EMRYS ROBERTS 1931-2025
Cenedlaetholwr a radical digyfaddawd a ddaeth yn arweinydd cyntaf Cyngor dan reolaeth Plaid Cymru.
Dafydd Williams
Y tro cyntaf i mi gwrdd ag Emrys Roberts oedd mewn sesiwn o’r Gymdeithas Ddadlau ym Mhrifysgol Caeresg, ble roeddwn i’n fyfyriwr economeg yn y chwedegau cynnar. Cawsom araith effeithiol, gyda chryn dipyn o sôn am faterion rhyngwladol a’r bom niwclear. Gyda’i wallt du cyrliog, dyma rywun llawn carisma, un o areithwyr huotlaf Plaid Cymru. Ond yr hyn y cofiaf orau yw ei hiwmor cynnil wrth ddelio gyda chwestiynau pryfoclyd. Mynnodd rhywun mai’r unig reswm dros ddymuno ennill hunanlywodraeth i Gymru oedd cael yr hawl i fynd i ryfel. Na, meddai Emrys, cynllun y Blaid oedd palu ar hyd Clawdd Offa a thynnu Cymru mas i ganol yr Iwerydd!
Cafodd Emrys Roberts ei eni yn 1931, a’i fagu yn Leamington Spa. Gyda’i dad yn hanu o Flaenau Ffestiniog roedd Cymraeg yn y teulu, ond Saesneg oedd iaith yr aelwyd – dysgodd Gymraeg yn drwyadl ar ôl i’r teulu symud i Gaerdydd yn 1941. Yn ddeng mlwydd oed, aeth i Ysgol Uwchradd Cathays gan ymuno â’r dosbarth Cymraeg, a chael Elvet Thomas yn athro Cymraeg.
Yn ystod ei arddegau fe drodd yn genedlaetholwr pybyr, ond wastad yn un a fynnai dorri’i gwys ei hun. Dangosodd yn gynnar ei gyfuniad o radicaliaeth a digrifwch: er iddo benderfynu nad oedd yn credu mewn Duw, daliai i fynychu’r capel ac fe’i penodwyd yn Ysgrifennydd yr Ysgol Sul – ar yr amod eu bod nhw’n deall ei fod yn anffyddiwr! Treuliodd gyfnod yng ngharchar Caerdydd am ymwrthod ag ymuno â’r lluoedd arfog, a hynny ar sail cenedlaetholdeb. Ar ôl ei ddiswyddo o’r gwasanaeth suful oherwydd ei safiad, aeth i’r Brifysgol yng Nghaerdydd a’i ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr ar gyfer y flwyddyn 1954/55.
Ymunodd â staff Plaid Cymru yn 1957, i ddechrau gyda’r dasg o drefnu’r ymgyrch i rwystro boddi Cwm Tryweryn. Helpodd drefnu darlledu rhaglenni anghyfreithlon ar sianeli teledu’r BBC wrth i’w rhaglenni nhw gau i lawr am y noson, a safodd yn ymgeisydd San Steffan mewn nifer o etholaethau’r De. Daeth yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn 1960: ychydig a wyddwn wrth wrando arno’n areithio yng Nghaeresg y byddwn innau’n dilyn yn ei gamau ymhen rhyw ddegawd. Ond roedd ei gyfnod ef wrth y llyw yn y blynyddoedd cyn is-etholiad Caerfyrddin yn un anodd, gyda thyndra rhwng carfannau gwahanol yn y mudiad, gan orfodi Emrys i adael ei swydd yn 1964 yn dilyn ffrwgwd cyhoeddus.
Er hynny, gadawodd argraff fawr ar aelodau’r Blaid, yn enwedig yng nghymoedd De Cymru. Ar ôl cyfnod yn trefnu eisteddfod ryngwladol yn ardal Teeside, dychwelodd ef a Margaret i Gymru, a maes o law daeth yn swyddog cysylltiadau cyhoeddus i Fwrdd Ysbytai Cymru. Fyddai neb wedi synnu pe byddai wedi cadw ei ben dan y pared ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd. Ond gŵr o argyhoeddiad dwfn oedd Emrys, a phan ddaeth gwahoddiad yn 1972 i sefyll yn ymgeisydd y Blaid yn is-etholiad Merthyr Tudful bu raid iddo gytuno.
