Mae gwefan Hanes Plaid Cymru bellach yn darparu’r allwedd i gyfoeth o ddeunydd gweledol, sain ac ysgrifenedig am ein mudiad cenedlaethol
Rydym i gyd yn rhan o hanes y Blaid. Hoffech chwi rannu eich profiadau gydag aelodau eraill a’u cofnodi ar gyfer ymchwilwyr y dyfodol?
Os felly, cysylltwch â’r Ysgrifennydd ar history@hanesplaidcymru.org
Oes gennych chwi gyhoeddiadau nad ydych yn gallu cadw ond yn eu hystyried o werth?
Mae adran ar wefan y Gymdeithas gyda chyngor ar beth i’w wneud â nhw.
Hoffech chi ddarllen/gwrando ar rai o’r digwyddiadau mae’r Gymdeithas wedi eu trefnu yn y gorffennol nad oeddech chi’n eu mynychu?
Mae holl ddigwyddiadau’r Gymdeithas yn cael eu cofnodi, eu trawsgrifio a’u cyfieithu a’u cofnodi ar wefan y Gymdeithas
Hoffech chi fod yn rhan o gynllunio gweithgareddau’r Gymdeithas yn y dyfodol? Bydd canmlwyddiant y Blaid yn 2025, yn amser da i helpu gyda’r gwaith o gofnodi digwyddiadau pwysig yn eich milltir sgwâr.
Os felly, beth am ymuno â’r Gymdeithas am £10 y flwyddyn fel unigolyn, neu £20 yn flynyddol i Ganghennau neu Etholaethau. Cysylltwch gyda’r Trysorydd (stephenv.thomas@btinternet.com ) am sut i dalu.
Ym Mhabell y Cymdeithasau 2, Eisteddfod Rhondda Cynon Taf, Pontypridd ar Ddydd Iau, 8 Awst rhoddwyd darlith gan yr Athro Richard Wyn Jones.
Ar drothwy canfed penblwydd Plaid Cymru, bu’n ystyried y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhwng y Blaid a’r mudiad cenedlaethol a’i rhagflaenydd, sef Cymru Fydd.
Dyma recordiad o’r ddarlith a’r trawsysgrif isod.
Darlith Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, Eisteddfod Pontypridd 2024
O Cymru Fydd i Blaid Cymru
Richard Wyn Jones
Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd.
Yn gyntaf, diolch i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru am y gwahoddiad i draddodi’r ddarlith hon, i Eluned Bush am drefnu’r cyfan mor effeithiol, ac wrth gwrs i chithau’n gynulleidfa hefyd am droi mewn i Babell y Cymdeithasau!
***
Fe gefais gyngor rhywdro na ddylai rywun fyth gychwyn darlith neu araith gyhoeddus hefo ymddiheuriad neu esgus. Gwell bwrw iddi’n hyderus pa bynnag mor dennau’r deunydd sydd ar fin cael ei draethu…! Mae’n siwr gennai fod hynny’n gyngor doeth. Serch hynny, yn yr achos bresenol, dwi’n meddwl ei bod y briodol fy mod yn ei anwybyddu.
Da chi’n gweld, fy mwriad gwreiddiol oedd treulio’r rhan fwyaf o fisoedd Mehefin a Gorffennaf yn ymchwilio ar gyfer ac wedyn yn ysgrifennu’r ddarlith hon. Hynny fel y cam cyntaf yn y broses o ysgrifennu llyfr newydd. Ysywaeth, fe benderfynodd Mr Sunak mai nid felly yr oedd hi i fod. Ac a bod yn onest, ddaru Mr Gething ddim helpu chwaith, naddo!?
Felly’r gwir amdani yw fy mod wedi gallu treulio llawer iawn yn llai o amser yn darllen a meddwl a sgwennu’r canlynol nag a fwriedais. O ganlyniad, blas ar y ddadl yr wyf am geisio ei datblygu fydd hon yn hytrach na’r ddadl yn ei chyfanrwydd. Serch hynny, gobeithio y bydd yma rywbeth yma a fydd o ddiddordeb ac yn ddigon i godi eich harchwaeth am fwy…
***
Gadewch i mi ddechrau hefo dipyn o’r cyd-destun… Fel yr awgrymais, fe fydd y ddarlith hon yn garreg lamu ar gyfer sgwennu pennod mewn llyfr newydd. Dyma lyfr fydd yn cwblhau trioleg o gyfrolau sy’n trafod gwahanol agweddau ar syniadaeth Plaid Cymru. (Gyda llaw, Gwasg Prifysgol Cymru fydd wedi cyhoeddi’r cyfan, a fel rhywun sydd wedi cyhoeddi hefo gweisg academaidd uchel-eu-statws yn Lloegr a’r Unol Daleithiau, fe garwn i danlinellu pa mor ffodus ydan ni’n cael gwasg sy’n well na’r cyfan-oll ohonynt yma yng Nghymru…)
Fe gyhoeddwyd y cyntaf o’r dair, Rhoi Cymru’n Gyntaf: Syniadaeth Plaid Cymru, Cyfrol 1, yn ôl yn 2007, a bydd cyfieithiad Saesneg yn ymddangos o’r wasg ym mis Hydref eleni – o’r diwedd!!! Fe gyhoeddwyd yr ail, Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru: Plaid Cymru a’r Cyhuddiad o Ffasgaeth yn 2013, gyda cyfieithiad Saesneg yn ymddangos y flwyddyn ganlynol. Erbyn hyn, dyma fi o’r diwedd yn gweithio o ddifrif ar drydedd a’r olaf, sef Rhoi Cymru’n Gyntaf: Syniadaeth Plaid Cymru, Cyfrol 2.
Fy mwriad yw cychwyn y drydedd llyfr yn y drioleg – Cyfrol Dau! – hefo cymhariaeth o Blaid Cymru a’r peth agosaf oedd ganddi fel rhagflaenydd, sef mudiad Cymru Fydd; y mudiad gwleidyddol honno a fu’n rym go iawn yn mywyd Cymru am gyfnod tua diwedd y bedwaredd ganrif-ar-bymtheg. Mudiad a gysylltir gyda enwau sy’n parhau’n enwog – weithiau’n ddrwg-enwog – fel Tom Ellis, David Lloyd George ac O.M. Edwards, ynghyd ag eraill sydd wedi eu hanghofio braidd erbyn hyn megis Beriah Gwynfe Evans, Ellis Jones Griffith a’r cwpl rhyfeddol yna, Herbert a Ruth Lewis.
Mae na sawl rheswm pam fy mod i’n ystyried fod llunio cymhariaeth o’r fath yn werth-chweil. Rwyf am nodi tair ohonynt, a hynny er na fydd cyfle i’w trafod i gyd y prynhawn yma.
Y lleiaf pwysig o’r rhesymau hyn o ran y llyfr ei hun, sydd yn y pendraw yn astudiaeth o Blaid Cymru nid Cymru Fydd, yw fy mod yn teimlo nad ydi ffenomenon Cymru Fydd (a bobl, fe roedd yn ffenomenon!) wedi cael ei lawn haeddiant yn y llyfrau hanes. Fel y gwelwn yn y man, mae hynny’n rhannol adlewyrchu’r ffaith fod dehongliadau a dealltwriaeth yr ail don o genedlaetholdeb Cymreig – y don a ffurfiodd ac wedyn a gynalwyd yn ei dro gan Blaid Cymru – wedi llurgunio i ryw raddau ein dealltwriaeth o’r don gyntaf o genedlaetholdeb a ymgorfforwyd ym mudiad Cymru Fydd. Mae Cymru Fydd yn haeddu ystyriaeth sydd dipyn yn fwy crwn nag y mae tueddu i’w dderbyn yn gorffenol. Yn ffodus mae gwaith lled-ddiweddar ysgolheigion megis Dewi Rowland Hughes a Hazel Walford Davies wedi dechrau gwneud hynny. Ond mae na fwy eto i’w ddweud, fe dybiaf.
Ar ben hynny, o ran yr astudiaeth ehangach o syniadaeth Plaid Cymru, mae Cymru Fydd a’r don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig yn mynnu sylw oherwydd mae deall y rhesymau pam y gwrthodwyd etifeddiaeth Cymru Fydd a Chymru Fyddiaeth gan sylfaenwyr a chefnogwyr cynharaf Plaid Cymru yn fodd i ni ddeall yn well eu credoau gwleidyddol hwythau – ac yn arbennig, fe dybiaf, tarddiad y credoau hynny.
Yn olaf – ac yma mae fy meddyliau ar eu mwyaf cychwynnol ac ansicr – mae genna’i syniad fod ystyried y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhwng Cymru Fydd a Phlaid Cymru hefyd yn fodd o fwrw goleuni ar agweddau ar wleidyddiaeth y Gymru gyfoes. Yn benodol, mae’n fodd i ni ddeall yn well y berthynas rhwng y Plaid Cymru gyfoes ac adain genedlaetholgar Gymreig y Blaid Lafur yng Nghymru.
Go brin fod yn rhaid tanlinellu pan mor ganolog y bu’r berthynas hon i ddatblygiad gwleidyddol Cymru ers deg mlynedd ar hungain a mwy. Gan fod y system bleidleisio newydd ar gyfer ein senedd genedlaethol a fydd yn cael ei chyflwyno erbyn 2026 yn gwneud llywodraethau clymblaid mwy na heb yn gwbl anochel, mae’n debyg o barhau felly. A thybed os oes yna unrhyw gymhareb well i adain gynnes-Gymreig y Blaid Lafur gyfoes na Chymru Fydd?
Fel yn achos Cymru Fydd o’u blaen, mae cefnogwyr yr adain honno o’r Blaid Lafur yn credu y gellir sicrhau seiliau sefydliadol a diwyddianol y genedl Gymreig trwy’r wladwriaeth Brydeinig ac y gall hunaniaethiau cenedlaethol Cymreig a Phrydeining nid yn unig gyd-fyw’n gyffyrddus ond hefyd gyd-gryfhau a chyd-ddyrchafu eu gilydd.
Fel Cymru Fydd, maent hefyd yn credu mai trwy ieuo’r achos cenedlaethol Gymreig at ffawd plaid fawr Brydeinig y gellir sicrhau’r buddion yma – yn eu tyb hwy, y perygl o ymneilltuo o’r gyfundrefn bleidiol Brydeinig ydi amherthnasedd a cholli’r cyfle i ddylanwadu.
Go brin y gellir gwadu chwaith, nad ydynt wedi profi llwyddiant arwyddocaol yn eu hymdrechion.
Eto fyth, fel yn achos selogion Cymru Fydd, mae cenedlaetholwyr ‘c’ fach yn Blaid Lafur hefyd wedi darganfod dro ar ôl tro mai ‘eglwysi eang’ ydi’r pleidiau mawr Prydeinig a bod rhai o’i gelynion mwyaf digymrodedd ac effeithiol yn cyd-fyw oddi mewn i’r un blaid â hwy. Wedyn, hyd yn oed a bwrw eu bod yn llwyddo i ennill eu brwydrau mewnol oddi mewn i’w plaid eu hunain, nid yw’r wladwriaeth ei hun mor hyblyg ac y maent wedi ei ddychmygu.
Beth, tybed, yw’r goblygiadau i Blaid Cymru o synio am eu ‘gelynion’ ond, ie, eu cyngrhreiriad anorfod ar adain Gymreig y Blaid Lafur, fel yr amlygiad diweddaraf o Gymru Fydd yn yr amgylchiadau gwleidyddol gwahanol iawn sy’n bodoli cant a thrideg o flynyddoedd ers fod y mudiad honno yn ei hanterth?
Dyna chi, felly, rai o’r rhesymau dros gredu ei bod hi’n werth-chweil cymharu Cymru Fydd â Phlaid Cymru’n – ac yn benodol y syniadau a fu’n gysylltiedig a hwy – yn fwy systemataidd nag a wnaed o’r blaen.
***
Yn amlwg, nid oes amser i wneud mwy na chodi cwr y llen ar hyn oll yn y ddarlith. Fel man cychwyn gadewch i ni graffu ar natur Cymru Fydd a’i syniadau cyn bwrw ati i ystyried sut yr aeth sylfaenwyr a rhai o gefnogwyr diweddarach Plaid Cymru ati i ddehongli hanes eu rhagflaenwyr.
Deall Cymru Fydd
Mae cynulleidfa Eisteddfodol yn un arbennig o wybodus a rwy’n weddol sicr y bydd na fobl yn y babell hon sy’n gwybod llawer iawn (llawer iawn mwy na mi!) am hanes Cymru Fydd. Ond y tu hwnt i’r gwybodusion hynny, i’r graddau mae’r sawl sy’n ymddiddori yng ngwleidyddiaeth Cymru’n ymwybodol o gwbl o’r hanes, rwy’n tybio mai’r cyfarfod a ystyrir fel y cyfarfod a arweiniodd at dranc Cymru Fydd ydi’r unig ran o’r stori fydd yn gyfarwydd. Dyma’r cyfarfod drwg-enwog o Ffederasiwn Rhyddfrydwyr De Cymru a gynhaliwyd yng Nghasnewydd yn Ionawr 1896 pan safodd Robert Bird – Llywydd Cymdeithas Ryddfrydol Caerdydd – ar ei draed a datgan ‘There are from Swansea to Newport, thousands upon thousands of Englishmen, as true Liberals as yourselves…who will never submit to the domination of Welsh ideas.’
Efallai y bydd rhai hefyd yn gyfarwydd â ymateb Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Caernarfon, David Lloyd George, i’r hyn a ddigwyddodd yng Nghasnewydd. ‘A yw lliaws y genedl Gymreig’, fe daranodd, ‘yn mynd i gymryd eu harglwyddiaethu gan glymblaid o gyfalafwyr Seisnig sydd yn dyfod i Gymru, nid i ddyrchafu’r bobl, ond i wneud eu ffortiwn?’ Fe wnaf adael i John Davies (Bwlchllan) gwblhau’r hanesyn yn ei ddull dihafal ei hun:
‘Ydynt’ oedd yr ateb i’w gwestiwn rhethregol, canys er y gwelid yng Nghymru ymosodiadau ar gyfalafiaeth, nid yn enw’r genedl y câi ei herio. Bu’r cyfarfod yng Nghasnewydd yn ergyd farwol i Gymru Fydd. Cynhaliwyd rhagor o gyfarfodydd yn 1897 a 1898, ond ni pherthynai fawr o argyhoeddiad iddynt; erbyn diwedd y ganrif roedd y mudiad wedi darfod o’r tir.
Fel y seren wîb honno, digwyddodd a darfu Cymru Fydd.
