Teyrnged i’r Arglwydd Dafydd Ellis Thomas 1946 – 2025

Teyrnged traddodwyd yn Angladd Yr Arglwydd Dafydd Ellis Thomas yn Eglwys Gadeiriol Llandaf ar 14 Mawrth 2025  gan Aled Eurig   

Rydym yma i ddathlu bywyd y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Dafydd Elis-Thomas o Nant Conwy – a oedd yn fwy adnabyddus i’r mwyafrif ohonom ni yma, fel ‘Dafydd Êl’. Fe’i ganed ar y 18fed o Hydref 1946, a bu farw ar y 7fed o Chwefror 2025.

Mae e wedi ei gydnabod fel un o wleidyddion mwyaf dylanwadol Cymru dros yr hanner can mlynedd diwethaf, yn ‘garreg sylfaen’ Senedd Cymru ac yn gawr gwleidyddol.

Fe’i ganed yng Nghaerfyrddin, a’i fagu yn Llanrwst yn Nyffryn Conwy. Roedd ei dad, W. E. Thomas, yn weinidog amlwg gyda’r Presbyteriaid, a’i fam, Eirlys, yn arweinydd diwylliannol yn ei chymuned. Mewn cyngherddau capel ac ysgol, roedd Dafydd yn blentyn aeddfed cyn ei amser; fe’i hyfforddwyd i berfformio’n gyhoeddus, ac o’i ddyddiau cynnar, magodd y gallu i ddadlau’n gyhoeddus. Ei gof gwleidyddol cyntaf oedd yr ymgyrch o blaid Senedd i Gymru yn y 1950au, a bechgyn Llanrwst yn cael eu hanfon i’r Fyddin dan orfodaeth milwrol, adeg argyfwng Suez.

Yn 1958, daeth yn aelod o CND, ac yn 1962, ymunodd â Phlaid Cymru. Yn 1964, aeth i Brifysgol Bangor, lle, fel myfyriwr hynod o ddisglair, yr enillodd radd dosbarth cyntaf yn y Gymraeg, a chlod fel dadleuwr cyhoeddus galluog, gwleidydd myfyrwyr a beirniad llenyddol craff.

Fel cadeirydd adran ieuenctid Plaid Cymru, gwrthwynebodd Arwisgiad Tywysog Cymru yn 1969, yn eirionig ddigon ag ystyried y cyfeillgarwch cynnes a ddatblygodd rhwng Dafydd a’r Tywysog Charles yn ddiweddarach. Yn Chwefror 1974, enillodd Dafydd sedd Meirionnydd a dod yn Aelod Seneddol ieuengaf Tŷ’r Cyffredin, yn 27ain mlwydd oed. Fel Aelod Seneddol egnïol ac ymgyrchydd gweithgar, cefnogodd argymhellion Llafur ar gyfer datganoli grym i Gymru, ond methu wnaeth yr ymdrech honno. Yn dilyn y siom, symudodd Plaid Cymru tuag at y chwith.

Yn Nhŷ’r Cyffredin, dangosodd ddewrder wrth wrthwynebu rhyfel y Falklands/Malvinas, a pharodrwydd i fod yn amhoblogaidd wrth symud y gwrit ar gyfer isetholiad Fermanagh a De Tyrone ar ôl marwolaeth ei Haelod Seneddol, yr ymprydiwr o’r IRA, Bobby Sands.

Yn 1984, daeth yn Llywydd ar Blaid Cymru. Arweiniodd hi i gefnogi streic y glowyr, ac uniaethodd gydag achosion mawr y degawd – gwrth-Thatcheriaeth, y mudiad iaith, Comin Greenham, a’r ymgyrch gwrth-apartheid.

Trwy gydol ei fywyd, bu ganddo gysylltiad agos gyda chefn gwlad. Roedd e’n gerddwr a rhedwr bwdfrydig yn ei thirwedd , ac yn gefnogwr cynnar i’r mudiad amgylcheddol.

Ar ôl 18 mlynedd yn Nhŷ’r Cyffredin, yn 1992, cymerodd y cam dadleuol o dderbyn sedd yn Nhŷ’r Arglwyddi ac fe’i penodwyd yn Gadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, lle sicrhaodd bod yr iaith yn cael ei gweld fel iaith i bawb, a’i bod uwchlaw gwleidyddiaeth plaid.

Ym Mai 1999, etholwyd Dafydd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yn ddiamau, uchafbwynt mwyaf ei yrfa oedd dod yn Llywydd cyntaf y Cynulliad. Gweithiodd gyda’r Prif Weinidog, Rhodri Morgan, i wreiddio’r sefydliad newydd ym mywyd Cymru, a sicrhaodd gartref eiconig i’r Cynulliad – adeilad y Senedd, a enillodd wobrau am ei chynllun, sydd yn cyfleu egwyddorion democratiaeth dryloyw.

