Categori: Digwyddiadau

Digwyddiadau y Gorffenol. Past Events

Cofio Graffitwyr Gwladgarol

COFIO GRAFFITWYR GWLADGAROL

Ymddangosodd gyntaf yn CwmNi, papur bro Cwm Rhymni a’r cyffiniau

Philip Lloyd

Ar wahoddiad Dafydd Islwyn cyhoeddais atgofion o’m magwraeth ym Margoed yn ystod y 3-degau a’r 4-degau yn Tua’r Goleuni (rhagflaenydd CwmNi) yn 2005 a 2006. Soniais am y triwyr gwladgarol Alf Williams (gwerthwr gyda’r Bwrdd Nwy) a Deri Smith a Dave Pritchard (cyd-weithwyr yn ffatri South Wales Switchgear, Pontllanfraith). Dyma hanes un o’u campau, fel y’i hadroddais yn rhifyn gwanwyn 2021 o’r Casglwr, cylchgrawn Cymdeithas Bob Owen. Yn Y Casglwr, roedd y golygydd wedi rhoi capsiynau i’r lluniau a oedd yn ymylu ar fod yn farddonol!

Pan ddeuthum i adnabod Alf, Deri a Dave yn 1961 roedden nhw wedi bod wrthi’n paentio’r slogan ‘Free Wales’ mewn safleoedd amlwg, yn y cymoedd yn bennaf. Mynnnodd y tri gyda chryn balchder fy mod i’n mynd â nhw yn fy Standard 9 hynafol i wylio eu campweithiau a’u rhoi ar gof a chadw gyda’m camera.

Un o’r safleodd oedd wal-gynnal ger y man lle roedd yr A470 yn croesi Afon Taf ar ei ffordd i Ferthyr Tudful drwy Dreharris, Ynysowen a Throed-y-rhiw. Nid degau o flynyddoedd o wynt a glaw barodd i’r enghraifft hon o’u murweithiau ddiflannu ond gwelliannau i’r A470 a dargyfeirio’r rhan honno ohoni yn ffordd ddeuol ar hyd ochr arall y cwm.

Ar fin yr hen A470

Rydw i’n hynod falch o’r llun a dynnais o’r ffens haearn-rhychog a safai y tu ôl i’r platfform lle disgynnai gweithwyr glofa Taff Merthyr o’u trenau ar y rheilffordd rhwng Nelson a Bedlinog. Roedd hi’n hwyr y dydd, a’r nos yn dechrau cau amdanom. Eisteddodd Deri ar fin y ffordd i fod yn flaendir i’r llun. Gosodais fy nghamera ar drybedd a’i roi ar waith am tua hanner munud (llawer mwy na’r ffracsiwn o eiliad arferol) – a gobeithio. Ond doedd dim rhaid imi bryderu. Pan gyrhaeddodd y print drwy’r post bu llawenydd mawr – fel mae’r ail lun yn cadarnhau.

Platfform rheilffordd glofa Taff Merthyr

Un safle ymhell o gynefin Alf, Deri a Dave yng Nghwm Rhymni oedd gatiau barics Aberhonddu. I ffwrdd â ni felly yn y Standard 9 dros y Bannau. Ond gwelir oddi wrth y llun (a dynnais yn llechwraidd rhag ofn imi gael fy ngweld gan filwr ar ddyletswydd) fod yr awdurdodau milwrol wedi gwneud eu gorau glas i ddiddymu’r llythrenwaith cyn inni gyrraedd.

Barics Aberhonddu  

Buom hefyd ar hyd yr ffordd fawr rhwng Merthyr ac Aberdâr, fel mae’r pedwerydd llun yn dangos.