Bu’r cyfnod yn dyngedfennol i Blaid Cymru. Ar ôl y fuddugoliaeth felys yng Nghaerfyrddin, a’r canlyniadau agos yng Ngorllewin y Rhondda a Chaerffili, erbyn 1970 doedd gan y Blaid yr un sedd yn San Steffan. Prysurodd Llafur i alw’r is-etholiad yn sydyn, ac rwy’n cofio i Neil Kinnock broffwydo y bydden nhw’n claddu’r Blaid. Ond nid felly y bu: llifodd cenedlaetholwyr o bob cwr o Gymru i weithio yn y gwynt a’r glaw. Ymddangosodd posteri ymhobman yn yr etholaeth a thorrwyd mwyafrif y Blaid Lafur i 3,710.
O hynny ymlaen, cryfhaodd sefyllfa’r Blaid yn y De yn gyffredinol. Cipiodd Emrys sedd ar Gyngor Merthyr yn ardal Troedyrhiw, ac yn 1976 daeth buddugoliaeth syfrdanol yn y fwrdeistref – aeth Plaid Cymru â 21 o’r 33 sedd, gydag Emrys yn arweinydd y Cyngor, yr un cyntaf erioed dan reolaeth swyddogol Plaid Cymru. Ceir darllen ei hunangofiant ar wefan Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, www.hanesplaidcymru.org (edrychwch am Chwilen neu Ddwy yn fy Mhen, yn yr adran Cyhoeddiadau).
*Ganed Emrys Pugh Roberts ar 30 Tachwedd 1931. Bu farw ar 9 Ionawr 2025.
————————————
Hefyd ar wefan y BBC > Emrys Roberts BBC Cymru Fyw
————————————-
Datganiad yn y Senedd gan Rhys ab Owen AS 29/01/2025
Yr areithiwr gorau iddo glywed erioed. Dyna farn Vaughan Roderick am Emrys Roberts. Ganed yn Leamington Spa, ond yn 10 mlwydd oed symudodd i Gaerdydd. Trwy Gapel Minny Street, ysgol Cathays a’i fodryb Bet, dysgodd Emrys y Gymraeg. Yn Cathays, roedd e’n un o griw o fechgyn a ddaeth yn rhugl yn yr iaith, gan gynnwys Bobi Jones a Tedi Millward.
Yn wrthwynebydd cydwybodol, gwrthododd wneud gwasanaeth milwrol wedi’r ail ryfel byd, ac fe’i dedfrydwyd i garchar Caerdydd. Tra roedd e yno, fe grogwyd Mahmood Mattan. Gwelodd Emrys Roberts yr hiliaeth yn erbyn Mahmood, a gwelodd ei gyd-garcharorion Somali yn gorfod cloddio’r bedd, a quicklime yn cael ei roi yn y bedd.
Roedd meddylfryd rhyngwladol gan Emrys. Roedd yn flaenllaw yn yr Ymgyrch Diarfogi Niwclear, ac roedd ganddo barch enfawr tuag at Castro a Chiwba. Ei ddyhead mawr oedd gweld Cymru yn eistedd yn ochr yn ochr â Chiwba yn y Cenhedloedd Unedig.
Fe safodd dros y Blaid mewn sawl isetholiad amlwg, a fe oedd arweinydd cyngor Merthyr ar ddiwedd y 1970au. Ef hefyd oedd yn gyfrifol am y darllediadau anghyfreithlon a ddigwyddodd pan wnaeth y BBC wahardd darllediadau gwleidyddol gan y Blaid.
Er iddo ddal swyddi blaenllaw o fewn Plaid Cymru, mae’n deg i ddweud na welodd llygaid yn llygaid ag arweinyddiaeth y blaid ar bob achlysur. Roedd yn sosialydd wrth reddf, ac fe weithiodd yn galed i wthio’r blaid i’r cyfeiriad hynny. Roedd popeth a wnaeth Emrys wedi’i wreiddio yn yr hyn oedd orau i Gymru ac i bobloedd y byd. Roedd e’n ddyn caredig, ac fe brofais innau o’r caredigrwydd hynny ar hyd y blynyddoedd.
Mae’n fraint talu teyrnged i Emrys yn y Senedd. Roedd yn rhan o griw bychan a fynnodd bod Cymru yn genedl, a ffrwyth eu hymdrechion hwy yw’r Senedd yma. Diolch yn fawr.
Teyrnged o’r papur bro ‘CwmNi’
Emrys Roberts (1931 – 2015)
 thristwch derbyniwyd y newyddion ym mis Ionawr am farwolaeth un o gewri gwleidyddol ein gwlad. Bydd nifer o’n darllenwyr yn cofio’r cyfaill Emrys Roberts pan oedd yn byw yn nalgylch “Cwmni” ym Maesycwmer.