Ond os mai dyna’r elfen mwyaf cyfarwydd o ddigon yn stori’r mudiad, gadewch i mi ychwanegu sawl vignette bach arall a fydd efallai’n dangos Cymru Fydd a’r don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig mewn golau sydd ychydig yn llai cyfarwydd:
Cynhalwyd cyfarfod cyhoeddus ym Mlaenau Ffestiniog yn 1886 wedi ei threfnu gan Michael D Jones a Pan Jones gyda Michael Davitt yn anerch at bwnc yn tir. Roedd Davitt yn chwyldroadwr Gwyddelig – yn aelod o’r Irish Republican Brotherhood – a oedd eisoes wedi ei garcharu droeon gan y wladwriaeth Brydeinig ac, ar y pryd, ef oedd un o arweinwyr amlycaf yr Irish Land League. Ymysg y siaradwyr eraill roedd y twrna ifanc, David Lloyd George. Yn ôl yr hanes, yn dilyn y cyfarfod bu Davitt yn annog Lloyd George yn frwd i barhau â gyrfa wleidyddol. Ac yn wir felly y bu…
Nid dyma’r unig dro y daeth cenedlaetholwyr Cymreig y cyfnod i gysylltiad â’r ffrwd mwyaf milwriaethus oddi mewn i genedlaetholdeb Gwyddelig – ffrwd leiafrifol ar y pryd, wrth gwrs. Mae hanes arall ynglyn â T.E. Ellis yn teithio i gyfarfod cyhoeddus yn Iwerddon lle y lladdwyd rhai o’r mynychwyr gan aelodau o luoedd y goron.
Union gant a thrideg o flynyddoedd yn ôl i eleni – yn 1894 – fe aeth pedwar o’r Aelodau Seneddol Rhyddfrydol Cymreig mwyaf cenedlaetholgar ‘ar streic’ fel rhan o’r hyn a elwid ar y pryd y ‘Gwrthryfel Cymreig’. Y pedwar oedd:
David Lloyd George;
Herbert Lewis, Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Fflint;
A. Thomas – Aelod Seneddol Merthyr ac yn ddiweddarach Is-Iarll y Rhondda ac un o’r rheini a gyfranodd at sbaddu Cymru Fydd fel grym gwleidyddol yn rhannol oherwydd gwrthdaro personol hefo DLlG (er bod y ddau wedi cymodi’n ddiweddarach); a,
Frank Edwards, Aelod Seneddol Maesyfed ac yn ddiweddarach Aelod o Dŷ’r Arglwyddi.
Eu prif gŵyn oedd y ffaith fod Llywodraeth Ryddfrydol y dydd dan arweiniad yr Imperialydd rhonc, Iarll Roseberry, wedi penderfynu oedi ar fater datgysylltu’r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru. Am gyfnod bu’r pedwar ‘gwrthryfelwr’ yn areithio mewn cyfarfodydd cyhoeddus ar hyd ac ar led Cymru ac yn ôl pob tebyg yn ennyn cefnogaeth frwd. Hynny cyn i’r gwrthryfel chwythu ei phlwc, a hynny’n rhannol, fel ellir tybio, oherwydd ymdrechion TE Ellis, a oedd erbyn hynny’n chwip Rhyddfrydol.
Go brin y ellir gwadu nad ‘datgysylltiad’ oedd y prif fater penodol-Gymreig ar yr agenda wleidyddol yng Nghymru yng nghanol y 1890au. A ninnau’n byw mewn oes sydd nid yn unig yn gwbl seciwlar ond yn un lle mae ymdrin â Chymru fel endid weinyddol wedi mynd yn fater arferol, mae’n hawdd diystyrru pa mor bell-gyrhaeddol oedd goblygiadau yr alwad hon. Hynny nid yn unig o safbwynt ysbrydol ond hefyd o ran ei harwyddocad cyfansoddiadol: o sicrhau datgysylltu’r eglwys wladol dyma arwyddo fod y Gymru a gymhathwyd mor drylwyr yn uned wahanol i Loegr wedi’r cyfan. Ond mae’n bwysig cofnodi’r ffaith mai nid dyma’r unig ddiwygiad yr oedd y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig yn ei deisyf….
Ceir syniad o’r agenda ehangach un o digrif-luniau a gynhwyswyd yn y nofel, Dafydd Dafis – nofel a ysgrifenwyd gan Ysgrifenydd Cyffredinol Cymru Fydd, Beriah Gwynfe Evans, a gyhoeddwyd yn 1898; nofel sydd yn ddadlenol o ran gwleidyddol y cyfnod er ei bod, ysywaeth, bron iawn a bod yn gwbl anarllenadwy.
Yn ogystal â Datgysylltiad a Dadwaddoliad, mae’n nodi’r canlynol fel dyheuadau:
Diwygio deddfau claddu
Swyddfa Addysg i Gymru
Diwygio deddfau’r tir
Dewisiad (sef veto) lleol, ac
Ymreolaeth i Gymru
Fe ellid fod wedi ychwanegu ar y rhestr.
Mewn araith enwog yn y Bala yn 1890 roedd Aelod Seneddol Merionnydd, T.E. (Tom) Ellis, wedi dadlau mae’r olaf o rhain, ymreolaeth – sefydlu ‘Cymanfa Ddeddfwriaethol’ i Gymru – oedd (neu ddylai fod) y ddolen gyswllt deallusol yn cysylltu gwahanol elfennau’r rhaglen bolisi genedlaethol Gymreig. Ac yn wir, pan luniwyd y rhestr o amcanion cyntaf ar gyfer Cymru Fydd mewn cyfarfod yn Llundain tair mlynedd ynghynt (DS fel cymaint o fudiadau cenedlaethol eraill yn Ewrop y G19, roedd alltudion yn ganolog i ddatblygiad y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig), fe nodwyd yn eglur:
Mai prif amcan y gymdeithas fydd sicrhau Deddfwrfa Genedlaethol, i drafod materion Cymreig.
Wrth ddarllen ysgrifau hunangofiannol Thomas Jones yn ei gyfrol, Leeks and Daffodils, fe welwn i pa mor normal oedd trafod a chefnogi hunanlywodraeth i Gymru yn y ddegawd a ddilynodd araith Ellis. Mae’n ddadlennol hefyd sylwi ar pa mor bwysig oedd dylanwad cenedlaetholdeb Gwyddelig ar gylchoedd cenedlaetholgar yng Nghymru’r 1890au. Yn ôl Jones, ‘Home Rule for Ireland was constantly under discussion…I brought and read the essays and poems of Thomas Davis.’ Roedd y sgwrs am hunanlywodraeth – ymreolaeth – Gymreig yn digwydd yn llythrennol yn gyfochrog â’r sgwrs am ymreolaeth i’r Iwerddon.
Mae arwyddocad y sylwadau yma’n cael eu tanlinellu pan gofiwn ran Jones – fel llaw-dde Lloyd George – yn y broses o ymrannu’r Iwerddon trwy Ddeddf Llywodraeth Iwerddon 1920 ac yna Cytundeb Eingl-Wyddelig 1921. Mae’n werth cofio hefyd, ar yr union adeg y cyhoeddwyd Leeks and Daffodils – sef 1942 – roedd Jones yn ganolog i’r ymdrech i geisio pardduo Plaid Cymru fel plaid a oedd yn cydymdeimlo â ffasgaeth.
Yn olaf, gadewch i ni oedi am ychydig gyda Herbert Lewis. Go brin y bu gan y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig ladmerydd mwy cyson ac effeithiol nag ef. Ef oedd cadeirydd cyntaf Cyngor Sir y Fflint yn 1889 cyn dyfod yn Aelod Seneddol Bwrdeistrefi’r Sir yn 1892, wedyn Sir y Fflint ei hun yn 1906 ac ar ôl hynny’n ddeilydd sedd Prifysgol Cymru yn Nhy’r Cyffredin wedi 1918. Bu’n un o sylfaenwyr yr gyfundrefn ysgolion canolradd yng Nghymru, ac yn rhinwedd ei rôl fel ysgrifennydd seneddol y Bwrdd Addysg fe chwaraeodd rhan ganolog yn llunio Deddf Addysg enwog 1918 – ‘deddf Fischer’. Yn ogystal â’r pwyslais nodweddiadol ar addysg, mae’n werth nodi fod Lewis wedi chwarae rhan ganolog – efallai y rhan ganolog – yn y broses o sicrhau fod y wladwriaeth Brydeinig yn ysgwyddo’r faich ariannol am gynnal y sefydliadau cenedlaethol Cymreig y llwyddwyd i’w creu yn y cyfnod dan sylw, ac yn arbennig y Llyfrgell a’r Amgueddfa Genedlaethol. Fel rhan o hynny, y fo a sicrhaodd y byddai’r llyfrgell yn Aberystwyth yn dyfod yn lyfrgell hawlfraint.
Roedd ei ail wraig, Ruth Herbert Lewis, yn un o brif garedigion y Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru ag hefyd yn gasglwr caneuon gwerin – rhaid cyfaddef nad oeddwn i’n ymwybodol mai hi gasglodd ‘Hwp, ha wen! / Cadi ha, Morus stowt / Dros yr uchle’n neidio / Hwp, dyna fo! / A chynffon buwch a chynffon llo / A chynffon Richard Parri go / Hwp, dyna fo!’, sef can hyfryd o wirion y bues i’n canu’n aml hefo fy mhlant i ers talwm, yn ogystal â’r carol plygain ysblennydd ‘O! Deued pob Cristion / i Fethlehem yr awron.’ Bydd rhywun wedi derbyn Gwobr Goffa y Fonesig Ruth Herbert Lewis yr wythnos hon yn Eisteddfod Rhondda Cynon Taf.
Roedd gweddw T.E. Ellis, Annie Jane, yn yn arall o garedigion y Gymdeithas Alawon Gwerin. Fel Annie Jane Hughes Griffiths, daeth yn Llywydd Cymdeithas y Cenhedloedd yng Nghymru a hi a arweiniodd y ddirprwyaeth a fyddai’n tywys Apêl Heddwch Menywod Cymru i’r Unol Daleithiau yn 1924. Fel arwydd arall o ymrwymiad y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig i uchel-ddiwylliant Cymraeg – yn ogystal â diwylliant mwy gwerinol – mae’n werth atgoffa ein hunain fod T.E. Ellis ei hun wrthi’n golygu gwaith y cyfrinydd Morgan Llwyd ar gyfer ei gyhoeddi adeg ei farwolaeth annhymyg.
Mae na lawer iawn mwy y gellid ei ddweud ynglŷn â’r holl weithgaredd, y personoliaethau, a’r gwahanol syniadau oedd yn gysylltiedig â Chymru Fydd. Ond mae na dri phwynt yn carwn dynnu sylw penodol atynt i berwyl y drafodaeth bresenol.
Yn gyntaf, rhaid pwysleisio drosodd a thro fod yr holl dystiolaeth yn awgrymru fod mwyafrif llethol y Cymru Fyddwyr yn ystyried y wladwriaeth Brydeinig a Phrydeindod nid fel gelynion i Cymru a Chymreictod, ond yn hytrach – o’u diwygio briodol – fel y moddion ar gyfer sicrhau a dyrchafu dyheuadau cenedlaethol Cymru. Noder fod hynny hynny’n wir hyd yn oed cyn i dwymyn ymerodraethol mawr y 1890au adael ei farc yng Nghymru, fel ac y gwnaeth yng ngweddill yr ynysoedd hyn.
Y diwygiadau a ddeisyfwyd ganddynt oedd (i) sefydlu senedd ddeddfwriaethol i Gymru, a hynny (ii) fel rhan o broses ehangach o sicrhau cydnabyddiaeth o le Cymru fel un o genhedloedd cyfansoddol Prydain Fawr. Un agwedd o’r gydnabyddiaeth hon – yr elfen negyddol, ar un ystyr – oedd sicrhau fod y wladwriaeth yn cydnabod realiti bywyd ysbrydol Cymru trwy ddatgysylltu a dadwaddoli eglwys wladol Lloegr yng Nghymru. Y wedd mwy gadarnhaol oedd creu sefydliadau sifig Cymreig ar batrwm y sefydliadau hynny oedd eisoes yn bodoli yn nhair diriogaeth gyfansoddol arall y wladwriaeth a throslwyddo’r gost o’u cynnal i’r Trysorlys Prydeinig.
Yn ail, o ystyried realiti’r gyfundrefn pleidiol Brydeinig, roedd hyn yn ei dro yn rhwym o olygu fod deheuadau cenedlaethol Cymru yn cael eu hieuo at ffawd etholiadol y Blaid Ryddfrydol. Fe fydda’i hynny wedi parhau’n wir pe bai’r Henadur Bird – dan ddylanwad DA Thomas – wedi methu yn ei ymdrechio i rwystro’r uniad o ffederasiynau rhyddfrydol de a gogledd Cymru â Chymru Fydd yn y cyfarfod drwg-enwog yna yng Nghasnewydd. Hyd yn oed petai’r ffurfiant gwleidyddol arfaethedig wedi llwyddo i ddyfod yn fersiwn Cymreig, mwy blaengar o’r Irish Parliamentary Party – sef, does bosib, deisyfiad Lloyd George – roedd y ffaith fod gwleidyddiaeth Lloegr (ar ôl 1886, o leiaf) yn drwyadl unoliaethol a’u cynrychiolwyr etholiadol yn gwrthsefyll pob ymdrech i wireddu dyheuadau cenedlaethol Cymru’n golygu mai dim ond yn y cyfnodau rheini pan yr oedd y Rhyddfrydwyr mewn grym y gellid gobeithio ennill diwygiadau newydd ystyrlon.
Er mai’n anaml iawn y cydnabyddir y ffaith, dyma un o’r prif resymau pam fod y cyfnod rhwng 1895 a 1905 yn gyfnod mor ddifudd i genedlaetholwyr Cymreig. Gyda’r unoliaethwyr – y Torïaid mewn cynghrair hefo adain unoliaethol y Rhyddfrydwyr – mewn grym yn Llundain trwy gydol y ddegawd honno, prin oedd y cyfleuon i’r don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig allu dylanwadu. Am yr un rheswm, roedd yn gyfnod llwm i genedlaetholwyr Gwyddelig a hynny er gwaethaf eu dominyddiaeth lwyr ar wleidyddiaeth etholiadol yr Iwerddon. Yn wir, roedd pethau’n ddigon anodd hyd yn oed ar ôl buddugoliaeth enfawr y Rhyddfrydwyr yn etholiad 1906. Bryd hynny roedd mwyafrif y Rhyddfrydwyr mor fawr nes fod cenedlaetholwyr y cyrion Celtaidd wedi colli unrhyw rym bargeinio – yn syml, doedd dim o’u hangen. Llywodraeth gwrth-Geidwadol yn Llundain hefo mwyafrif bychan sy’n berffaith i’r rheini y tu allan i Loegr sydd am ennill consesiynau i genhedloedd y cyrion (gwers i ni gyd yn 2024, efallai?!)