Daeth refferendwm 2011 â breuddwyd y Dafydd ifanc o Senedd ddeddfwriaethol yn fyw. Ar ôl iddo sefyll i lawr fel Llywydd y flwyddyn honno, gadawodd Blaid Cymru – ar ddiwrnod ei benblwydd yn saith deg oed – i ddod yn Aelod annibynnol. Yn 2017, fe’i penodwyd yn Weinidog dros Ddiwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth yn Llywodraeth Cymru – swydd yr oedd yn ei charu ac a oedd yn gwbl addas iddo fe.

Roedd yn ddrygionus, yn heriol, yn ddifyr a phryfoclyd, ond roedd Dafydd hefyd yn ddyn dwys a difrifol – cynhaliodd ei ddiddordeb mewn semioteg iaith, athroniaeth a’r celfyddydau, ac mewn crefydd; symudodd yn raddol o Galfiniaeth asgetig yr eglwys Bresbyteriadd, trwy ryddfrydiaeth yr Annibynwyr, i’r Eglwys yng Nghymru, lle bu’n ganon lleyg yma yn y Gadeirlan hon.

Credai ei gyfeillion hyd yn oed y gallai Dafydd fod yn anghyson yn ei farn wleidyddol – byddai e’n dadlau yn hytrach mai addasu i realiti gwleidyddol y cyfnod a wnai. Roedd yn graff, yn fywiog, yn rhyfeddol o swynol, yn gwrtais ac yn ysbrydoledig. Mae ei feirniaid wedi ei gymharu i gameleon gwleidyddol, a’i farnu am fethu ffrwyno ei hyblygrwydd deallusol. Yn sicr, gallai fod yn gyndyn a thynnu’n groes, ac roedd ei allu i gyflwyno barn wleidyddol anghonfensiynol yn medru bod yn rhyfeddol. Ond roedd yn driw i’w gred sylfaenol fod yr hyn a wnai er lles Cymru.

Deallodd yr angen i Blaid Cymru ymestyn ei thiriogaeth wleidyddol, ac fel Llywydd, gwyddai am bwysigrwydd sicrhau cyfreithlondeb y Cynulliad newydd, a gydnabyddid gan aelodau’r teulu Brenhinol er enghraifft, a fynychodd bob agoriad o’r Senedd.

Bu ei gyfrifoldebau cyhoeddus yn niferus, ond talodd bris amdanynt. Aberthodd amser gyda’r teulu ar gyfer anghenion ei blaid, Seneddau a’r cyhoedd. Daeth ei fuddugoliaeth etholiadol gyntaf yn 1974 fel sioc seismig iddo ef ac Elen, ac fe’i cafodd hi’n anodd i gydbwyso’r galwadau lu ar ei amser. Dywedodd un o’i feibion, yn gofiadwy, mai dull Dafydd o ymdopi oedd ‘byth i edrych yn y drych ôl – y rear-view mirror – ond wastad i edrych ymlaen.

Nid yn y byd cyhoeddus a gwleidyddol yn unig, wrth gwrs, y gwelir ei golli. Mae’n golled enfawr i’w deulu – i Mair, ei wraig, ei feibion Rolant, Meilyr a Cai, eu mam a chyfaill Dafydd, Elen, a’i wyrion – Mali, Osian, Llew a Bleddyn, sydd wedi colli taid cariadus.

Yn dilyn marwolaeth Dafydd, derbyniodd Mair gannoedd o lythyrau o gydymdeimlad. Hoffwn ddarllen darn o un llythyr yn unig:

‘Roeddwn i yn ofnadwy o flin i glywed y newyddion trist iawn am eich gŵr, ac roeddwn am ysgrifennu er mwyn anfon fy nghydymdeimlad dyfnaf posib. Ym mhopeth, daeth eich gŵr ag annibyniaeth meddwl a haelioni ysbryd, heb sôn am ei ffraethineb, a oedd yn arbennig o drawiadol i mi. Bydd ein bywyd cyhoeddus gymaint tlotach heb ei bresenoldeb meddylgar ac ysgogol.

‘Ychydig iawn o bobl sydd wedi cyfrannu gymaint i fywydau eu cenedl, mewn cymaint o feysydd, am gyhyd. Rwy’n gobeithio y bydd o gysur i chi yn eich colled, i wybod am y parch enfawr at eich gŵr sydd gan gymaint o bobl o bob rhan o gymdeithas.’

Teyrnged emosiynol ddofn gan y Brenin Charles, y bu i’w gyfeillgawrch gyda Dafydd barhau dros gyfnod o hanner can mlynedd.

Yn fy achos i, Dafydd oedd fy nghyfaill agosaf, weithiau yn gynghorydd doeth, ‘weithiau yn heriol, bob amser yn ddifyr’. , a dyn braf i rannu gwydraid o win gydag e. Gwleidydd dewr a beiddgar, carwr diwylliant a ieithoedd Cymru, a gwladgarwr i’r carn. Mae Cymru, ei deulu, a phob un ohonom ni, yn dlotach o’i golli. Fodd bynnag, diolchwn am fywyd llawn wedi’i fyw yn dda, a dathlwn Dafydd El, un o benseiri ein cenedl.

