwyd Kitch am fentro i ddarlunio’r fath gymeriad. 

Ymhellach y mae’n werth cofio i Kitch adael ei gynefin gwledig – er yn anfoddog iawn, fel y cawn ni weld,  — gan droi’n alltud a meithrin golwg o’r tu allan ac o bell ar ei gymdeithas enedigol. A’r olwg honno a’i galluogodd  i lunio drama mor gignoeth a thanseiliol â Meini Gwagedd, gwrth-fugeilgerdd os y bu un erioed. Campwaith gŵr yr ymylon oedd y gwaith hwnnw, yn union run fath â Cwm Glo.

Ar un wedd ystyriai Kitch ardal Tregaron yn baradwys goll ar hyd ei fywyd. Dyma chi flas ar ei atgofion hynod hudolus o’r bywyd yno: ‘Daliodd felyn eiddil y brogaid bach-bach yn tasgu tan eiddilach melyn yr haul, a gwelodd (o gornel pellaf y clos lle y mae, fel cawod o betalau, glwstwr o blu’r iâr felen or-fentrus), lwybr y cadno yn cerdded ar ei union trwy’r gwlith.’    Mae’n ddisgrifiad cyfoethog a chynhyrfus o synhwyrus . Ac mae cyfoeth yr iaith – cyfoeth a gollwyd yn llwyr erbyn hyn – hefyd yn feddwol.  ‘Naddu gwernen yn llwyau pren o flaen tân, plethu gwiail yn lipau yn y sgubor, anadlu moethusrwydd tail yr eidonau wrth garthu crit y lloi….Crychydd cam yn codi a chwibanogl yn troi, sgrech cornicyll.’ Mae’n iaith dorcalannus o hiraethlon.

Ond yna yn sydyn fe ddewn ni ar draws sylw arall, wrth i Kitch gyfeirio at ‘sgrech oerach Ann druan wrth iddi’n sydyn fynd yn wallgo yn y gors.’  Mynnai gonestrwydd Kitch dorri ar draws pob darlun sentimental o fywyd, a’i chwalu’n deilchion. ‘Sgrech oeraidd Ann’ a glywir yn atseinio yn y ddrama Meini Gwagedd drwyddi. Ac fe glywir y sgrech yn adleisio ar nodyn personol iawn yn ‘Sŵn y Gwynt’ hefyd.

Bu rhaid i Kitch gefnu ar y baradwys hon yn lled gynnar yn ei hanes, a hynny am ddau reswm. Yn gyntaf fe fu farw ei fam pan oedd e ond yn chwech mlwydd oed.  Ac yna, ychydig flynyddoedd ar ôl hynny, fe benderfynodd ei dad yn ddisymwth i werthu  bwthyn bach Y Llain a phriodi ‘menyw fach o’r de,’ chwedl Kitch, llysfam farus.  O’r herwydd fe fu’n rhaid i Kitch adael ardal Tregaron am byth, a symud i fyw gyda’i fodryb annwyl yn Nhonypandy. Fe ddiwreiddiwyd Kitch yn greulon felly, ac fe’i ddad–etifeddwyd hefyd – profiad chwerw a welai’n cael ei ail-adrodd yn y man ar draws cymoedd y De, lle roedd y boblogaeth gyfan wedi ei dad-etifeddu. Ar ôl priodi ac ymgartrefu yn y Brithweunydd, beth wnaeth Kitch, ond bwrw ati i greu gardd wrth ymyl y tŷ, gardd a oedd yn ddiarhebol o brydferth ac a oedd yn amlwg yn cynrychioli’r hyn a gollwyd ganddo fe pan werthwyd Y Llain.

Ond os y bu colli’r Llain yn golled ffurfiannol yn hanes natblygiad Kitch, fe fu colli ei fam yn brofiad mwy ysgytwol o ddylanwadol fyth.  Fe drodd e’n ôl at y golled waelodol honno wrth orwedd yn ei waeledd yn ysbyty Church Village, a hynny a esgorodd ar ei gerdd anhygoel ‘Sŵn y Gwynt sy’n Chwythu.’  Ynddi fe ddaw sawl llinyn eneiniol pwysig yn ei hanes ynghyd am y tro cyntaf.  Mynychu Seiat Profiad yn Llwynpiod pan oedd e’n grwt; sylw Saunders Lewis, yn ei astudiaeth arloesol o fywyd a gwaith Pantycelyn, fod cyfarfodydd y Seiat yn debyg i sesiynau dadansoddol y Seiciatryddion modern; dysgu’n ifanc bod pechod yn rhan annatod o wead pob bod dynol;  ymddiddori ym marddoniaeth ac yn nramâu ysbrydol T. S. Eliot;  awydd i ddefnyddio cyfryngau newydd megis y radio i hyrwyddo datblygiad yr iaith Gymraeg; y sylweddoliad fod y cyfrwng newydd hwn yn gyfrwng agos-atoch gwefreiddiol o chwyldroadol; ac yn y blaen ac yn y blaen.  Ac mae’r gerdd yn blethiad cywrain a chymhleth o nifer o symbolau pwerus.  Yn bennaf oll, fe ddefnyddir delwedd perth gysgodol Y Llain, clawdd oedd yn arbed y tyddyn rhag y gwynt. Ac fe wrthgyferbynnir  hynny â chymoedd noeth, diamddiffyn y Rhondda, cymoedd sy’n agored led y pen i gorwyntoedd dinistriol economaidd, gwleidyddol a diwylliannol.