A dyna ddod a mi at fy nhrydedd pwynt, ac efallai fy mhwynt mwyaf dadleuol, sef i nodi pa mor debyg oedd y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig i brif ffrwd cenedlaetholdeb Gwyddelig yn yr un cyfnod. Roeddynt yn debyg nid yn unig o ran eu dibyniaeth ar lwyddiant (ac yn wir, graddau llwyddiant) y Blaid Ryddfrydol. Erbyn sefydlu Cymru Fydd, roeddynt hefyd lawer iawn yn debycach yn syniadaethol nad yr ydym yn tueddu i’w gydnabod erbyn heddiw. Roedd Cymry’r cyfnod yn deall hynny’n burion – cofiwch atgofion Thomas Jones y cyfeiriais atynt yn gynharach. Ond a ninnau erbyn hyn yn gweld cenedlaetholdeb Gwyddelig trwy brism Gwrthryfel y Pasg 1916 a phopeth a ddaeth yn ei sgîl, rydym wedi tueddu i anghofio neu chamgofio be ddaeth cyn hynny.
Ond cymerwch John Redmond, fel enghraifft. Ef oedd un o brif arweinwyr cenedlaetholdeb Gwyddelig ar ôl marwolaeth Parnell yn 1891 ac, fel arweinydd yr Irish Parliamentary Party unedig, heb os fo oedd y prif arweinydd rhwng 1900 a 1918. Roedd Redmond yn credu yn gellid ac y dylid diwallu dyheuadau cenedlaethol Iwerddon trwy gyfrwng y wladwriaeth Brydeinig; yn wir, roedd yn chwenychu lle cyflawn i’r Iwerddon oddi mewn i’r Ymerodraeth Brydeinig. Gyda’r Rhyddfrydwyr yn ddibynol ar bleidleisiau ei blaid wedi etholiadau 1910, llwyddodd Redmond i sicrhau pasio’r Government of Ireland Act a dderbyniodd gyd-syniad brenhinol 1914. Fel y gwyddys, profodd yn fuddugoliaeth pyrig gan nas gweithredwyd y Ddeddf yn y diwedd oherwydd – ymysg pethau eraill – y Rhyfel Mawr, teyrn-frawdwriaeth rhannau o’r fyddin Brydeinig a’r Blaid Geidwadol, a Gwrthryfel y Pasg. Yn yr un flwyddyn, 1914, a dan yr union yr un amgylchiadau y derbyniodd y ddeddf a fyddai’n datgysylltu Eglwys Lloegr yng Nghymru hithau gydsyniad brenhinol.
Gwaredigaeth trwy’r wladwriaeth Brydeinig; sicrhau fod yr hunaniaeth genedlaethol gynhenid yn cymryd ei lle’n anrhydeddus fel rhan o gynhysgaeth genedlaethol Brydeinig ehangach: dyma hanfod credo genedlaethol a syniadau cyfansoddiadol John Redmond a TE Ellis fel ei gilydd – a David Lloyd George hefyd, o ran hynny. Beth bynnag eu gwahaniaethau eraill, dyma’r tir cyffredin rhwng prif ffrwd cenedlaetholdeb Gwyddelig ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif, a chredoau’r don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig.
Dehongliad Plaid Cymru o Gymru Fydd
Fel yr awgrymais, nid ydi haneswyr wedi bod yn garedig â Chymru Fydd. Dichon fod na sawl rheswm am hynny. Yn un peth, bu tueddiad i ymdrin â hanes y mudiad fel rhywfath saig gyntaf i’w flasu’n frysiog cyn symud ymlaen at y brif gwrs. O ran haneswyr y Cymru gyfoes, y brif saig honno – a hynny’n naturiol ddigon – yw twf ac wedyn goruchafiaeth y mudiad a’r blaid Lafur. Yn achos yr haneswyr lu sydd wedi ymddiddori yn hanes David Lloyd George, y brif saig yw rhan ganolog ‘Dewin Dwyfor’ yn nghyflafan y Rhyfel Mawr neu wrth gosod seiliau’r wladwriaeth les ym Mhrydain neu yn hanes rhannu ynys Iwerddon a chreu’r wladwriaeth rydd – y ‘Free State’ neu…neu… Rydych yn gweld fy mhwynt!
Os ydych yn troi at y math yma o weithiau gyda golwg ar yr hyn sydd ganddynt i’w ddweud yn benodol am hynt Cymru Fydd, mae rhywun yn aml yn gallu synhwyro awydd yr awduron i neidio mlaen at yr y materion eraill hynny y maent yn gwir-ymddiddori ynddynt. Mae’n anffodus hefyd fod yr unig lyfr (?) a gyhoeddwyd yn ystod yr ugeinfed ganrif oedd yn ffocysu’n benodol ar hanes Cymru Fydd – cyfrol William George o’r un teitl a gyhoeddwyd yn 1945 – yn ddryslyd mewn mannau tra’n sawru o ymdrech i achub cam brawd mawr yr awdur, sef wrth gwrs David Lloyd George.
Ond mae hyn yn ei dro’n codi cwestiwn arwyddocaol: sef pam yn y byd y byddai’r brawd bach a fuodd yn gefn i’w frawd hŷn yn teimlo fod angen gwneud ffasiwn beth ag achub ei gam pan fod y bachgen o Lanystumdwy wedi mynd ymlaen i arwain yr ymerodraeth fwyaf a mwyaf pwerus yn hanes y ddynoliaeth? Daw hyn a ni’n dwt at ffactor arall wedi dylanwadu’n drwm iawn ar y cof hanesyddol ynglyn â Chymru Fydd a hynny, yn syml iawn, ydi dirmyg aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig tuag ati – ac yn arbennig felly eu dirmyg llwyr tuag at David Lloyd George.
Yn ei gofiant i Lewis Valentine, mae Arwel Vittle yn darlunio’r hollt rhwng y to hyn o genedlaetholwyr Cymreig a’r to a fyddai’n mynd ati i sefydlu Plaid Cymru, gan gynnwys ei Llywydd cyntaf:
Seriwyd methiant Cymru Fydd ar feddyliau llawer o wladgarwyr ifanc a’r hyn a welid fel brad arweinwyr y mudiad yn hyrwyddo eu gyrfa eu hunain yn San Steffan ar draul eu cenedlaetholdeb. Crisialwyd hyn ym mherson Lloyd George ei hun, a fu’n gymaint o eilun i genhedlaeth Samuel Valentine, ond a oedd bellach yn cael ei weld fel imperialydd rhonc gan ei fab.
Fe ellir pentyrru enghreifftiau lle bu aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig yn ddeifiol o feirniadol o’r don gyntaf, a hynny – erbyn hyn – am gyfnod o ganrif a mwy. Mae’n amlwg fod agwedd o’r fath hefyd wedi dylanwadu ar y sawl fu’n ysgrifennu am rai o’r prif ffigurau a fu’n gysylltied â Phlaid Cymru. Er enghrafft, mae Arwel Vittle ei hun yn ystyried mae’r hyn a gafwyd gan Cymru Fydd oedd ‘Prydeindod teyrngarol wedi’i lapio yng ngwisg Cymreictod dagreuol.’
Roedd Saunders Lewis yn hallt ei feirniadaeth. Mae’n tadogi methiant y mudiad i’r ffaith honedig mai ‘Cymru oedd ar goll ym mudiad Cymru Fydd.’[2] Ymhellach, ‘A siarad yn fras…nid oedd rhyddfrydwyr Cymru Fydd nac yn gwybod nag yn deall hanes Cymru Fu.’[3] O ystyried rhai o’r enwau oedd yn cysylltiedig â’r mudiad, gan gynnwys J.E. Lloyd, siarad bras iawn oedd hynny! Serch hynny, yn ôl un o gofianwyr Saunders Lewis, D. Tecwyn Lloyd, a gosod ymreolaeth o’r neilltu, nid oedd dim yn benodol-Gymreig am y diwygiadau a gefnogwyd gan y Cymru Fyddwyr. Yn hytrach, nid oeddynt yn ddim amgen na ‘moddion i wella a chynyddu ac effeithioli cyfraniad Cymru i Brydain ac i’w Hymerodraeth fyd-eang’.[4] Ymhellach, erbyn degawd gyntaf yr ugeinfed ganrif, nid oedd ‘y sôn a’r trafod am Gymru a’i harbenigrwydd’ gan wleidyddion megis Lloyd George, ‘yn ddim mwy na esgus chwareus dros hogi am ddyrchafiadau personol’.
Ond efallai mae’r hanesyn bach ganlynol sy’n dadlennu orau agweddau’r ail don o genedlaetholwyr Cymreig tuag at eu rhagflaenwyr. Yn rhifyn Medi 1929 o bapur The Scots Independent ceir ysgrif gan Lewis Spence, Is-Gadeirydd y National Party of Scotland – sef, rhagfleynydd yr SNP – yn cofnodi hanes ei ymweliad â Ysgol Haf Plaid Genedlaethol Cymru a gynhaliwyd y flwyddyn honno ym Mhwlleli. Edrydd hanes y daith bws a drefnwyd er mwyn i’r mynychwyr gael gweld dipyn ar y cylch gan nodi fod y trafeilwyr wedi bŵïo a hwtian pan yrrodd y siaribang heibio i fan geni Lloyd George! Go brin y byddai un o gyhoeddiadau Plaid Cymru ei hun wedi cynnwys stori mor blentynaidd – os doniol – gan y byddai wedi creu mwy o ffys a helynt na’i werth. Ond mae’n cynnig mewnwelediad diddorol a thra-arwyddocaol i fydolwg aelodau’r Blaid Cymru ifanc.
Wrth reswm, roedd y to hyn yn gwybod yn iawn am agwedd y to iau, a – fel y gallech ddisgwyl – yn gwaredu at ffasiwn ddiffyg parch tuag at eu hynafiaid . Cafwyd sylw dolefus i’r perwyl yma gan Beriah Gwynfe Evans ym mhapur y South Wales Daily News pan gwynodd am y modd y clywyd ‘De Valera compared and contrasted with Lloyd George, to the latter’s disadvantage.’ Rwan, mae’n bwysig nodi fod dewis Evans i bersonoli cenedlaetholdeb Gwyddelig y cyfnod yn ffurf Éamon de Valera yn un bwriadol ddadleuol. Ar y pryd – sef mis Medi 1923 – roedd ‘Dev’ newydd golli rhyfel cartref hyll yn erbyn y garfan fwyafrifol yn Sinn Fein ac ymysg poblogaeth y Dalaith Rhydd oedd o blaid y cytundeb Eingl-Wyddelig. Yn wir, roedd newydd ei garcharu yn Kilmainham – mangre a fydd yn gyfarwydd i lawer ohonoch. Byddai’n ddeuaw mis arall cyn iddo fynd ati i sefydlu plaid Fianna Faíl a throi ei gefn yn derfynol ar yr elfen mwyaf digymrodedd a milwriaethus o blith y rheini yr oedd wedi eu swcro yn ystod y rhyfel cartref.
Ond o ddadbersonoli sylw cyn Ysgrifennydd Cymru Fydd, mae’r pwynt yn un teg. Fe roedd aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig yn cloriannu’r don gyntaf trwy eu cymharu â’r cenedlaetholwyr Gwyddelig rheini a ysgogodd Wrthryfel y Pasg ac a lwyddodd i sicrhau rhyddid i’r rhan fwyaf o Iwerddon. Ac yn bendifaddau, yr oeddynt yn credu fod cymhariaeth o’r fath yn ffafrio’r Gwyddyl ar draul y Cymry. Sy’n dod a ni i drydedd pen fy narlith, sef dylanwad Iwerddon – ac yn benodol, dylanwad Sinn Feín – ar y Blaid Genedlaethol ifanc.
Dylanwad Sinn Féin ar ail don cenedlaetholdeb Cymreig
Nid oes dim yn newydd nag yn wreiddiol am ucheloleuo dylanwad y digwyddiadau yn Iwerddon wedi 1916 ar y Blaid Genedlaethol Cymru ifanc. Ni cheisiaf fynd ar ôl y gwahanol agweddau yma, chwaith. Mae llawer gormod i’w drafod i allu gwneud cyfiawnder â’r holl fater – o safiad dewr Lewis Valentine a’i gyd-fyfyrwyr ym Mangor, i gyfarfyddiadau personol yn Iwerddon rhwng, er enghraifft, D.J. Williams a Arthur Griffith a Michael Collins (yn 1919) ac, yn ddiweddarach, rhwng Saunders Lewis a De Valera (1925). Gyda llaw, roedd Saunders yn gofiadwy o ddilornus o Dev – ‘Y mae ef yn deip o’r meddwl meddw, gwyntog, digyfundrefn…’ – ond ni ddylai hynny ein synnu gan fod arweinydd y Blaid y gefnogwr cryf ochr y Treatyites yn Rhyfel Cartref Iwerddon. Gan hynny, ni fyddai disgwyl iddo gael unrhyw gydymdeimlad hefo Dev yn haf 1925. Erbyn 1938, fodd bynnag, gyda De Valera bellach wedi ymbarchuo a dyfod yn elyn digymrodedd o’r ‘eithafwyr’ gweriniaethol, roedd Lewis wedi newid ei gân ac yn cydnabod Dev fel un o wladweinwyr mwyaf y byd…
Rhag amlhau dyfyniadau ac enghreifftiau, gadewch i mi nodi eiriau J.E. Jones, Ysgrifennydd a Threfnydd Cyffredinol y Blaid rhwng 1930 a 1962(!). ‘Yn ddi-os,’ meddai
Iwerddon fu’r symbyliad a’r ysbrydiaeth gryfaf i genedlaetholdeb yng Nghymru yn ein cyfnod ni… Wedi rhyfel 1914-18,…[B]u amryw o Gymry ym myddin Lloegr yn Iwerddon a gweled a sylweddoli’r gormes yno; tyfodd cydymdeimlad tuag at Iwerddon, er gwaethaf propaganda Lloyd George. Yna ennillodd Iwerddon ei rhyddid yn 1921: y wlad gyntaf yn yr holl ymerodraeth i’w ennill… Trwy lyfrau daeth arwyr Iwerddon yn adnabyddus ac yn ysbrydiaeth i lu ohonom yng Nghymru… Daeth baledi Thomas Davis o ganol y gantrif ddiwethaf yn adnabyddus i lawer ohonom…a’r arwr rhamantus Michael Collins… Yn Iwerddon hefyd y cafodd H.R. Jones [Ysgrifennydd cyntaf y Blaid] hefyd ei bennaf ysbrydiaeth: bu yno droeon…. Parhaodd ysbrydiaeth Iwerddon ar nifer fawr yn y Blaid hyd Ryfel Mawr 1939-45 hyd yn oed. Praw o hynny oedd y galw cyson am lyfrau ar frwydr Iwerddon a’i harwyr trwy’r cyfnod, ac yr oeddwn yn gwerthu’r llyfrau hynny wrth y cannoedd o Swyddfa’r Blaid yng Nghaernarfon.