Bu’n ymgyrchydd diflino dros genedlaetholdeb Cymru drwy sefyll etholiadau niferus ac wrth ei waith fel golygydd un o’n papurau lleol. Yn Lloegr cafodd ei eni ond dysgodd siarad Cymraeg wedi i’r teulu symud i Gaerdydd ac i Emrys ddysgu Cymraeg yn Ysgol Uwchradd Cathays. Parhau gwnaeth e yn y ddinas drwy ddilyn cwrs gradd yn y Brifysgol yno. Yn y brifysgol bu’n llywydd Undeb y Myfyrwyr rhwng 1954 ac 1955. Hefyd bu’n mynychu capel Annibynnol Minny Street y ddinas a bu’n wrthwynebydd cydwybodol rhag consgripsiwn.
Cawsom erthygl ddiddorol gan Philip Lloyd yn rhifyn mis Chwefror am ymgyrch wych Emrys ym Merthyr Tudful yn 1972. Cawsom ein hatgoffa am yr hyn ddigwyddodd wedi marwolaeth yr enwog S.O.Davies a fu’n Aelod Seneddol y fwrdeistref rhwng 1934 a 1970. Yn ei erthygl am “S.O.” roedd Philip Lloyd yn ein hatgoffa o’r ffordd anffodus y cafodd S.O wybod nad oedd wedi’i enwebu i sefyll yn enw’r Blaid Lafur yn Etholiad Cyffredinol 1970. Ond doedd S.O. ddim yn ddyn i dderbyn y fath sarhad a phenderfynodd sefyll yn yr Etholiad hwnnw fel ymgeisydd Llafur Annibynnol. Yn dilyn ei farwolaeth yn 1972 dewisodd Llafur Ted Rowlands i sefyll yn enw’r blaid honno. Ac Emrys Roberts gododd i’r her o wrthwynebu’r ymgeisydd newydd hwn. Cafwyd ymgyrchu tanbaid ac wedi i Ted Rowlands wrthod her i gymryd rhan mewn trafodaeth gyhoeddus gydag Emrys, bedyddiodd nifer o gefnogwyr y Blaid Ted Rowlands yn ‘Yellow Teddy’ gan chwifio tedi bêrs bach melyn o’i flaen. Ond yn y diwedd traddodiad Llafuraidd etholwyr Merthyr a orfu. Cafodd y Blaid ganlyniad calonogol yn 1972 ond colli tir wnaethon nhw pan safodd Emrys yn erbyn Ted Rowlands yn Etholiad Cyffredinol Chwefror 1974.
Is Etholiad 13eg o Ebrill 1972
Ted Rowlands 15,562 48.5%
Emrys Roberts 11,852 37.09%
Etholiad 28ain Chwefror 1974
Ted Rowlands 20,486 64.1%
Emrys Roberts 7,336 22.9%
Etholiad 10fed o Hydref1974
Ted Rowlands 22,386 71.3%
Eurfyl ap Gwilym2,962 9.4%
Ond doedd dylanwad Emrys ddim wedi dod i ben gyda chanlyniadau’r etholiadau seneddol oherwydd enillodd sedd ar Gyngor Bwrdeistref Merthyr gan ei dal rhwng 1975 ac 1981. Ac ef fu’n arwain grŵp Plaid Cymru pan enillon nhw reolaeth fel y blaid fwyaf yn y fwrdeistref rhwng 1976 ac 1979.
Enillodd Blaid Cymru fuddugoliaeth yma yn ardal “Cwmni” drwy ennill rheolaeth dros Gyngor Dosbarth Cwm Rhymni yn ystod yr un cyfnod. Dyma oedd y tro cyntaf i’r Blaid Genedlaethol ennill rheolaeth ar gynghorau pwysig. Bydd Pleidwyr Cwm Rhymni hefyd yn cofio i Emrys fod yn olygydd y Caerphilly Advertiser ddechrau’r saith degau.
Fe gofiwn hefyd mai yn ystod Etholiadau Cyffredinol 1974 yr enillodd Dafydd Wigley, Caernarfon a Dafydd Elis Thomas, Meirionydd eu seddi yn y ddwy etholiad. A bu Dafydd ac Elinor Wigley yn byw ym Merthyr yr adeg yma ac yn gyfranwyr sylweddol i lwyddiant y Blaid yma yn y De.
Ben Jones