Ar y ffordd rhwng Merthyr ac Aberdâr

 

Fy Standard 9 ar drywydd arall

Hanes Baneri’r Eisteddfod

Coch, Gwyn a Gwyrdd v Red, White and Blue

Yn ei adroddiad i’r Western Mail o faes Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli am Ddydd Mercher Awst 3ydd 1955, dywedodd Herbert Davies: ‘To-day has been flag day. During the night someone climbed the centre flag-pole at the rear of the pavilion and removed the Union Jack. At 7.30 this evening another Union Jack fluttered on the flag-pole. This substitute flag was re-hoisted by a member of the local executive committee … The perpetrators are alleged to be Welsh Nationalists’.

Gwir oedd yr haeriad am ‘Welsh Nationalists’, er i Gwynfor Evans, llywydd Plaid Cymru a’r ysgrifennydd J.E. Jones ei wadu. Roeddwn i ymhlith y ‘perpetrators’ ac yn gweithio i J.E ar y pryd. Doedd dim sôn am Maes B yn eisteddfodau’r 50au, ac ar y nos Fawrth y cynhaliwyd Noson Lawen y Blaid yn sinema’r Palladium. Tra oedd y gynulleidfa yn y Pafiliwn yn mwynhau eu hunain, dringodd dau ddyn na fedraf eu henwi yma i ben yr adeilad. Fy rhan i yn yr antur heblaw bod ar wyliadwriaeth oedd lapio’r faner amdanaf o dan fy siaced, cerdded drwy strydoedd y dref i sinema’r Palladium a’i rhoi i swyddog yng nghefn llwyfan y Noson Lawen i’w dangos i’r gynulleidfa. Gallwch ddychmygu’r gymeradwyaeth!

Cefn Pafiliwn Eisteddfod Pwllheli 1955, gan ffotograffydd anhysbys

CAERNARFON 1932

Nid dyna’r tro cyntaf i faner Brydeinig ddiflannu o fan cyhoeddus yng Nghymru. Mae Llyfr y Ganrif yn adrodd hanes ‘ergyd anturus’ pedwar dyn a ddringodd Dŵr yr Eryr yng Nghastell Caernarfon ar Ddydd Gŵyl Dewi 1932, tynnu baner Jac yr Undeb i lawr, gosod Draig Goch yn ei lle a chanu Hen Wlad fy Nhadau.

Ond llwyddodd ceidwad y castell a rhai o’i gyd-weithwyr i dynnu’r Ddraig i lawr a rhoi Jac yr Undeb arall yn ei lle. Gwelir llun o ddarn o’r Jac ar dudalen 139 o Llyfr y Ganrif. Bu am flynyddoedd yn ‘addurn’ ar y wal yn hen swyddfa Plaid Cymru yn Stryd y Frenhines, Caerdydd. Pam? Am fod J.E. Jones, trefnydd y Blaid ar y pryd (a’i hysgrifennydd cyffredinol yn ddiweddarach) yn un o’r pedwar.

Yn y prynhawn daeth dwsinau o fyfyrwyr o Fangor ar yr un trywydd. Er iddyn nhw gael eu hel o’r castell, roedd un ohonyn nhw wedi cuddio’r ail Jac yr Undeb o dan ei got law. Ar ôl ymgais aflwyddiannus i’w llosgi ar y Maes fe’i rhwygwyd, a rhannwyd darnau ohoni rhwng y myfyrwyr.

YNG NGEIRIAU’R BARDD

Ym 1968 canodd Harri Webb gerdd i fawrygu Dewi Sant, Llywelyn Fawr ac Owain Glyndŵr, gyda phennill am arwyr eraill:-
So here’s to the sons of the gwerin
Who care not for prince or for queen,
Who’ll haul down the red, white and blue, lads,
And hoist up the red, white and green!
Dyfynnir y llinellau hyn o The Collected Poems of Harri Webb gyda chaniatâd Meic Stephens, y golygydd ac esgutor llenyddol y bardd. A ysbrydolwyd Webb gan griw J.E. Jones, myfyrwyr Bangor, neu ‘alleged Nationalists’ 1955? Hoffwn feddwl y byddai yn eu hystyried yn ‘sons of the gwerin’ i gyd. Ond dydi’r nodiadau esboniadol yng nghefn y llyfr ddim yn dweud.