Rhag fod na unrhyw amwysedd, rhaid pwysleisio mai rhan o bechod mawr Lloyd George yn llygaid yr ail don o genedlaetholwyr oedd y rhan a chwaraeodd yn gyntaf yn gwrthsefyll – ac yna’n glastwreiddio – ‘rhyddid’ Iwerddon.
Y pwynt yr wyf am ychwanegu at y darlun cyfarwydd yma yw mai nid dim ond gweithredoedd ac ‘ysbryd’ y Sinn Feiners oedd yn ysbrydoli yng Nghymru. Yn hytrach, rydym wedi colli golwg ar y ffaith fod prif syniadau’r Blaid Genedlaethol ifanc hefyd yn uniongred o Sinn Fein-aidd. Roedd dylanwad syniadau Sinn Fein i’w weld nid yn unig ar yr aelodau llawr-gwlad, ond hefyd ei arweinydd pwysicaf o ddigon, sef Saunders Lewis.
Mae llawer o inc wedi ei dywallt yn yr ymdrech i brofi dylanwad gwahanol feddylwyr ar syniadau Saunders Lewis. Wele draethawd haeddianol-enwog Dafydd Glyn Jones ar wleidyddiaeth Lewis sy’n trafod dylanwad gwahanol feddylwyr o Ffrainc ar ei syniadau neu ymdrechion D. Tecwyn Lloyd i brofi ddylanwad y meddyliwr Catholig Eingl-Ffrengig Hilaire Belloc. Yn fwy diweddar, mae Robin Chapman wedi heolio sylw at ddylanwad honedig ‘dau feirniad cymdeithasol o Saeson yr aeth eu henwau bellach yn anghof’, sef Arthur Joseph Penty a Montague Edward Fordham.
Ond o ran ei syniadau gwleidyddol o leiaf, rwy’n tybio fod y realiti ychydig yn fwy prosaic. Yn syml, roedd Saunders Lewis yn ddisgybl i Arthur Griffith. Neu a dweud y peth mewn modd ychydig yn llai pryfoclyd – roedd prif syniadau gwleidyddol Arthur Griffith yr oedd wedi eu poblogeiddio trwy fudiad Sinn Fein yn cydgordio’n mor agos â’r syniadau a goleddwyd yn ddiweddarach gan Saunders Lewis fel na ond ellir ystyried fod y cyntaf wedi dylanwadu drwm iawn ar yr ail, boed hynny’n uniongyrchol neu’r anuniongyrchol. Gellir gweld hyn trwy graffu ar y rhaglen wleidyddol Arthur Griffith a Sinn Fein a’i gymharu â’r rhaglen wleidyddol a fabwysiadodd y Blaid Genedlaethol ifanc dan ddylanwad Saunders Lewis.
Credai Griffith na cheid achubiaeth i’r Iwerddon trwy bleidiau neu sefydliadau gwleidyddol eraill y wladwriaeth Brydeinig. Yn hytrach roedd angen ymddihatru ohonynt a chanolbwyntio ar weithredu ar ynys Iwerddon yn unig. Golyga hyn na ddylai unrhyw aelod a etholwyd ar ran Sinn Fein i Dŷ’r Cyffredin gymryd eu seddau yno (absentionism). Yn hytrach, dylid defnyddio cyfundrefn llywodraeth leol Iwerddon fel llwyfan ar gyfer adeiladu gwleidyddiaeth ac, yn wir, gwladwriaeth Wyddelig amgen oddi mewn i gragen y wladwriaeth Brydeinig.
Dyma’n union weledigaeth a pholisi’r Blaid Genedlaethol ifanc hefyd. Dim ond yn dilyn methiant ymgyrch Plaid Cymru yn etholaeth Arfon yn etholiad cyffredinol 1929 y newidwyd y polisi o wrth-gilio o San Steffan. (Noder, ar y pryd, ystyrwyd 609 pleidlais fel siom fawr hyd yn oed os yw Dafydd Iwan wedi hudo cenedlaetholwyr cyfoes i feddwl yn wahanol!) A roedd angen holl ymdrechion cyngrheiriad agosaf Saunders Lewis i’w orfodi i dderbyn y newid polisi. Ac yn wir, mae na ddigonedd o dystiolaeth i awgrymu fod ei reddfau wedi parhau’n rai absentionist gydol ei oes.
Roedd dadleuon economaidd yn ganolog i efengyl wleidyddol Arthur Griffith, a hunangynhaliaeth economaidd oedd un o’i syniadau mawr. Noder mai nid dyma gredo economaidd y don gyntaf o genedlaetholwyr Gymreig, ond fe newidiodd hynny erbyn brigo’r ail don. Yn ddiau, roedd mwy nag un dylanwad ar waith yn sicrhau’r newid yma. Ond roedd syniadau cenedlaetholwyr Gwyddelig – yr advanced nationalist a ddylanwadwyd gan Griffith – yn allweddol. Yn wir, gellir darllen ‘10 pwynt polisi’ drwg-enwog Saunders Lewis fel datganiad uniongred o’r syniadau economaidd a chymdeithasol a goleddwyd ar draws hollt y rhyfel cartref yn Iwerddon.
Roedd syniadau cyfansoddiadol Saunders Lewis a’r Blaid Genedlaethol cynnar hefyd yn rhyfeddol o debyg i rai Arthur Griffith – gwr a oedd, wrth gwrs, yn un o gefnogwyr y Cytundeb Eingl-wyddelig. Felly pan gyhoeddoedd Plaid Cymru ei chynllun ar gyfer dyfodol cyfansoddiadol Cymru ar droad yn 1930au, fe wnaed hi’n gwbl eglur mai Gwladwriaeth Rydd Iwerddon oedd y model y dylai Cymru geisio ei hefelychu. Felly ‘statws dominiwn’ yn hytrach nag annibyniaeth lwyr oedd hi i fod. Ac yn wir, wrth ddwyn i gof safbwynt (dadleuol, i rai) Saunders Lewis ynglŷn â’r frenhiniaeth, mae’n werth cofio fod Arthur Griffith yntau’n cefnogi parhad y cysylltiad rhwng yr Iwerddon Rydd a’r frenhiniaeth, a hynny ar ffurf y math o ‘frenhiniaeth ddeuol’ a gaed yn ymerodraeth Awstro-Hwngari.
Ond tra’n deisyf parhad rhai cysylltiadau a’r Goron a’r wladwriaeth Brydeinig, mae bwysig tanlinellu fod Arthur Griffith a Sinn Fein ar y naill law, a Saunders Lewis a Phlaid Genedlaethol Cymru ar y llaw arall, i gyd yn wrth-imperialwyr di-gymrodedd. Dyma’n wir un o’r gwahaniaethau sylfaenol rhwng – yn Iwerddon – prif ffrwd cenedlaetholdeb fel y’i hymgorfforwyd yn yr Irish Parliamentary Party a ‘advanced nationalists’ Sinn Féin. Yng Nghymru hefyd dyma efallai’r gwahaniaeth mwyaf trawiadol rhwng y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig – a hudwyd i gyd yn pendraw gan imperialaeth Brydeinig – a’r ail don o genedlaetholwyr Cymreig, sydd wastad wedi bod yn hallt iawn eu beirniadaeth o rwysg a rhyfyg imperialaeth Brydenig a phob imperialaeth arall, o ran hynny. Eto, roedd enghraifft Iwerddon, sef fel y soniodd JE Jones, y genedl gyntaf i ryddhau ei hunain o afael yr San Steffan, yn allweddol wrth osod y cywair.
Yn wir, wrth i ni gloi, efallai ei bod yn werth ystyried y canlynol.
Dros amser fe fwriwyd heibio y ran fwyaf o’r dylanwad Sinn Feinaidd a oedd ffurfiodd cymaint o fyd-olwg a rhaglen bolisi’r Blaid Genedlaethol cynnar. Cefnwyd ar absentionism; ar hunangynhaliaeth economaidd; bodlonodd y blaid ar gydweithredu hefo pleidiau Prydeinig – y ‘pleidiau Seisnig’, fel y byddai cenhedlaeth y sylfaenwyr wedi ei ddweud – er mwyn ennill consesiynau i Gymru; ac yn 2003 fe benderfynodd y blaid arddel ‘annibyniaeth’ fel ei nod gyfansoddiadol. Ond un peth sy’n aros ac yn wir sy’n parhau’n gryfach nag erioed (bron iawn) ganrif yn ddiweddarach ydi ei gwrthwynebiad i imperialaeth ac, yn gysylltiedig a hynny, ei hagwedd wahanol iawn tuag at wleidyddiaeth ryngwladol. Yn wir, fe ellid dadlau mai dyma bellach y gwahaniaeth mwyaf – a mwyaf sylfaenol – mewn agweddau rhwng y Blaid Cymru gyfoes ac etifeddion y don gyntaf o genedlaetholdeb yng Nghymru ar adain twym-galon Cymreig y Blaid Lafur. Ond fe fydd yn rhaid i chi ddisgwyl am y llyfr i glywed mwy am hynny…
Diolch yn fawr iawn am eich gwrandawiad.
[1] Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd.
[2] Saunders Lewis, ‘O.M. Edwards,’ yn Gwynedd Pierce (gol) Triwyr Penllyn (Caerdydd: Plaid Cymru, d.d.), t. 31
[3] Saunders Lewis, ‘O.M. Edwards,’ yn Gwynedd Pierce (gol) Triwyr Penllyn (Caerdydd: Plaid Cymru, d.d.), t. 31
[4] D. Tecwyn Lloyd, John Saunders Lewis: Y Gyfrol Gyntaf (Dinbych: Gwasg Gee, 1988), t. 185
Ar drothwy canfed penblwydd Plaid Cymru, bydd y siaradwr yn ystyried y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhwng y Blaid a’r mudiad cenedlaethol a’i rhagflaenodd, sef Cymru Fydd
Yng Nghynhadledd Plaid Cymru, Hydref 2013, paratowyd arddangosfa o Ferched ym Mhlaid Cymru yn ystod y Blynyddoed Cynnar gan Yvonne Balakrishnan, ar ran Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.
Dyma’r wybodaeth am y menywod hynny a rhai ychwanegol.
Efelyn Williams
Merch o Gwm Rhondda yn wreiddiol oedd Efelyn Williams ac aeth i Goleg y Barri ble enillodd enw da fel efrydwr trwyadl ac awch am wybodaeth. Roedd yn ffyddlon i amrywiaeth o sefydliadau Cymreig fel yr Ysgol Sul yn y Capel, yr Urdd a Phlaid Cymru ac aeth i’r Ysgol Haf yn gyson. Roedd ei dylanwad distaw yn cyfrif.
Jennie Gruffydd (1899 – 1970)
Cafodd y Blaid y mwyafrif mawr o’i phleidleisiau yn etholiad 1929 yn Nhalysarn ac i Miss Jennie Gruffudd oedd y diolch am hynny. Roedd yn enwog yn yr ardal am ei gwaith dros y Blaid ac yn barod i dderbyn unrhyw gyfrifoldeb a roddwyd iddi. Aeth i Goleg y Brifysgol ym Mangor a daeth yn athrawes yn Llŷn ac wedyn yn Nhalysarn.
Tegwen Clee (1901 – 1965)
Un o’r merched cyntaf i ymaelodi â’r Blaid, roedd hi’n aelod o’r Pwyllgor Gwaith ac yn selog iawn ym mhob Ysgol Haf. O Ystalyfera yn wreiddiol fe raddiodd o Brifysgol Caerdydd gyda anrhydedd mewn Cymraeg. Daeth yn athrawes yn Llanelli a gweithiodd gyda mudiadau lleol yr Urdd a’r Blaid. Ysgrifennodd am Llydaw yn y Ddraig Goch.
Nesta Roberts
Yn wreiddiol o Arfon fe ddaeth yn brif athrawes yn Nhalybont, Dyffryn Conwy. Yn chwaer i O.M.Edwards, bu’n ysgrifennydd Pwyllgor Sir y Blaid yng Nghaernarfon.
Cafodd anaf yn ystod etholiad cyntaf y Blaid yn 1929 ond parhaodd i ymgyrchu am bythefnos er gwaethaf ei phoen. Roedd gan Nesta ddawn siarad yn gyhoeddus ac ar un achlysur bu raid iddi gymryd y llwyfan i annerch cyfarfod yn ddi-rybudd ar ôl i’r siaradwr fethu a throi i fyny.
Cathrin Huws, Caerdydd
Roedd Cathrin Huws yn ysgrifennydd Gangen Coleg Caerdydd, yn ysgrifennydd Pwyllgor Dwyrain Morgannwg, ac yn aelod o Bwyllgor Golygyddol y Welsh Nationalist. Roedd hi’n ymgeisydd Cangen Glyndwr am sedd ar Gyngor Dinas Caerdydd. Cafodd ei hethol gan y Gynhadledd i sedd ar y pwyllgor Gwaith – a hyn oll cyn iddi gyrraedd tair ar hugain oed.
Dr Ceinwen H. Thomas (1911- 2008)
Yn wreiddiol o Nantgarw bu’n adnabyddus am ei gwaith yn trawsysgrifo dawnsfeydd Nantgarw, ac fel cyfarwyddwr Uned Ymchwil Iaith ym Mhrifysgol Caerdydd a arweiniodd at gorff o wybodaeth am dafodiaith y “Wenhwyseg” yn yr ardal.
Ymunodd â Phlaid Cymru pan yn fyfyriwr yn y brifysgol yn y tri degau. Yn y 40au a’r 50au, blynyddoedd anodd yn hanes y Blaid ac hefyd yr iaith, brwydrodd dros egwyddorion Plaid Cymru, yr iaith, hanes Cymru yn y gyfundrefn addysg ac am gydnabyddiaeth bod Sir Fynwy yn rhan annatod o Gymru Gyfan.
Mai Roberts
Roedd Mai Roberts yn un o sylfaenwyr y Blaid Genedlaethol a weithiodd cyn 1925 i gychwyn y mudiad gwirioneddol Genedlaethol. Mai oedd y cyntaf i dalu cyfraniad pan ffurfiwyd Plaid Cymru ym Mhwllheli ac felly yn aelod cofrestredig cyntaf y Blaid. Daeth yn aelod o’r Pwyllgor gwaith a roddodd gymorth mawr a gwerthfawr gydag etholiadau Seneddol y Blaid yn Sir gaernarfon yn 1929 a 1931. Bu’n gofalu hefyd am fudiadau pwysig eraill, megis y Gyngres Geltaidd. Rhoddodd wasanaeth gwerthfawr iawn i Gymru.
