Coch, Gwyn a Gwyrdd v Red, White and Blue
Yn ei adroddiad i’r Western Mail o faes Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli am Ddydd Mercher Awst 3ydd 1955, dywedodd Herbert Davies: ‘To-day has been flag day. During the night someone climbed the centre flag-pole at the rear of the pavilion and removed the Union Jack. At 7.30 this evening another Union Jack fluttered on the flag-pole. This substitute flag was re-hoisted by a member of the local executive committee … The perpetrators are alleged to be Welsh Nationalists’.
Gwir oedd yr haeriad am ‘Welsh Nationalists’, er i Gwynfor Evans, llywydd Plaid Cymru a’r ysgrifennydd J.E. Jones ei wadu. Roeddwn i ymhlith y ‘perpetrators’ ac yn gweithio i J.E ar y pryd. Doedd dim sôn am Maes B yn eisteddfodau’r 50au, ac ar y nos Fawrth y cynhaliwyd Noson Lawen y Blaid yn sinema’r Palladium. Tra oedd y gynulleidfa yn y Pafiliwn yn mwynhau eu hunain, dringodd dau ddyn na fedraf eu henwi yma i ben yr adeilad. Fy rhan i yn yr antur heblaw bod ar wyliadwriaeth oedd lapio’r faner amdanaf o dan fy siaced, cerdded drwy strydoedd y dref i sinema’r Palladium a’i rhoi i swyddog yng nghefn llwyfan y Noson Lawen i’w dangos i’r gynulleidfa. Gallwch ddychmygu’r gymeradwyaeth!
Cefn Pafiliwn Eisteddfod Pwllheli 1955, gan ffotograffydd anhysbys
CAERNARFON 1932
Nid dyna’r tro cyntaf i faner Brydeinig ddiflannu o fan cyhoeddus yng Nghymru. Mae Llyfr y Ganrif yn adrodd hanes ‘ergyd anturus’ pedwar dyn a ddringodd Dŵr yr Eryr yng Nghastell Caernarfon ar Ddydd Gŵyl Dewi 1932, tynnu baner Jac yr Undeb i lawr, gosod Draig Goch yn ei lle a chanu Hen Wlad fy Nhadau.
Ond llwyddodd ceidwad y castell a rhai o’i gyd-weithwyr i dynnu’r Ddraig i lawr a rhoi Jac yr Undeb arall yn ei lle. Gwelir llun o ddarn o’r Jac ar dudalen 139 o Llyfr y Ganrif. Bu am flynyddoedd yn ‘addurn’ ar y wal yn hen swyddfa Plaid Cymru yn Stryd y Frenhines, Caerdydd. Pam? Am fod J.E. Jones, trefnydd y Blaid ar y pryd (a’i hysgrifennydd cyffredinol yn ddiweddarach) yn un o’r pedwar.
Yn y prynhawn daeth dwsinau o fyfyrwyr o Fangor ar yr un trywydd. Er iddyn nhw gael eu hel o’r castell, roedd un ohonyn nhw wedi cuddio’r ail Jac yr Undeb o dan ei got law. Ar ôl ymgais aflwyddiannus i’w llosgi ar y Maes fe’i rhwygwyd, a rhannwyd darnau ohoni rhwng y myfyrwyr.
YNG NGEIRIAU’R BARDD
Ym 1968 canodd Harri Webb gerdd i fawrygu Dewi Sant, Llywelyn Fawr ac Owain Glyndŵr, gyda phennill am arwyr eraill:-
So here’s to the sons of the gwerin
Who care not for prince or for queen,
Who’ll haul down the red, white and blue, lads,
And hoist up the red, white and green!
Dyfynnir y llinellau hyn o The Collected Poems of Harri Webb gyda chaniatâd Meic Stephens, y golygydd ac esgutor llenyddol y bardd. A ysbrydolwyd Webb gan griw J.E. Jones, myfyrwyr Bangor, neu ‘alleged Nationalists’ 1955? Hoffwn feddwl y byddai yn eu hystyried yn ‘sons of the gwerin’ i gyd. Ond dydi’r nodiadau esboniadol yng nghefn y llyfr ddim yn dweud.
RHOSLLANNERCHRUGOG 1961
Bu bron i’r athro ifanc a ddaeth yn ŵr imi yn y man gael cyfle i efelychu gweithredoedd 1932 a 1955. Ar faes Eisteddfod Genedlaethol Rhosllannerchrugog 1961 roedd carafán yn hybu gwerthiant y Liverpool Daily Post (fel y gelwid y papur yr adeg honno) a’r Liverpool Echo, a dwy faner yn cyhwfan uwchben: Jac y Undeb ac (yn llawer is) Ddraig Goch.
Felly, dyma griw bychan yn codi yn oriau mân y bore a sleifio i mewn i’r Maes gyda chyllell finiog, gan fwriadu rhwygo’r un Brydeinig oddi ar ei pholyn. Ond roedden nhw’n rhy hwyr – fel mae’r ail ffotograff yn dangos. Hwyrach y cawn hanes yr ‘anfadwaith’ hon yn rhifyn nesaf y Casglwr.
Carafán y Liverpool Daily Post, Eisteddfod Rhosllannerchrugog 1961 (ffotograff gan Philip Lloyd)
Lisa Lloyd
Cyhoeddwyd yn Y Casglwr, haf 2018