Ond y mae yna wedd wrthwyneb ar berth warchodol Y Llain. Ar ddiwedd ei fywyd, sylweddola Kitch ei bod hi’n berth y cysgodai ef ei hun y tu ôl iddi er mwyn osgoi wynebu gwirioneddau deifiol am ei gymeriad ef ei hun. Oherwydd erbyn hyn, yn hwyr iawn yn ei ddydd, fe ystyriai Kitch ei hun nid fel arwr herfeiddiol dewr yn sefyll dros hawliau’r Cymry, ond fel un a fu’n ddim ond yn dwyllwr dirgel ar hyd ei fywyd, llwfrgi a lechai rhag cydnabod nifer o heriau gwaelodol. Un o’r rhain oedd yr her i gydnabod ei natur ef ei hun, i wir adnabod ei hanes ers yn fach. Ond yr her eithaf oll  oedd yr her i ymagor yn ufudd ac yn llwyr i alwad yr ysbryd, ac i blygu i’r gofynion hynny a ddeuai yn ei sgil. Cyfaddefai Kitch fod yr her hon yn ei arswydo’n lân.

Yn ‘Sŵn y Gwynt’ mae’n olrhain y gwendidau tybiedig hyn  yn ôl i’w tarddle, yn y profiad cynnar hwnnw o golli ei fam pan oedd e ond yn chwech.  Y cyhuddiad mwya creulon a’r cyhuddiad mwya deifiol – mae e’n mynnu dwyn yn ei erbyn ef ei hun, yw mai dim ond chwarae rhan y bu e ar hyd ei fywyd ers yn blentyn. Act oedd y cyfan, dyna i gyd. Ac mae’n mynnu ei fod e wedi dechrau acto pan gollodd e ei fam:

Wyt ti’n cofio dod ‘nôl yn nhrap Tre-wern
O angladd mam? Ti’n cael bod ar y sêt flaen gydag Ifan
A phawb yn tosturio wrthyt, yn arwr bach, balch.
Nid pawb sy’n cael cyfle i golli’i fam yn chwech oed,
A chael dysgu actio mor gynnar.

I fi, mae’r llinellau’n dor-calon o drist, yn orlawn o’r chwerwder a’r dicter na fedre’r un bach eu mynegi ar y pryd, ac na fynnai Kitch yr oedolyn chwaith gyfaddef iddyn nhw. Teimladau yw’r rhain sy’n mynnu brigo’n anorfod  i’r wyneb ar y diwedd oll, ac sy’n hawlio mynegiant cyhoeddus.  Ffrwydriad y teimladau hyn sy’n gwneud y gerdd hon yn gerdd gyffesol mor gofiadwy;  cerdd a all eich siglo chi i’ch gwreiddiau.   Bron na ddywedwn i ei bod hi’n embaras o gerdd, am ei bod hi mor ddiarbed o gignoeth.

Gan gofio am  ddiddordeb Kitch mewn seicoleg a seicdreiddiad, fe ddechreuais i ddyfalu beth yw barn seicolegwyr modern am y profiad o golli rhiant annwyl pan yn fach, ac fe ges fod gwaith ymchwil dadlennol wedi ei wneud.  Adeg yr ail ryfel byd, bu seicolegwyr wrthi’n astudio ymateb refugees o Lundain i’r profiad o orfod troi cefn ar eu mamau ac ymgartrefu mewn cartrefi cwbwl ddiarth.  Fe gafwyd bod nifer ohonyn nhw wedi amddiffyn eu psyche brau, briwedig, bryd hynny drwy chwarae rhan, a chymryd arnyn nhw bersona nad oedd yn cyfateb i’r hyn oedden nhw yn y bôn.  Ac fe sylweddolwyd ymhellach bod chwarae rhan fel hyn yn ifanc yn arwain at barhad yr arfer ar hyd eich bywyd.  Ar ôl tyfu’n oedolion ni fedre’r plant hyn fwrw heibio’r arfer o acto, gan y golygai hynny ddod wyneb yn wyneb am y tro cyntaf â’r loes gyntaf erchyll – y primal loss – o golli eu mam.  Fe’u twyllwyd nhw gan fywyd yn ifanc, ac ar ôl hynny rhaid oedd iddynt hwythau dwyllo yn eu tro er mwyn amddiffyn cnewyllyn ei bod rhag byth ddioddef y fath archoll eto.