Kate Roberts – (1891 – 1985)
Brenhines ein Llên – awdur mwyaf nodedig yn y Gymraeg yn yr ugeinfed ganrif. Ymunodd â’r Blaid yn Ysgol Haf Machynlleth yn 1926.
Sefydlwyd Adran y Merched ac etholwyd Kate yn Lywydd. Gofalodd am dudalen arbennig y merched ym mhapur swyddogol y Blaid – “Y Ddraig Goch”.
Cyfeillion pennaf ei bywyd oedd Saunders Lewis, D J Williams a Lewis Valentine a Cassie Davies.
Priscie Roberts
Chwaer i Mai Roberts, ymunodd â’r Blaid o dan ddylanwad Lewis Valentine yn Ysgol Haf Llangollen. Cynorthwyodd y Blaid yn Sir gaernarfon mewn llawer ffordd, gan ofalu am llyfrau cyfrifon am dair blynedd yn y cyfnod pan aeth H.R.Jones yn wael hyd nes i J.E.Jones ddod i’r Swyddfa. Fel Ysgrfennydd Merched Sir Gaernarfon, hi oedd yn allweddol bwysig i lwyddiant bob achlysur.
Llinos Roberts, Lerpwl
Ysgrifennydd Cangen Lerpwl oedd Llinos Roberts yn ogystal ag ysgrifennydd Pwyllgor Rhanbarth ac yn aelod o’r Pwyllgor Gwaith. Daeth o bentref Penygroes yn ymyl Talysarn ac fe ddylanwadodd ar “y mudiad newydd” yn Nyffryn Nantlle. Roedd yn dda yn siarad ac yn dadlau a chllunio er mwyn y Blaid.
Nora Celyn Jones
O Sir Gaernarfon yn wreiddiol ond treuliodd ei hoes yng Nghaerffili, Sir Forgannwg. Cafodd ei magu mewn cartref ble roedd diwylliant Cymreig yn holl bwysig. Aeth i Goleg Hyfforddi y Barri ac yno daeth yn Ysgrifennydd y Gymdeithas Gymraeg. Yn ddiweddarach, a hithau yn athrawes mewn ysgol gynradd yn Senghennydd, gweithiodd yn gyson gyda’r mudiadau Cymreig yn yr ardal. Roedd yn ysgrifennydd yr Urdd yng Nghaerffili.
Nans Jones
Cafodd Nans Jones (Annie Mary Jones) ei geni yn Nhafarn Newydd, Penrhosgarnedd, yn ymyl Bangor, a symudodd y teulu i Treborth. Ymunodd â Phlaid Cymru yn 15 mlwydd oed yn 1930, bum mlynedd ar ôl ei ffurfio. Daeth yn gyfrifydd i’r Blaid yn 1942 yn y brif swyddfa yng Nghaernarfon. Gadawodd Nans y Gogledd pan symudodd y pencadlys i Gaerdydd yn 1947 ac am ddegawdau wedyn bu ei gwaith yn hanfodol i weinyddiaeth y mudiad.
Cassie Davies (1898 – 1988)
Merch o Sir Aberteifi oedd Cassie Davies MA, a ddaeth yn athrawes yng Ngholeg y Barri wedi iddi raddio gydag anrhydedd mewn Cymraeg a Saesneg yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth. Ymunodd â’r Blaid yn gynnar a daeth yn areithydd cyhoeddus dros y Blaid a ysgrifennai’n gyson i’r Ddraig Goch. Roedd yn ffrind mawr i ddwy arall o ferched cynnar y Blaid, Dr Kate Roberts a Mai Roberts.
Eileen Beasley (1921 – 2012)
Un o Sir Gaerfyrddin oedd Eileen (James) Beasley yn wreiddiol ond symudodd i Langennech ar ôl iddi gyfarfod a’i gŵr, Trefor yng nghyfarfodydd Plaid Cymru, a phriodi. Cafodd Eileen a Trefor eu hethol mewn etholiad cyngor yn Llanelli. Ond mae hi’n enwog fel ymgyrchydd hawliau iaith am iddi, gyda Trefor, fynnu gael papur treth Cymraeg. Fel ‘mam gweithredu uniongyrchol’ yng Nghymru mae pawb yn ei chofio am frwydr ddewr y teulu dros wyth mlynedd a lwyddodd yn y diwedd.
Elizabeth Williams (1891 – 1979)
Ganed Elizabeth Williams (nee Roberts) ym Mlaenau Ffestiniog ym 1891 yn ferch i chwarelwr. Astudiodd y Gymraeg yn Aberystwyth lle cyfarfu â Griffith John Williams a’i briodi ychydig flynyddoedd wedyn. Yn eu tŷ nhw ym Mhenarth y cyfarfu Saunders Lewis ac Ambrose Bebb yn Ionawr 1924 i ffurfio Mudiad Cymraeg newydd gyda Bebb yn Llywydd, GJ Williams yn Drysorydd a Saunders yn Ysgrifennydd. Elizabeth ysgrifennodd gofnodion y Cyfarfod a chadw cofnod o dŵf y mudiad nes iddynt ymuno â grŵp o’r gogledd i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru ym Mhwllheli yn 1925.
Pan fu farw gadawodd ei thŷ yng Ngwaelod y Garth i’r Blaid.
Hefyd mae traethawd diddorol yma – ‘The height of its womanhood’: Women and gender in Welsh nationalism, 1847-1945 gan Jodie Alysa Kreider, Prifysgol Arizona.
Nos Wener 12 Ionawr 2024 dathlwyd 100 mlynedd ers y cyfarfod cyntaf i sefydlu Plaid Cymru.
Leanne Wood, Rosanne Reeves, Richard Wyn Jones, Gareth Clubb
Dyma sylwadau Leanne Wood a Richard Wyn Jones ar ddechrau’r cyfarfod
Hwb Bywiog i Ddathliadau’r Blaid
Cafwyd dechreuad bywiog i gyfres o ddigwyddiadau fydd yn dathlu sefydlu Plaid Cymru bron canrif yn ôl Nos Wener 12 Ionawr 2024 yng Nghanolfan Cymunedol Belle Vue, Albert Crescent, Penarth.
Daeth aelodau o’r Blaid a’u gwesteion at ei gilydd i nodi ffurfio grŵp cyfrinachol, y Mudiad Cymreig, un o’r grwpiau a ymunodd wedyn i ffurfio’r Blaid Genedlaethol.
Cyfarfu pedwar o bobl ar 7 Ionawr 1924 yn rhif 9 Bedwas Place, Penarth, gan gofnodi eu penderfyniad i greu “Plaid Genedlaethol Cymru” – Ambrose Bebb, Griffith John Williams, Elisabeth Williams a Saunders Lewis, y bardd a’r dramodydd mawr, a darpar arweinydd y blaid, a fu’n byw wedyn ym Mhenarth o 1952 hyd ei farwolaeth yn 1985.
Bu trafodaeth am ganrif o ymgyrchu gan Blaid Cymru a’i gobeithion ar gyfer y dyfodol dan arweiniad cyn-Arweinydd Plaid Cymru Leanne Wood a Chyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru, yr Athro Richard Wyn Jones.
Fe roddodd Leanne Wood deyrnged i’r holl aelodau a weithiai’n ddygn dros Gymru ar hyd y blynyddoedd, er nad oedden nhw’n amlwg eu hun, yn arbennig felly’r miloedd o fenywod a chwaraeodd ran allweddol wrth adeiladu’r genedl. Cafwyd hyn ei ategu gan Richard Wyn Jones, a aeth ymlaen i ddadansoddi’r amgylchiadau a arweiniodd at ffurfio Plaid Cymru a bwrw golwg ar yr heriau a’r cyfleoedd sydd o’i blaen.
Ar ôl eu cyfraniadau yn y pafliwn Belle Vue pavilion yr oedd sesiwn drafod fywiog dros ben am y dyfodol i Blaid Cymru yn ogystal â’i pherfformiad dros y can mlynedd diwethaf.
Bu hefyd dadl frwd am ddyddiad a lleoliad sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru. Caernarfon ym Mis Rhagfyr 2024 meddai Richard Wyn Jones, ond o’r gynulleidfa rhoddwyd achos cryf dros Benarth gan Gwenno Dafydd – un o dri o ddisgynyddion Ambrose Bebb oedd yn bresennol. Yn swyddogol, fodd bynnag, bydd y canmlwyddiant yn cael ei dathlu ym Mis Awst y flwyddyn nesaf, canfed pen-blwydd cyfarfod ym Mhwllheli yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925.
Trefnwyd y noson gan Gangen Penarth a Dinas Powys o’r Blaid gyda chefnogaeth Cymdeithas Hanes Plaid Cymru. Cadeiriwyd gan Gaeth Clubb.
“Rydyn ni wrth ein boddau gyda’r gefnogaeth gref i gyfarfod llwyddiannus dros ben, y cyntaf mewn cyfres sydd i olrhain cwrs ffurfio mudiad cenedlaethol Cymru ganrif yn ôl” meddai Cadeirydd y Gymdeithas Hanes Dafydd Williams.
Canolfan Cymunedol Belle Vue, Albert Crescent, Penarth, CF64 1BY
Tocyn: £10 (gostyngiadau ar gael)
Hwylusydd: Heledd Fychan Aelod Seneddol (Canol De Cymru)
Ac yn sgwrsio:
Leanne Wood, Arweinydd Plaid Cymru 2012-18
Richard Wyn Jones, Cyfarwyddwr, Canolfan Llywodraethiant Cymru
Dewch i ddathlu canmlwyddiant y cyfarfod hanesyddol hwn:
Ym mis Ionawr 1924, cyfarfu pedwar o bobl cenedlaetholgar Cymreig yn 9 Bedwas Place, Penarth, gan gofnodi eu penderfyniad i greu “Plaid Genedlaethol Cymru” sef: Ambrose Bebb, Griffith John Williams, Elizabeth Williams a Saunders Lewis, y bardd a’r dramodydd mawr, a darpar arweinydd y blaid, a fu’n byw wedyn ym Mhenarth o 1952 hyd ei farwolaeth yn1985. Arweiniodd y cyfarfod hwn at lansiad cyhoeddus y blaid newydd yn Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli 1925.
Bydd Heledd yn gwahodd Leanne a Richard i drafod y 100 mlynedd diwethaf o fodolaeth Plaid Cymru gan edrych hefyd i’r dyfodol. Wedyn bydd cyfle i’r gynulleidfa ofyn cwestiynau a chynnig sylwadau.
Te/coffi a thameidiau sawrus Cymreig ar gael am ddim.
Am ragor o wybodaeth, os gwelwch yn dda cysylltwch ậ’r Cynghorydd Chris Franks ar: familyfranks@btinternet.com
Dydd Iau 10 Awst ym Mhabell y Cymdeithasau 2 ar faes yr Eisteddfod yn Boduan, cafwyd darlith gan y bargyfreithiwr, awdur ac academig, Keith Bush, sy’n Gymrawd Cyfraith Cymru yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru.
Bu’n trafod agweddau cyfreithiol achos y tri o aelodau mwyaf blaenllaw’r Blaid, Saunders Lewis, Lewis Valentine a DJ Williams ar ôl llosgi’r ysgol fomio a oedd yn cael eu codi ym Mhenyberth ger Pwllheli yn 1936.
Dyma sain y ddarlith –
Tri Penyberth
Agweddau Cyfreithiol Achos Penyberth
(Darlith a draddodwyd gan yr awdur ar ran Cymdeithas Hanes Plaid Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Boduan, Awst 2023)
Achos Penyberth
Y Tri
Ar 19eg Ionawr 1937, yn yr Old Bailey yn Llundain, cafwyd Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams (“y Tri”) yn euog o ddifrodi eiddo, yn groes i adrannau 5 a 51 o Ddeddf Difrod Maleisus 1861. Fe’u hanfonwyd i garchar am 9 mis. Sail y cyhuddiad oedd bod y Tri wedi llosgi “yn anghyfreithlon ac yn faleisus” adeiladau a deunyddiau ar dir a oedd wedi bod yn rhan o fferm Penyberth ger Penrhos, Llŷn ond a oedd, bellach, yn cael ei droi’n Ysgol Fomio ar gyfer yr RAF. Rhan oedd y weithred o ymgyrch yn erbyn yr Ysgol Fomio a arweiniwyd gan Blaid Genedlaethol Cymru, y bu’r Tri’n aelodau blaenllaw ohoni. Roedd Saunders Lewis wedi bod yn Llywydd arni ers deng mlynedd, gan olynu Lewis Valentine yn y swydd honno. O’r cychwyn, bwriad y Tri oedd cymryd cyfrifoldeb am y difrod er mwyn medru defnyddio’r achos llys a fyddai’n dilyn fel llwyfan i’r ymgyrch ac i’r Blaid yn gyffredinol.
Cafodd agweddau cymdeithasol a gwleidyddol achos Penyberth eu trafod yn helaeth ac yn fanwl dros y pedwar ugain a saith mlynedd ddiwethaf. Ond heddiw rwyf am ganolbwyntio ar yr agweddau cyfreithiol ohono, ac yn arbennig y penderfyniad, ar ôl i reithgor yng Nghaernarfon methu a chael y Tri yn euog o gyflawni’r difrod, i symud yr achos i’r Llys Troseddol Canolog yn Llundain.
Ffynonellau
Adroddir hanes y llosgi ei hun mewn nifer o gyfrolau, gan gynnwys “Tros Gymru”, hunangofiant J. E. Jones, Ysgrifennydd Plaid Genedlaethol Cymru ar y pryd, “Valentine”, cofiant i Lewis Valentine gan Arwel Vittle, ac “Oddeutu’r Tân” hunangofiant O. M. Roberts.
Ceir triniaeth drwyadl a manwl o’r achosion llys, yn “Tân yn Llŷn” a gyhoeddwyd yn 1937, gan y bargyfreithiwr 25 oed, Dafydd Jenkins (yr Athro Dafydd Jenkins wedi hynny) ac rwy’n ddyledus iawn i’w waith ef. Ond rwyf hefyd wedi medru tynnu ar ffynonellau am yr achos nad oeddent ar gael pan ysgrifennwyd “Tân yn Llŷn” ac sy’n mynd â ni tu ôl i lenni’r broses gyfreithiol.