RHOSLLANNERCHRUGOG 1961

Bu bron i’r athro ifanc a ddaeth yn ŵr imi yn y man gael cyfle i efelychu gweithredoedd 1932 a 1955. Ar faes Eisteddfod Genedlaethol Rhosllannerchrugog 1961 roedd carafán yn hybu gwerthiant y Liverpool Daily Post (fel y gelwid y papur yr adeg honno) a’r Liverpool Echo, a dwy faner yn cyhwfan uwchben: Jac y Undeb ac (yn llawer is) Ddraig Goch.

Felly, dyma griw bychan yn codi yn oriau mân y bore a sleifio i mewn i’r Maes gyda chyllell finiog, gan fwriadu rhwygo’r un Brydeinig oddi ar ei pholyn. Ond roedden nhw’n rhy hwyr – fel mae’r ail ffotograff yn dangos. Hwyrach y cawn hanes yr ‘anfadwaith’ hon yn rhifyn nesaf y Casglwr.

Carafán y Liverpool Daily Post, Eisteddfod Rhosllannerchrugog 1961 (ffotograff gan Philip Lloyd)

Lisa Lloyd

Cyhoeddwyd yn Y Casglwr, haf 2018

Canmlwyddiant Geni Dr Tudur Jones

Robert Tudur Jones (1921 – 1998)

Eleni mae’n ganmlwyddiant geni un o Is-Lywyddion amlycaf Plaid Cymru, Dr Tudur Jones, a fu yn y swydd o 1957 hyd 1964. Fel Is-Lywydd bu’n gefn i Gwynfor yn yr amlwg ac yn hael gyda’i gyngor gwerthfawr iddo yn y dirgel. Gan ei fod yn byw ym Mangor, yr oedd hefyd mewn cysylltiad cyson gyda’r Ysgrifennydd Cyffredinol, Elwyn Roberts, a weithredai o swyddfa Bangor. Roedd y tri, Gwynfor, Tudur ac Elwyn, ar yr un donfedd gan gynrychioli cenedlaetholdeb a godai o sêl dros yr iaith Gymraeg ac a sylfaenwyd ar werthoedd Cristnogol. Fel mae’n digwydd, yr oedd y tri yn Annibynwyr Yn chwedgau’r ganrif ddiwethaf mynegodd Unbeb yr Annibynwyr Cymraeg eu cefnogaeth i hunan-lywodraeth i Gymru, gyda’r datganiad cofiadwy mai problem Cymru oedd ei bod yn rhy bell oddi wrth Dduw ac yn rhy agos i Loegr!

Bu Tudur Jones, ‘Dr Tudur’ ar lafar gwlad, yn ymgeisydd seneddol dros Fôn yn etholiadau cyffredinol 1959 a 1964. O 1952 hyd 1964 bu’n golygu’r Welsh Nation, a golygodd Y Ddraig Goch rhwng 1964 a 1973. Yr wir, yr oedd yn newyddiadurwr cynhyrchiol iawn. Bu ganddo golofn wythnosol yn Y Cymro, a thybir iddo gyfrannu dros fil a hanner o erthyglau iddi. Yn ystod saithdegau’r ganrif ddiwethaf rhoddodd gefnogaeth foesol a deallusol, yn breifat a chyhoeddus, i ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Ganed Dr Tudur yn Rhos-lan ger Cricieth, ond maged ef yn Y Rhyl, yn Nyffyn Clwyd. Yn 1939 aeth i Goleg y Brifysgol, Bangor, lle cafodd ei ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr, ac ennill gradd dosbarth cyntaf mewn Athroniaeth. Yn 1945 cofrestrodd yng Ngholeg Mansfield, Rhydychen, lle bu’n astudio efrydiau diwinyddol ar gyfer ennill gradd D.Phil. Cafodd ei ordeinio yn Weinidog yr Efengyl yn 1948, a chyflawnodd yr alwedigaeth honno yn wych fel pregethwr, ysgolhaig ac athro. Yn 1966 fe’i apwyntwyd yn Brifathro Coleg Diwinyddol Bala-Bangor, Bangor, ac ar ei ymddeoliad cafodd ei apwyntio yn athro er anrhydedd yn ei alma mater. Dengys ei ddewis yn Llywydd Ffederasiwn Rhyngwladol yr Annibynwyr o 1981 hyd 1985 y parch a enillasai a raddfa ryngwladol.