Hyd y gwela i, dyna’n union a fu profiad Kitch. Ac fe awgrymwn i’n bellach y gellir synied am brofiad fel hyn fel math o ptsd.  Rwy’n llwyr dderbyn ein bod ni bellach yn or-barod i arfer y label hwnnw.  A fynnwn i ddim honni yn blwmp ac yn blaen bod Kitch yn dioddef o ptsd ar hyd ei fywyd. Ond fe fentren i awgrymu bod yna debygrwydd awgrymog, o leiaf, rhwng y trauma gwaelodol lloriol hwnnw y mae’n cyfaddef iddo yn ‘Sŵn y Gwynt’ a phrofiad y trueiniaid hynny sy’n ysglyfaeth i ptsd go iawn.  Ac o syllu ar ei fywyd drwy’r lens yma, fe ddaw sawl gwedd ddiddorol arno i’r amlwg.

Mae’n esbonio pam ei fod e’n medru uniaethu, fel y mae’n gwneud yn Meini Gwagedd, ag ysbrydion y meirw sy’n gaeth i’w hen gartref am na allan nhw wir wynebu goblygiadau’r bywyd arswydus ar yr aelwyd honno. Onid ysbryd aflonydd fel’na oedd ysbryd Kitch ei hun?   Mae e hefyd yn bwrw golau newydd ar ei obsesiwn e â’r theatr – y chwarae-dŷ go iawn wrth gwrs – a’i barodrwydd i lunio dramâu heriol.  A falle ei fod e ymhellach yn esbonio ei weledigaeth o gyflwr Cymru – y weledigaeth sydd wrth wraidd ei holl wleidydda.  Oherwydd fe dybiai Kitch mai gwlad oedd Cymru a oedd wedi dioddef trauma chwyldroad diwydiannol a oedd hefyd yn rhwyg diwylliannol. Gwlad oedd hi a oedd yn gwrthod wynebu’r gwirionedd poenus amdani hi ei hun.  Roedd y Cymry’n benderfynol o acto fel Saeson.  Twyll oedd y cyfan, yn ei farn ef – a hwyrach bod angen twyllwr, fel y gwelai Kitch ei hun – i adnabod twyllwr.  Mae pob twyllwr, yn ei hanfod, yn ystrywgar.

Esboniad secwlar yw esboniad y seicolegwyr. Ond nid dyna a geir yn ‘Sŵn y Gwynt.’  Oherwydd bydolwg crefyddol oedd gan Kitch, y  bydolwg Calfinaidd a wreiddiwyd mor ddwfn ynddo fe yng nghapel bach Llwynpiod yma yn ymyl y gors.  Golygai hynny ei fod e, ar y diwedd, yn ei ystyried ei hun yn bechadur llwyr, am nad oedd ei fywyd e wedi bod yn ddim ond twyll a rhagrith o’i ddechrau hyd ei ddiwedd.  Dyna ddagrau pethau. A dyna fawredd ei gerdd yn ogystal.  Mae’n gorffen gyda gweddi pechadur, gweddi ymbilgar, daer am achubiaeth sy’n ddigon i hala cryd ar ddyn.

Ymbil y  mae e’n baradocsaidd am gael ei achub drwy beidio cael ei achub. Mae e am osgoi gorfod dioddef i’r eithaf am ei ffydd. Mae e am i’r Goruchaf godi clawdd Y Llain o’r newydd rhyngddo fe ac artaith y groes: ac ar yr un pryd mae e’n gweddïo am gael ei arbed rhag gorfod dioddef artaith y canser sy’n ei araf ladd.

Quo vadis, quo vadis, I ble rwyt ti’n mynd?
Paid â’m herlid i Rufain, i groes, â ‘mhen tua’r llawr.
O Geidwad y colledig,
Achub fi, achub fi, achub fi
Rhag Dy fedydd sy’n golchi mor lân yr Hen Ddyn.
Cadw fi, cadw fi, cadw fi
Rhag merthyrdod anorfod Dy etholedig Di.
Achub fi a chadw fi
Rhag y gwynt sy’n chwythu lle y mynno.
Boed felly.  Amen

            Ac Amen.

Dyna chi cri de coeur yr ysbryd, cri enaid Calfinaidd clwyfedig de profundis.  Ond yn islais ynddi fe glywa i hefyd gri Ann yn gwallgofi yn y gors, a llef bachgen bach a fydd, byth bythoedd, newydd golli ei fam.

Mae’r Athro M.Wynn Thomas yn academydd ac awdur o fri sy’n dal Cadair Emyr Humphreys mewn Ysgrifennu Cymreig yn Saesneg ym Mhrifysgol Abertawe.  Traddodwyd y ddarlith hon yn ystod yr Eisteddfod  Genedlaethol yn Nhregaron Ddydd Iau 4 Awst 2022 dan nawdd Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.  Ceir fersiwn Saesneg ar y wefan hon.