Cychwyn y broses
Dechreuodd y broses honno tua hanner awr wedi dau yn y bore, ddydd Mawrth 8 o Fedi 1936, pan gerddodd y Tri i mewn i swyddfa heddlu Pwllheli a gofyn am gael gweld y prif heddwas ar gyfer yr ardal, yr Uwch Arolygydd William Moses Hughes. Pan ofynnodd Cwnstabl Preston, y plismon a oedd ar ddyletswydd, beth oedd yn cyfiawnhau codi’r Uwch Arolygydd Hughes o’i wely, atebodd Lewis Valentine, “Mae Penyberth ar dân”.
Roedd hynny’n ddigon i wneud i’r Cwnstabl ffonio’r Uwch Arolygydd. Pan gyrhaeddodd ef, rhoddodd Saunders Lewis iddo lythyr, wedi’i lofnodi gan bob un o’r Tri, a oedd yn “cydnabod ein cyfrifoldeb am y difrod a wnaethpwyd ar adeiladau’r Gwersyll Bomio y nos hon, Medi 7.” (Sylwer bod y ddogfen wedi’i dyddio ar y sail y byddai’r ymosodiad yn digwydd cyn, ac nid ar ôl, hanner nos.)
Y Prif Gwnstabl
Roedd llythyr y Tri wedi’i gyfeirio’n benodol at Brif Gwnstabl Heddlu Sir Gaernarfon, Edward Williams ac ar ôl i’r Tri gael eu harestio a’u rhoi yn y celloedd, ffoniodd yr Uwch Arolygydd Hughes y Prif Gwnstabl er mwyn ei hysbysu o’r hyn oedd wedi digwydd. Ychydig iawn o sylw a gaiff Prif Gwnstabl Williams yn y gwahanol hanesion a ysgrifennwyd am achos Penyberth. Ond, fel y daw’n amlwg, roedd ei rôl ynddo, mewn gwirionedd, yn un hollol ganolog. Roedd Edward Williams yn frodor o Lanllechid ger Bethesda ac yn fab i chwarelwr. Cychwynnodd ei yrfa fel plismon yn Llundain, cyn dychwelyd i Sir Gaernarfon a gweithio’i ffordd i fyny i fod yn bennaeth yr heddlu yno. Ar y wyneb, roedd ar delerau da, hyd yn oed yn wresog, gyda chynrychiolwyr y Blaid yng Nghaernarfon, gan gynnwys J. E. Jones, yr oedd ei swyddfa yn y dref, a chyfreithiwr y Blaid, E. V. Stanley Jones, oedd â phractis yno.
Roedd y Prif Gwnstabl yn sicr bod swyddogion y Blaid dros eu pennau a’u clustiau yn yr ymosodiad ar safle’r Ysgol Fomio – canfyddiad a oedd, wrth gwrs, yn hollol gywir. Er mai’r Tri oedd yr “A Team” a gyneuodd y tân, roedd yr adeiladau a’r deunyddiau a losgwyd eisoes wedi cael eu trwytho mewn petrol gan y “B Team” sef pedwar arall o aelodau’r Blaid, a rheiny’n cael eu harwain gan J. E. Jones ei hun. Ond doedd gan y Prif Gwnstabl ddim digon o dystiolaeth i brofi rhan uniongyrchol aelodau eraill o’r Blaid yn y weithred, ac nid yw’n syndod bod hynny wedi pery rhwystredigaeth broffesiynol iddo. Ond roedd ei elyniaeth a’i ddirmyg tuag at y Blaid Genedlaethol yn mynd llawer iawn tu hwnt i hynny, ac roedd ganddo eisoes ddymuniad, pan ddeuai’r cyfle, i ffrwyno’i gweithgareddau, fel yr esboniodd wrth gyfreithwyr yr erlyniad. Disgrifiodd hi fel “a noisy clique (which) needs checking”. Roedd aelodaeth yn cynnwys y math o berson nad oedd gan y Prif Gwnstabl feddwl uchel iawn ohonynt: “It is mainly composed of Ministers of the Gospel, School Teachers, College Students and Members of the Nonconformist Body”. Nid oedd ganddi, yn ei farn ef, unrhyw hawl i siarad dros Gymru.
Rhywbeth a oedd yn dal i’w gorddi oedd yr hyn a ddigwyddodd ar Ddydd Gŵyl Dewi 1932 pan aeth J. E. Jones a thri o ddynion ifainc eraill, dau ohonynt yn gyfreithwyr o dan hyfforddiant, i ben Tŵr yr Eryr yng Nghastell Caernarfon, tynnu lawr y Jac yr Undeb oedd yn chwifio yno, a chodi’r Ddraig Goch yn ei le. Roedd ef wedi methu, ar y pryd, i ddod o hyd i gyfiawnhad dros eu herlyn. Ond roedd y llwyddiant bach hwnnw, yn ei farn ef, yn ddigon o fygythiad i’r drefn gyfansoddiadol nes ei fod wedi dwyn y mater i sylw’r Gwasanaeth Diogelwch (MI5). Credai fod y digwyddiad wedi bod yn anogaeth i’r Blaid i fentro gweithredu’n uniongyrchol ar raddfa llawer mwy uchelgeisiol. Pan dderbyniodd y newyddion o Bwllheli, felly, ni fu’n syndod iddo. Ac fe’i gwelodd fel cyfle i gymryd y camau effeithiol hynny yn erbyn y Blaid Genedlaethol a oedd, yn ei farn ef, yn angenrheidiol.
Y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus
Tan sefydlu Gwasanaeth Erlyn y Goron yn 1986, syrthiodd y cyfrifoldeb am gynnal erlyniadau yn y llysoedd ar heddluoedd lleol, gan ddefnyddio naill ai eu hadran gyfreithiol eu hunain neu, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, trwy gyflogi cwmnïau o gyfreithwyr preifat. Ond roedd yna swyddfa ganolog arbenigol yn Llundain, un y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus (neu’r “DPP”), a oedd ar gael i gymryd drosodd erlyniadau cymhleth, sensitif neu arbennig o ddifrifol. Gan ystyried oblygiadau gwleidyddol yr hyn a ddigwyddodd ym Mhenyberth, trefnodd y Prif Gwnstabl i’w swyddogion gysylltu, yn syth, â swyddogion y DPP er mwyn eu rhybuddio ei fod yn bwriadu gofyn iddyn nhw gynnal yr erlyniad ac er mwyn gofyn am eu cyngor am y cyhuddiad priodol i wneud yn erbyn y Tri. Cyngor swyddfa’r DPP oedd y dylai’r heddlu gasglu cymaint o dystiolaeth ag y gallent am y digwyddiad ac i anfon adroddiad llawn atynt mor fuan â phosibl. Dylent gyhuddo’r Tri’n ffurfiol, yn y cyfamser, o drosedd o wneud difrod i eiddo yn groes i adran 51 o Ddeddf Difrod Maleisus 1861, gan esbonio i’r Ynadon lleol, pan ddygwyd y Tri o’u blaen, y byddai cyhuddiadau mwy difrifol yn debyg o ddilyn. Cynrychiolwyd y Tri gerbron Ynadon Pwllheli, y prynhawn hwnnw, gan E. V. Stanley Jones. Gohiriwyd yr achos tan yr wythnos ganlynol a rhyddhawyd y Tri ar fechnïaeth.
Gyrrodd y Prif Gwnstabl ffrwyth ymholiadau’r heddlu, gan gynnwys datganiadau yn disgrifio natur a gwerth y difrod yn fanwl, at swyddfa’r DPP ddau ddiwrnod yn ddiweddarach, gan gadarnhau, ar yr un pryd, ei gais am i’r swyddfa honno gymryd drosodd yr erlyniad. Awgrymai, serch hynny, y byddai’n briodol i’r DPP gyd-weithio gyda chyfreithwyr lleol. Ond rhybuddiodd y DPP yn erbyn gofyn am gymorth oddi wrth y cyfreithwyr hynny a fyddai, fel arfer, yn cynnal erlyniadau ar gyfer yr heddlu yn ardal Llŷn ac Eifionydd, sef cwmni’r Henadur William George, brawd David Lloyd George, y cyn-Brif Weinidog ac Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Caernarfon. Rheswm y Prif Gwnstabl am osgoi William George oedd oherwydd, “his sympathies lean towards the Nationalists” – tuedd a amlygwyd, ym marn y Prif Gwnstabl, gan araith a wnaed gan William George mewn cyfarfod o Gyngor Sir Caernarfon ar 8fed o Fedi. Ychwanegodd fod William George hefyd mewn partneriaeth â’i fab, W. R. P. George, un a oedd “one of the four young men who pulled down the Union Jack from the flag pole at Caernarvon Castle on St. David’s Day, 1st March 1932; one of the others was Mr E. V. Stanley Jones, Solicitor, Caernarvon, who acts for the defendants in this case.”
Pwysleisiodd y Prif Gwnstabl, yn ei lythyr at y DPP, ei fod yn gweld yr ymosodiad ar Benyberth fel bygythiad gwirioneddol i gyfraith a threfn. Roedd wedi clywed bod yna tri aelod arall o’r Blaid eisoes wedi’u dewis, pe bai’r Tri yn cael eu hanfon i garchar, i gamu mewn i’w sgidiau ac i ymosod, eto, ar y safle er mwyn atal cwblhau’r Ysgol Fomio.
Roedd tyst ar ran y Weinyddiaeth Awyr wedi asesu cost y difrod i’w heiddo gan y tân (gan gynnwys dinistrio nifer o adeiladau pren) yn £2355 (sy’n cyfateb i tua £120,000 heddiw) ynghyd â difrod pellach gwerth £300 (£15,000) i offer oedd yn eiddo personol i’r gweithwyr. Penderfynodd y DPP, felly, ei fod yn briodol i gyhuddo’r Tri o drosedd ychwanegol, mwy difrifol, sef rhoi ar dân adeiladau a oedd yn perthyn i’r Goron, yn groes i adran 5 o Ddeddf 1861. Ar ôl clywed tystiolaeth yr erlyniad (nas heriwyd gan y diffynyddion) penderfynodd Ynadon Pwllheli, pan ddaeth yr achos o’u blaen unwaith eto ar 16eg o Fedi, i draddodi’r Tri, ar fechnïaeth, i sefyll eu prawf ym Mrawdlys Caernarfon, a oedd i gychwyn ar 13eg Hydref. Roedd cael gosod yr achos gerbron rheithgor yn union yr hyn roedd y Blaid yn dymuno, wrth gwrs.
Paratoi ar gyfer y Brawdlys
Gan edrych ymlaen at y Brawdlys, ysgrifennodd y DPP cynorthwyol, Arthur Sefton Cohen, at Brif Gwnstabl Williams ar 28ain o Fedi i ofyn am wybodaeth benodol. Roedd Mr Sefton Cohen yn amlwg wedi cymryd o ddifri rhybuddion y Prif Gwnstabl fod y drosedd yn rhan o ymgyrch o dor-cyfraith pwrpasol ar ran y Blaid ac wedi sylweddoli y gallai’i haelodau neu’i chefnogwyr cael eu dewis i fod yn aelodau o’r rheithgor a fyddai’n penderfynu’r achos. Holodd a oedd gan y Prif Gwnstabl reswm i gredu na fyddai’r treial yn un teg. Ychwanegodd: “I should also like to know if it is possible for you to obtain a copy of the jury panel before the trial and to let me have it together with your observations upon anyone on the panel so that I may instruct counsel as to whether a challenge should be made to any particular juror.”
Yr arferiad, pryd hynny, oedd i’r Uchel Siryf gyhoeddi, cyn pob Brawdlys, rhestr o ddarpar-reithwyr – y “panel” – y byddai’r rheithwyr ar gyfer pob achos yn cael eu dewis oddi arno. Byddai’r heddlu’n gwirio’r enwau’r panel er mwyn gweld a oedd rhai anghymwys wedi’u cynnwys arno trwy ddamwain neu a oedd arno unrhyw un oedd â chysylltiadau personol gyda diffynnydd neu dyst. Gallai ymyrryd â chyfansoddiad rheithgor ar sail daliadau gwleidyddol rheithwyr fod yn rhywbeth llawer mwy dadleuol, wrth gwrs, pe bai’n dod i’r golwg. Ond roedd y Prif Gwnstabl wedi portreadu’r Blaid fel rhyw fath o gell bach eithafol – dim mwy na “chiwed swnllyd”. Ei gyngor cyffredinol i’r DPP oedd, felly: “There is strong feeling of sympathy for the defendants amongst the Party, comprising mainly of students, school teachers, Non-conformist ministers and a fair number of quarrymen. It is difficult to express an opinion as to whether the trial is likely to be a fair one. As far as I have been able to scrutinise the panel of jury, apart from my remarks thereon, I am of the opinion that the jury will be guided by the evidence.”
Beth felly oedd y sylwadau a wnaeth ar rai darpar-reithwyr unigol? Roedd 56 o ddarpar-reithwyr wedi’u gwysio i ddod i’r Brawdlys ond cafodd tri ohonynt eu hesgusodi oherwydd salwch ac yn y blaen. O’r 53 oedd yn weddill, cynghorodd y Prif Gwnstabl bod pedwar ohonynt yn “sympathiser(s) of the Party” ac un arall yn “An active leader in the Welsh Nationalist Party”. Roedd hynny’n cyfeiriad at yr enw cyntaf ar y rhestr, sef un Willam Ambrose Bebb. Gan fod pawb yn gwybod bod Ambrose Bebb yn un o aelodau amlycaf y Blaid ac wedi cyd-weithio’n agos gyda Lewis Valentine ni fyddai neb wedi synnu i’w weld ef yn cael ei eithrio o’r rheithgor a oedd i wrando’r achos. Ond fel y digwyddodd, ni chafodd ei ddewis ac ni ddewiswyd unrhyw un o’r pedwar arall yr oedd y Prif Gwnstabl yn credu eu bod yn gefnogwyr y Blaid. Ni fu rhaid i’r erlyniad benderfynu, felly, a ddylent eithrio rheithwyr ar sail eu hagweddau gwleidyddol tybiedig.
Brawdlys Caernarfon
Y Barnwr a oedd i ymweld â Chaernarfon yn Hydref 1936 oedd yr Anrhydeddus Syr Wilfred Hubert Poyer Lewis, a aned yn Llundain ond o dras Gymreig. Roedd ei dadcu’n offeiriad o Sir Benfro a gafodd ei ddyrchafu i fod yn Esgob Llandaf ac er bod Mr Ustus Lewis wedi’i addysgu yn Eton a Rhydychen roedd wedi cychwyn ei yrfa fel bargyfreithiwr yng Nghaerdydd ac wedi gwasanaethu mewn catrawd Gymreig yn ystod y Rhyfel Mawr. Doedd ef ddim yn siarad gair o Gymraeg, wrth gwrs, a dyma’r tro cyntaf, ers cael ei benodi’n farnwr y flwyddyn gynt, iddo weinyddu cyfiawnder yng Ngogledd Cymru.