Yn 1974 trafododd ei syniadau ar genedligrwydd a chenedlaetholdeb yn y cyd-destun Cymreig mewn cyfrol yn dwyn y teitl, The Desire of Nations. Mae tair gwedd i’r drafodaeth – athronyddol, hanesyddol a gwleidyddol. Ceisia’r wedd athronyddol ddadansoddi’r cysyniad o ‘genedl’.

Er ei fod yn gwrthod y damcaniaethau hynny sy’n sylfaenu cenedligrwydd ar ffactorau goddrychol fel teimlad ac ewyllys, nid yw Dr Tudur yn eu diystyru fel elfennau cyfansoddol. Efallai yn wir eu bod yn elfennau hanfodol mewn cenedligrwydd, ond ar eu pennau eu hunain, nid ydynt yn elfennau digonol.

Gyda golwg ar criteria gwrthrychol cenedligrwydd, mae Dr Tudur yn gwrthod maentumiad yr Athro J.R. Jones (1960) fod cenedligrwydd pobl yn gorwedd ar y ffaith eu bod yn ‘sefyll mewn trac hanesyddol’ sydd yn ‘anghyffelyb’ ac ‘anailadroddiadwy’. Y ffaith yw, gallai sawl cymundod nad ydynt yn genedl wenud yr un honiad. Mae hefyd yn gwrthod damcaniaeth ddiweddarach (1966) J.R., sef, i fod yn genedl mae’n rhaid i bobl fod wedi eu trefnu fel gwladwriaeth. Serch hynny, mae’n cydnabod fod agwedd wleidyddol (mewn ystyr estynedig) i genedligrwydd yn gymaint ag y bydd pobl sydd yn synied eu bod yn genedl yn ymwybodol o strwythurau mewnol cymdeithasol a diwylliannol sydd yn unigryw iddynt hwy. Efallai y bydd y strwythurau hynny yn cynnwys sefydliadau gwladwriaethol, ac efallai na fyddant, ond pa un os ydynt neu beidio, does a wnelo hynny ddim â’u cenedligrwydd.

Adlewyrchir syniadau tebyg yn nadansoddiad Dr Tudur o genedlaetholdeb. Teimlad yw gwladgarwch: cariad at ein gwlad. Ideoleg yw cenedlaethodeb. Y mae iddo weddau gwrthrychol, ymresymol a chyhoeddus. Mae’n gosod cyswllt rhwng y genedl a’r wladwriaeth. Ystyria cenedlaethodeb y wladwriaeth fel offeryn yng ngwasanaeth y genedl. Yn y byd modern, global, mae ar genhedloedd angen sefydliadau gwladwriaethol i ffynnu, a hyd yn oed i oroesi.

Mae i’r math o genedlaetholdeb a arddelir yn The Desire of Nations wreiddiau dwfn yn ffydd Gristnogol Dr Tudur. Y mae’n ymwybodol iawn o’r perygl o eilunaddoli’r genedl neu’r wladwriaeth. Dyma sy’n cyfrif am ei amharodrwydd (fel Saunders Lewis a chefnogwyr cynnar y Blaid) i siarad yn nhermau ‘annibyniaeth’ wrth drafod hunan-lywodraeth i Gymru. Dyma hefyd wraidd ei wrthwynebiad chwyrn i syniadau’r mudiad Adfer ganol y saithdegau.