Y sefyllfa gyfreithiol ar y pryd oedd mai yn Saesneg yr oedd yn rhaid cynnal y llys, gan gynnwys cofnodi’r dystiolaeth yn swyddogol. Ond roedd gan y barnwr ddisgresiwn i adael i dyst neu barti siarad Cymraeg pe byddai cyfiawnder yn mynnu hynny, gyda threfniadau ad hoc yn cael eu gwneud i gyfieithu o Gymraeg i Saesneg. Erbyn y 30au, nodwyd tuedd gynyddol ar ran rhai Barnwyr, yn enwedig rhai nad oeddent yn gyfarwydd ag eistedd yng Nghymru, i wrthod caniatáu defnydd o’r Gymraeg gan rai a oedd yn ymddangos eu bod yn medru Saesneg. Nid oedd neb yn gwybod beth fyddai agwedd Mr Ustus Lewis pan fyddai’r Tri, fel yr oedd pawb yn ei ddisgwyl, yn hawlio amddiffyn eu hunain yn Gymraeg.
Strategaeth yr amddiffyniad oedd y byddai baich cyflwyno achos y Tri yn syrthio’n bennaf ar ysgwyddau Saunders Lewis a Lewis Valentine. Penderfynwyd y byddent yn cynrychioli’u hunain, tra byddai D. J. Williams yn cael ei gynrychioli gan fargyfreithiwr 30 oed, yn enedigol o Aberpennar, Herbert Edmund Davies (yr Arglwydd Edmund-Davies wedi hynny).
Cyfyngedig iawn oedd rôl Edmund Davies yn yr achos ond teimlai’r Blaid y byddai’n syniad da i gael rhywun wrth law i gadw golwg ar gwestiynau cyfreithiol a gweithdrefnol – penderfyniad doeth gan fu rhaid i Edmund Davies atgoffa’r barnwr am hawliau diffynyddion i herio rheithwyr. Bu E. V. Stanley Jones, yno, wrth gwrs, a chyflogwyd cyfreithiwr arall, hefyd, i gynorthwyo gyda’r amddiffyniad, sef Mr H. Cornish o gwmni Thompson’s yn Llundain. Talwyd am gynrychiolaeth gyfreithiol y Tri allan o gronfa gyhoeddus arbennig a gasglwyd at y pwrpas. Arweiniwyd yr erlyniad gan W. N. Stable KC, un o hoelion wyth Cylchdaith Gogledd Cymru a Chaer, oedd yn rhannu ei amser rhwng Llundain a Phlas Llwyn Owen, Llanbrynmair.
Yn yr un ffordd ag yr oedd yr erlyniad wedi sganio’r rhestr o ddarpar-reithwyr er mwyn gweld pwy oedd yn debyg o ffafrio’r amddiffyniad, roedd y diffynyddion a’u cynghorwyr wedi bod yn ystyried herio’r rheithwyr a fyddai, yn eu barn hwy, yn lleiaf tebygol o gydymdeimlo gyda’u hachos. Dewisent wneud hynny’n bennaf ar sail cefndir ieithyddol y darpar-reithwyr. Cafwyd gwared ar bump o ddarpar-reithwyr di-Gymraeg, a dewiswyd pump arall i gymryd eu lle, a rheiny i gyd yn Gymry Cymraeg. Cyfeiriodd y Barnwr at y broses hon, sef arfer gan y diffynyddion o hawl ddiymwad oedd ganddynt o dan y gyfraith, fel “ffars”, gan wneud y feirniadaeth honno o ymddygiad yr amddiffyn yng ngŵydd y rheithwyr, wrth gwrs.
Y dystiolaeth
Nid oedd y Tri’n anghytuno gydag unrhyw ran o dystiolaeth yr erlyniad heblaw am hanes y gwyliwr nos, David William Davies, bod dau ddyn (nid oedd ef wedi medru eu hadnabod) wedi ymosod arno, yn ystod y cyrch yn erbyn Penyberth. Roedd y Tri’n gwadu bod unrhyw wirionedd yn hynny ac yn haeru na ddaeth Mr Davies ar gyfyl y safle pan oeddent yno. Er nad oedd unrhyw gyhuddiad o ymosod ar Mr Davies wedi’i wneud yn ffurfiol yn erbyn y Tri, a’r dystiolaeth ar y pwynt felly’n amherthnasol yn dechnegol, doedd dim modd osgoi treulio amser yn gwadu hanes Mr Davies, rhag ofn y byddai’r rheithgor yn credu bod y Tri wedi bod yn dreisgar tuag ato.
Er bod Mr Ustus Lewis wedi bod yn gyndyn, ar y cychwyn, i adael i’r Tri siarad Cymraeg am ei fod yn hyderus eu bod yn rhugl yn Saesneg, roedd, erbyn diwedd tystiolaeth yr erlyniad, wedi cael cyfle i ail-ystyried. Caniataodd i’r Tri, wrth gyflwyno’r amddiffyniad, i wneud hynny yn Gymraeg, gyda’u geiriau’n cael eu cyfieithu, fesul brawddeg, gan Mr Gwilym T. Jones, cyfreithiwr o dan hyfforddiant o Bwllheli (a ddaeth wedi hynny’n Glerc Cyngor Sir Caernarfon ac yn aelod blaenllaw o’r Orsedd). Ond er bod y Barnwr, yn y diwedd, wedi mabwysiadu agwedd mwy cymodlon tuag at ddefnydd o’r Gymraeg, ei elyniaeth gychwynnol, mae’n ymddangos, a arhosodd yng nghof y cyhoedd.
Cyfaddefodd y Tri, wrth gael eu holi, eu bod wedi cynnau’r tân ym Mhenyberth. Ar ddiwedd tystiolaeth y ddwy ochr, nid oedd yna, felly, unrhyw amheuaeth fod y Tri wedi rhoi’r safle ar dân. Nid oeddent yn honni bod ganddynt unrhyw awdurdod cyfreithiol i wneud hynny. Beth, felly, oedd eu hamddiffyniad?
Annerch y Rheithgor
Ar ran D. J. Williams, cyfyngodd Edmund Davies ei hunan at atgoffa’r rheithgor mai nhw, yn y pen draw, oedd â’r hawl i benderfynu a oedd y Tri yn euog neu beidio. Gwnaeth Lewis Valentine anerchiad yn gosod allan y ddadl heddychol yn erbyn yr Ysgol Fomio. Ceisiodd ddarbwyllo’r rheithgor bod y cynllun yn groes i’r ddeddf foesol gan fod bomio o’r awyr yn ddull eithriadol o anwaraidd o ryfela. Dadleuodd y dylid gwahardd yr arferiad trwy gytuniad rhyngwladol yn hytrach na’i hyrwyddo. Gofynnodd i’r rheithgor osod y ddeddf foesol yn uwch na chyfraith Loegr. Seiliwyd dadl Saunders Lewis yn bennaf ar ystyriaethau cenedlaethol, gan bwysleisio amharodrwydd y Llywodraeth i wrando ar wrthwynebiad Cymru, fel cenedl, i brosiect a fyddai’n niweidio Cymreictod ac yn peryglu heddwch. Ategodd galwad Lewis Valentine ar y rheithgor eu cael yn ddieuog, gan osod egwyddorion cenedlaethol a Christnogol uwchlaw cyfraith. Torrodd y Barnwr ar draws anerchiadau Lewis Valentine a Saunders Lewis dro ar ôl tro, gan hawlio bod eu dadleuon yn amherthnasol ac mai dim ond “cyfraith Loegr” oedd yn cyfrif. Gwnaeth yr un pwynt yn ei gyfarwyddiadau i’r rheithgor. Yr unig gwestiwn y dylai’r rheithgor ystyried, yn ôl Mr Ustus Lewis, oedd a oeddent yn sicr bod y Tri wedi rhoi’r safle ar dan, a hynny’n yn groes i gyfraith Loegr.
Mae’n amlwg nad oedd yr erlyniad yn rhagweld unrhyw anhawster i gael dyfarniad o euog oddi wrth y rheithgor. Roedd y Prif Gwnstabl wedi cynghori mai grŵp bach iawn oedd cefnogwyr y Blaid a doedd neb o’r rhai yr oedd ef yn credu eu bod yn cydymdeimlo gyda hi wedi cael eu dewis i fod ar y rheithgor. Roedd yr erlynydd W. N. Stable wedi bod yn holi o gwmpas Cymru am agweddau tuag at y Tri a’i ganfyddiad, a rannodd gyda swyddogion y DPP, oedd bod “Public Opinion is dead against the men, it seems, except for a very small minority.”
Y rheithgor yn methu â chytuno
Ond ar ôl ystyried eu dyfarniad am ddim ond tri-chwarter awr, dychwelodd y rheithwyr i’r llys ac adrodd i’r Barnwyr nad oeddent yn medru cytuno ar ddyfarniad, gyda’r rhaniad yn un mor ddwfn nes y byddai’n ofer i dreulio mwy o amser yn trafod. Gan nad oedd yn bosibl, yn y dyddiau hynny, i reithgor ddod i ddyfarniad ar unrhyw sail ond unfrydedd, bu rhaid i Mr Ustus Lewis ohirio’r achos tan y Brawdlys nesaf, a hynny yn y flwyddyn newydd, a rhyddhau’r Tri, unwaith eto, ar fechnïaeth.
Roedd y dyrfa tu allan i’r llys eisoes wedi bod yn canu Hen Wlad Fy Nhadau, gan amharu, ar adegau, ar drafodion tu mewn ond, wrth iddo ddod yn hysbys nad oedd y rheithgor wedi medru cytuno, torrodd allan y canu’n gryfach byth. Eisoes, roedd copïau o areithiau Saunders Lewis a Lewis Valentine i’r rheithgor, ar ffurf y pamffled “Paham y Llosgasom yr Ysgol Fomio” ar werth ar strydoedd Caernarfon am 3 ceiniog yr un.
Newyddion syfrdanol
Gwelwyd amharodrwydd y rheithgor i gael y Tri yn euog fel buddugoliaeth fawr i’w hachos. Rhagwelai’r Blaid y byddai’r un peth yn cael ei ail-adrodd pan ddeuai’r achos gerbron y Brawdlys nesaf ac na fyddai gan yr erlyniad, yn y pen draw, unrhyw ddewis ond i ollwng y cyhuddiadau yn erbyn y Tri. Dechreuodd y Blaid drefnu cyfarfodydd cyhoeddus ar draws Cymru i’w cefnogi. Ond mewn cyfarfod o Bwyllgor Gwaith y Blaid ar 31ain Hydref cafwyd adroddiad syfrdanol gan J. E. Jones, “(C)awsom neges, a honnai ddyfod o lygad y ffynnon, i’r perwyl bod y Goron yn gwylio’n fanwl y sefyllfa yng Nghymru er mwyn penderfynu a wnâi gais am symud yr achos i Lundain, ac y dylem gadw mor ddistaw â llygod rhag peri bod ei symud. Rhoddodd hyn ni mewn picil. Ni fynnem, trwy roi cyfle i’r wlad ddangos ei brwdfrydedd dros y tri, beri i’r achos fynd i Lundain a pheri i’r tri fynd i garchar. Ar y llaw arall, yr oedd eisiau codi’n gryf yn erbyn yr Ysgol Fomio.”
Nid oedd modd osgoi oblygiadau symud yr achos i Lundain, cam a ganiatawyd, gyda chydsyniad yr Uchel Lys, o dan Ddeddf y Llys Troseddol Canolog 1856. Byddai’r strategaeth o wneud yr achos yn ganolbwynt i’r ymgyrch yng Nghymru yn erbyn yr Ysgol Fomio’n cael ei thanseilio’n ddifrifol ac ni fyddai unrhyw obaith o gael rheithgor yn Llundain a fyddai gwrthod cael y Tri’n euog.
Trafodwyd y cwestiwn o wneud cais i’r Uchel Lys i symud yr achos i Lundain ar 12fed o Dachwedd, gyda’r Twrnai Cyffredinol, Syr Donald Somervell KC, y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus, Syr Edward Tindal Atkinson a chwnsler yr erlyniad, W. N. Stable KC, oll yn bresennol. Penderfynwyd bwrw ymlaen gyda chais a bu gwrandawiadau o flaen yr Arglwydd Prif Ustus, yr Arglwydd Hewart, Mr Ustus Swift a Mr Ustus McNaghten yn yr Uchel Lys yn Llundain ar ddydd Llun Tachwedd 23ain a dydd Llun 7fed o Ragfyr.
Cynrychiolwyd yr erlyniad gan y Twrnai Cyffredinol ei hun a chymaint oedd pwysigrwydd gwrthsefyll y symudiad ym marn y Blaid nes eu bod wedi sicrhau gwasanaeth un o fargyfreithwyr mwyaf amlwg (a chostus) yr oes, sef Norman Birkett KC, i geisio gwneud hynny.
Norman Birkett KC
Ond ni lwyddodd. Doedd dim amheuaeth fod y Tri wedi llosgi Penyberth yn fwriadol a heb awdurdod cyfreithiol. Roedd y diffynyddion wedi cyfaddef a hyd yn oed wedi ymfalchïo yn y weithred. Roeddent wedi annog y rheithwyr i benderfynu’r achos ar seiliau heblaw egwyddorion y gyfraith. Cynhaliwyd yr achos mewn awyrgylch emosiynol, gyda’r dorf tu allan yn canu Hen Wlad Fy Nhadau mor uchel nes ei fod yn anodd, ar adegau, i glywed yr hyn oedd yn cael ei ddweud tu fewn i’r llys. Roedd anerchiadau dau o’r Tri wedi’u cyhoeddi ac ar werth yn syth ar ôl i’r gwrandawiad ddod i ben. Ac roedd cefnogwyr y Tri wedi bod yn annog unrhyw rai a fyddai’n cael eu dewis, y tro nesaf, i fod yn rheithwyr i ddilyn esiampl y rheithgor gwreiddiol a gwrthod eu cael yn euog. Roedd yna ddigon o dystiolaeth, felly, i gefnogi dadl yr erlyniad y byddai’r rheithgor, pe byddai’r achos yn cael ei glywed unwaith eto yng Nghaernarfon, yn cael eu rhoi o dan bwysau anghyffredin a allai ddylanwadau ar eu penderfyniad. Gan nad oedd yr Uchel Lys yn cydnabod unrhyw egwyddor gyfansoddiadol y dylai Cymry sefyll eu prawf o flaen rheithgor o’u cyd-wladwyr, roedd yn anochel y byddai’r Llys yn cytuno bod amcanion cyfiawnder (y prawf cyfreithiol perthnasol) yn cyfiawnhau symud yr achos i’r Llys Troseddol Canolog, fel oedd Deddf 1856 yn caniatáu.