Bydd y sawl oedd yn adnabod Dr Tudur yn cofio am ei urddas personol, a huodledd ei fynegiant yn y Gymraeg a’r Saesneg. Yr oedd ei osgo yn awdurdodol, ond gyda haen o hiwmor direidus. Wrth ymateb i honiad George Thomas nad oedd y fath beth â dŵr Cymru gan mai eiddo Duw oedd y dŵr mewn gwirionedd, heriodd Thomas i hysbysu brenin Saudi Arabia nad oedd y fath beth ag olew Saudi gan mai eiddo Duw oedd yr olew mewn gwirionedd!

 

Gwynn Matthews

Cofio Glyn James

Dadorchuddiwyd Plac Glas er cof am y cenedlaetholwr amlwg Glyn James Dydd Sadwrn 19 Hydref y tu faes i 9 Darran Terrace, Glyn Rhedynog / Ferndale, Rhondda. 

Dadorchuddiwyd  y Plac gan y Cynghorydd Geraint Davies a cafwyd anerchiadau gan Cennard Davies a Jill Evans A.E. Cafwyd cyfraniad cerddorol gan Gôr y Morlais. Trefnwyd y digwyddiad gan Archif y Maerdy a’u hysgrifennydd David Owen.  

 

Y Swyddfa Rhyfel yn Peri Galanast yng Nghymru ym 1947

PAM?

1947 Tregaron Y Ddraig Goch TachweddAm fod y Swyddfa Ryfel yn ystyried meddiannu 27,000 acer o dir amaethyddol yn ardal Tregaron er mwyn creu gwersyll i hyfforddi’r Royal Engineers. Roedd hyn yn dilyn gweithredoedd tebyg ym Mhenyberth, Epynt, y Preselau ayyb. Yn nes ymlaen, ystyriwyd ehangu’r gwersyll milwrol ym Mronaber ger Trawsfynydd hefyd. Roedd Plaid Cymru ar flaen y gad yn gwrthwynebu’r rhain i gyd yn eu tro.

PRYD?

Parhaodd yr ymgyrch i achub Tregaron yn benodol rhwng hydref 1947 a haf 1948. Dyddiad y brotest a welir yn y ddau lun hyn oedd dydd Iau, 16 Hydref 1947.

BLE?

Cynhaliwyd y brotest sydd yn y ddau lun (‘gorymdaith faneri’) yn Park Place, Caerdydd, ddydd Iau, 16 Hydref 1947. Y diwrnod hwnnw, roedd y Swyddfa Ryfel mewn cynhadledd â gweinyddiaethau eraill y llywodraeth yn trafod y cynlluniau. Cyflwynwyd ‘degau o delegramau … o bob rhan o Gymru yn gwrthdystio yn erbyn y bwriad’ i Swyddog Cynllunio Gwlad a Thref yn Park Place y bore hwnnw

PWY?

Plaid Cymru oedd yn arwain yr ymgyrch yn Nhregaron, mewn cydweithrediad â ffermwyr lleol ac Undeb Cymru Fydd. Protest gan Blaid Cymru yn benodol oedd yr un yng Nghaerdydd, ac 20 o aelodau’r Blaid a gymerodd ran ynddi. Yn yr ail lun, mae’r gorymdeithwyr yn cael eu harwain gan Nans Jones oedd yn gweithio yn Swyddfa’r Blaid yng Nghaerdydd. Mae hi i’w gweld yn y llun cyntaf hefyd, yn sefyll yn ail o’r dde wrth ymyl J. E. Jones, yr Ysgrifennydd Cyffredinol (sy’n sefyll ar y palmant).

1947 Hydref 22 Baner ac Amserau CymruBETH oedd y canlyniad?

Roedd rhai o’r brwydrau yn cael eu hennill ac eraill yn cael eu colli. Un a enillwyd oedd hon, a bu’n rhaid i’r Swyddfa Ryfel roi’r gorau i’r cynlluniau i feddiannu’r tir yn Nhregaron erbyn haf 1948.

 

 

Hanes Plaid Cymru