Adwaith Cymru i’r penderfyniad i symud yr achos i Lundain
Erbyn i’r cais gael ei benderfynu’n derfynol gan yr Uchel Lys roedd eisoes wedi tynnu nyth cacwn ar ben y Llywodraeth. Derbyniodd y papurau newydd bentyrrau o lythyrau yn cyhuddo’r Llywodraeth o danseilio hawliau’r Cymry trwy amddifadu’r Tri o’u hawl i osod eu hachos gerbron rheithgor o’u cyd-wladwyr, yn eu gwlad eu hun ac yn eu hiaith eu hun.
Nid oedd y feirniadaeth o’r penderfyniad i symud yr achos yn gyfyngedig i’r rhai oedd wedi cefnogi gwrthwynebiad y Tri i’r Ysgol Fomio. Roedd yr Aelodau Seneddol Lleol, David Lloyd George a Goronwy Owen wedi cadw eu pennau i lawr yn eithaf llwyddiannus yn ystod yr ymgyrch, gyda Lloyd George, fel y Prif Weinidog a oedd yn gyfrifol am sefydlu’r RAF, yn gyndyn i gondemnio’r egwyddor o wellai’i effeithlonrwydd. Ond cafwyd adwaith deifiol ganddo i’r penderfyniad i symud yr achos i Loegr: “I think this is a piece of unutterable insolence, but very characteristic of the Government. They crumple when tackled by Mussolini and Hitler, but they take it out on the smallest country in the realm…. This is the First Government that has tried Wales at the Old Bailey.” Cododd ton o brotest yn erbyn y bwriad oddi wrth aelodau seneddol Cymreig o bob plaid, a bu rhaid i’r Prif Weinidog, Stanley Baldwin, dderbyn dirprwyaeth a oedd yn cynnwys ffigyrau amlwg fel Goronwy Owen, Gwilym Lloyd George a Clement Davies o’r Rhyddfrydwyr a Robert Richards, Wil John, William Jenkins ac Aneurin Bevan o’r Blaid Lafur. (Roedd Lloyd George ei hun ar ei ffordd i’r Caribi ond anfonodd neges yn cefnogi’r gwrthwynebiad.)
Mewn ateb i gwestiwn Seneddol gan Robert Richards, Aelod Seneddol Llafur Wrecsam, ceisiodd y Twrnai Cyffredinol ymbellhau ei hunan, a’r Llywodraeth, oddi wrth y penderfyniad. “Facts were brought to my notice which, in my view, made it my duty to apply to the Court for the transfer to the Central Criminal Court on the grounds that such transfer, in the wording of the Act of Parliament, was “in the interests of justice””.
Yr Old Bailey
Gan mai ofer byddai ceisio darbwyllo rheithwyr yr Old Bailey o gywirdeb y dadleuon a gyflwynwyd yng Nghaernarfon, ni thrafferthodd y Tri i wneud unrhyw anerchiadau i’r rheithgor ar ddiwedd y dystiolaeth yno a chawsant eu dyfarnu’n euog gan y rheithgor heb iddynt hyd yn oed adael y llys i drafod y mater. Cafwyd ton arall o brotest, gyda’r Athro W. J. Gruffydd, a oedd bellach wedi dod yn un o is-lywyddion y Blaid, yn datgan yn y Western Mail fod y Llywodraeth wedi taro ergyd farwol i’r syniad o gyfiawnder diduedd Seisnig a, thrwy hynny, ddinistrio “the only decency left in the English in the eyes of modern Welshmen.”
Beth oedd tu ôl i’r penderfyniad i symud yr achos i Lundain
Er gwaethaf dadl y Llywodraeth fod symud yr achos i Lundain wedi bod yn anochel er mwyn amddiffyn buddiannau cyfiawnder, y fersiwn o’r penderfyniad sydd wedi’i dderbyn gan y mudiad cenedlaethol a chan lawer eraill yng Nghymru, yw ei fod wedi bod yn gam gormesol gwleidyddol. Credwyd ei fod wedi’i gymryd gan y Llywodraeth yn Llundain er mwyn dial ar bobl Cymru am fod mor rhyfygus ag i herio awdurdod y wladwriaeth. Ond ai dyna’r holl wir? Neu a oes yna un ddehongliad mwy cymhleth ac efallai’n llai cyfforddus i ni’r Cymry.
Ar 25ain o Hydref 1936, deuddeng niwrnod ar ôl y treial cyntaf yng Nghaernarfon, ysgrifennodd y Prif Gwnstabl Edward Williams at y DPP gyda’i sylwadau ar beth oedd wedi digwydd. Gan gofio’i nod o ddefnyddio’r achos i ffrwyno’r Blaid, a’i farn ei bod hi’n ddim byd ond ciwed swnllyd, roedd yr hyn oedd wedi digwydd yn drychineb, a’r peth olaf roedd ef am weld oedd yr un hanes yn cael ei ail-adrodd. I ddangos i’r DPP fod yn rhaid cymryd camau pendant iawn er mwyn osgoi hynny, amgaeodd gopi o’r panel o ddarpar-reithwyr a farciwyd ganddo i ddangos pa reithwyr oedd wedi bod yn barod i gael y Tri yn euog a pha rai oedd ddim – 7 dros euog a 5 yn erbyn (dim un o’r pump, gyda llaw, wedi bod ar restr yr heddlu o gefnogwyr y Blaid).
Dangosai hynny’n glir pa mor rhanedig oedd y rheithgor wedi bod. Nid oedd wedi bod yn fater o un neu ddau o unigolion ystyfnig. Tarddiad ei wybodaeth am drafodaethau’r rheithgor oedd yr hyn a ddisgrifiai fel “discreet enquiries” yn eu plith. Er nad oedd ymholiadau felly’n anghyfreithlon pryd hynny, mae’n debyg na fyddai’r adwaith cyhoeddus i ddiddordeb yr heddlu yn nhrafodion rheithgor wedi bod yn ffafriol, yn enwedig gan gofio oblygiadau gwleidyddol yr achos, sy’n esbonio pam fod yr ymholiadau wedi gorfod bod yn “discreet”. Gwerth nodi bod un o’r rhai a enwyd fel un a wrthododd gael y Tri’n euog oedd fforman y rheithgor, John Harlech Jones o Gricieth. Nid oedd ei agwedd ef wedi bod yn llawer o gyfrinach gan ei fod wedi bod yn chwincio at Lewis Valentine yn ystod y gwrandawiad ac wedi chwilio amdano y noson honno er mwyn cadarnhau ei fod wedi bod ym mhlith ei gefnogwyr.
Yn ogystal â chyfeirio at y rhaniad dwfn yn y rheithgor, pwysleisiodd y Prif Gwnstabl, yn ei ddadansoddiad, yr awyrgylch tu allan a thu fewn i’r llys yn ystod y treial. Roedd torf wedi ymgasglu i gefnogi’r Tri a oedd, yn ôl y Prif Gwnstabl, yn cynnwys “Students from Bangor University, female School Teachers (and) unemployed quarrymen from outside Caernarvon” – y cyfan ohonynt, yn ei farn ef, yn gefnogwyr Plaid Genedlaethol Cymru. Roedd canlyniad yr achos wedi rhoi “a great stimulus to the Party and it is said by them that a similar result will happen again if the defendants appear before a Welsh jury”. Roedd methiant y rheithgor i ddod i benderfyniad, fe gredai, yn “(a) challenge to the Law of England”. Gorffennodd trwy fynegi’r farn “that a fair trial cannot be obtained here and that the trial should take place if possible at the Old Bailey”.
Cyfrifoldeb am symud yr achos
Gwelwn, felly, nad yr erlynydd, na’r Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus na’r Twrnai Cyffredinol a wnaeth yr awgrym gwreiddiol y dylid symud yr achos o Gaernarfon i Lundain ond Prif Gwnstabl Sir Gaernarfon, Edward Williams. Symud yr achos allan o Gymru ac i Lundain oedd rhaid, yn ôl ei farn ef, er mwyn sicrhau “prawf teg” syniad a oedd yn gyfystyr, ym marn y Prif Gwnstabl, ag un a fyddai’n llesteirio datblygiad y Blaid Genedlaethol.
Ac, wrth ystyried ymateb y DPP a’r Twrnai Cyffredinol i’w awgrym, mae’n dod yn amlwg nad oedd y Llywodraeth yn rhannu barn y Prif Gwnstabl na fyddai prawf teg yn bosibl gerbron unrhyw reithgor Cymreig. Cymaint oedd y gwrthwynebiad a gododd yn erbyn y cais i symud yr achos i Lundain fel bod y Twrnai Cyffredinol wedi chwilio am opsiwn arall, gan gyfaddef nad oedd wedi rhagweld y gallai’r syniad o symud achos o Gymru i Loegr fod mor ddadleuol. Ar ddiwedd y gwrandawiad terfynol o flaen yr Arglwydd Prif Ustus, cododd Syr Donald Somervell er mwyn ei wneud yn glir y byddai’r erlyniad yn hollol fodlon pe byddai achos yn cael ei symud nid i’r Old Bailey ond yn hytrach i rywle yng Nghymru heblaw am Gaernarfon. Awgrymodd Caerdydd fel posiblrwydd. Ond erbyn hynny roedd yn rhy hwyr. Fel y nododd yr Arglwydd Hewart, yr unig gais oedd o flaen y Llys oedd i’r achos gael ei symud i Lundain. Gan fod y dystiolaeth yn dangos, yn ei farn ef, y byddai buddiannau cyfiawnder yn cael eu gwarchod yn well yn Llundain nac yng Nghaernarfon nid oedd yn teimlo bod angen iddo ystyried unrhyw ddewis arall.
Mae’n glir, felly, bod yr ysgogiad i symud achos Penyberth o Gaernarfon i Lundain wedi tarddu nid yn San Steffan ond yn swyddfa Edward Williams, Prif Gwnstabl Sir Gaernarfon. Rhaid gofyn sut y gallai rhywun yr oedd ei gyflog yn cael ei dalu gan bobl Sir Gaernarfon yn medru bod mor barod i warafun iddynt yr hawl i weinyddu cyfiawnder yn eu sir eu hunain? Yr ateb, rwy’n credu, yw ei fod wedi gweld ei swyddogaeth fel Prif Gwnstabl nid, yn bennaf, mewn termau gwarchod pobl y sir a’u hawliau ond fel ceidwad “cyfraith Loegr” a’r drefn Brydeinig yn gyffredinol. Yn eironig, effaith ei sêl dros y drefn honno oedd troi achos Penyberth o fod yn fater o ddiddordeb lleol yn bennaf i un a ddwysáodd deimladau gwladgarol o Fôn i Fynwy.
Er bod cryn newid wedi bod yn nhrefniant y llysoedd ers 1936, ac yn eu hagwedd tuag at ddefnydd o’r Gymraeg, mae llysoedd Cymru’n dal yn ddim byd mwy na rhanbarth o rai Lloegr. Erbyn yr etholiad cyffredinol nesaf ar gyfer San Steffan bydd pum mlynedd wedi mynd heibio ers cyhoeddi adroddiad yr Arglwydd Thomas o Gwmgïedd ar “Gyfiawnder yng Nghymru dros Bobl Cymru”. Galwodd hwnnw am drosglwyddo awdurdod dros lysoedd Cymru i Senedd Bae Caerdydd. Dim ond cyflawni hynny bydd yn medru tynnu llinell derfynol o dan yr amharch tuag at drigolion Cymru a amlygwyd yn achos Penyberth.
Mae gwybodaeth werthfawr wedi dod i law am ymgyrch Plaid Cymru i oresgyn tlodi yn y tridegau. Mae papurau a drosglwyddwyd i ofal Cymdeithas Hanes Plaid Cymru gan Siôn ap Glyn yn dangos cymaint o waith ymarferol a wnaed i helpu’r di-waith a’u teuluoedd mewn ardaloedd difreintiedig yn y De a’r Gogledd.
Sefydlwyd ‘Clybiau Cinio Difiau’ gan y Blaid yn ystod y dirwasgiad a darodd Gymru’n galed bron nawdeg o flynyddoedd yn ôl, a hynny gan fudiad oedd wedi’i sefydlu ond ryw ddegawd ynghynt.
Fel y dywedodd Saunders Lewis, Llywydd y Blaid ar y pryd, pwrpas y clybiau oedd i bobl mewn gwaith helpu’r rhai llai ffodus drwy aberthu un pryd o fwyd yr wythnos a rhoi chwe cheiniog i ddarparu bwyd i’r di-waith. Dydd Iau oedd y diwrnod a ddewiswyd – a hynny yn bennaf oherwydd yn aml iawn na fyddai teuluoedd tlawd yn bwyta ar y diwrnod hwnnw am y rheswm syml nad oedd dim arian ar ôl. Aeth gwaith y Clybiau Difiau ymlaen tan ddechrau’r rhyfel yn 1939. Talwyd cost y bwyd gan aelodau’r Blaid, gyda’r arian yn cael ei weinyddu gan ei swyddfa genedlaethol. Yn ôl yr hanesydd D. Hywel Davies, dyma’r ymgyrch elusennol fwyaf llwyddiannus a wnaed gan aelodau’r Blaid yn ystod y 1930au – “parhaodd llif y chwe-cheiniogau cenedlaetholgar yn ddi-dor.”
Ceir adroddiadau manwl am y flwyddyn 1937 am weithgarwch dau glwb ym maes glo’r De – Dowlais ger Merthyr a Dyfnant yn ymyl Abertawe – ac un yn ardal chwarelyddol y Gogledd-orllewin, sef Rhosgadfan. Dowlais oedd man cychwyn y fenter, mae’n debyg, ac ymweliad gan Saunders Lewis fu’r sbardun i’w lledu i ardaloedd eraill. Nes ymlaen, sefydlwyd clwb arall yn Nhreorci yn y Rhondda.
Mae manylion difyr yn dod i’r amlwg yn yr adroddiadau – yn Nyfnant, er enghraifft, yn ôl un arweinydd lleol Dr Gwent Jones, methiant fu’r cinio cyntaf – doedd pobl leol ddim am dderbyn cardod. Llwyddodd i oresgyn y broblem honno drwy wahodd ‘gwesteion’ o blith di-waith yn y gymuned i gyfarfod gyda’r nos ble bydden nhw’n “annerch, darlithio, canu etc., yn ôl eu talent, ond o hyd i fwyta gyda ni”. Ar ôl hynny, bu’r ciniawa’n llwyddiannus iawn.
Bydd y dogfennau gwreiddiol, y rhan fwyaf ohonyn nhw yn y Gymraeg, yn cael eu danfon i archif Plaid Cymru yn y Llyfrgell Genedlaethol ac mae modd eu darllen ar wefan Cymdeithas Hanes Plaid Cymru yma –