 

 

 

Teyrngedau i Emrys Roberts 1931 – 2025

EMRYS ROBERTS  1931-2025

Cenedlaetholwr a radical digyfaddawd a ddaeth yn arweinydd cyntaf Cyngor dan reolaeth Plaid Cymru.

Dafydd Williams

Y tro cyntaf i mi gwrdd ag Emrys Roberts oedd mewn sesiwn o’r Gymdeithas Ddadlau ym Mhrifysgol Caeresg, ble roeddwn i’n fyfyriwr economeg yn y chwedegau cynnar.  Cawsom araith effeithiol, gyda chryn dipyn o sôn am faterion rhyngwladol a’r bom niwclear.  Gyda’i wallt du cyrliog, dyma rywun llawn carisma, un o areithwyr huotlaf Plaid Cymru.  Ond yr hyn y cofiaf orau yw ei hiwmor cynnil wrth ddelio gyda chwestiynau pryfoclyd.   Mynnodd rhywun mai’r unig reswm dros ddymuno ennill hunanlywodraeth i Gymru oedd cael yr hawl i fynd i ryfel.  Na, meddai Emrys, cynllun y Blaid oedd palu ar hyd Clawdd Offa a thynnu Cymru mas i ganol yr Iwerydd!

Cafodd Emrys Roberts ei eni yn 1931, a’i fagu yn Leamington Spa.  Gyda’i dad yn hanu o Flaenau Ffestiniog roedd Cymraeg yn y teulu, ond Saesneg oedd iaith yr aelwyd – dysgodd Gymraeg yn drwyadl ar ôl i’r teulu symud i Gaerdydd yn 1941.  Yn ddeng mlwydd oed, aeth i Ysgol Uwchradd Cathays gan ymuno â’r dosbarth Cymraeg, a chael Elvet Thomas yn athro Cymraeg.

Yn ystod ei arddegau fe drodd yn genedlaetholwr pybyr, ond wastad yn un a fynnai dorri’i gwys ei hun.  Dangosodd yn gynnar ei gyfuniad o radicaliaeth a digrifwch: er iddo benderfynu nad oedd yn credu mewn Duw, daliai i fynychu’r capel ac fe’i penodwyd yn Ysgrifennydd yr Ysgol Sul – ar yr amod eu bod nhw’n deall ei fod yn anffyddiwr!  Treuliodd gyfnod yng ngharchar Caerdydd am ymwrthod ag ymuno â’r lluoedd arfog, a hynny ar sail cenedlaetholdeb.  Ar ôl ei ddiswyddo o’r gwasanaeth suful oherwydd ei safiad, aeth i’r Brifysgol yng Nghaerdydd a’i ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr ar gyfer y flwyddyn 1954/55.

Ymunodd â staff Plaid Cymru yn 1957, i ddechrau gyda’r dasg o drefnu’r ymgyrch i rwystro boddi Cwm Tryweryn.  Helpodd drefnu darlledu rhaglenni anghyfreithlon ar sianeli teledu’r BBC wrth i’w rhaglenni nhw gau i lawr am y noson, a safodd yn ymgeisydd San Steffan mewn nifer o etholaethau’r De.  Daeth yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn 1960: ychydig a wyddwn wrth wrando arno’n areithio yng Nghaeresg y byddwn innau’n dilyn yn ei gamau ymhen rhyw ddegawd.  Ond roedd ei gyfnod ef wrth y llyw yn y blynyddoedd cyn is-etholiad Caerfyrddin yn un anodd, gyda thyndra rhwng carfannau gwahanol yn y mudiad, gan orfodi Emrys i adael ei swydd yn 1964 yn dilyn ffrwgwd cyhoeddus.

Er hynny, gadawodd argraff fawr ar aelodau’r Blaid, yn enwedig yng nghymoedd De Cymru.  Ar ôl cyfnod yn trefnu eisteddfod ryngwladol yn ardal Teeside, dychwelodd ef a Margaret i Gymru, a maes o law daeth yn swyddog cysylltiadau cyhoeddus i Fwrdd Ysbytai Cymru.  Fyddai neb wedi synnu pe byddai wedi cadw ei ben dan y pared ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd.  Ond gŵr o argyhoeddiad dwfn oedd Emrys, a phan ddaeth gwahoddiad yn 1972 i sefyll yn ymgeisydd y Blaid yn is-etholiad Merthyr Tudful bu raid iddo gytuno.

Bu’r cyfnod yn dyngedfennol i Blaid Cymru.  Ar ôl y fuddugoliaeth felys yng Nghaerfyrddin, a’r canlyniadau agos yng Ngorllewin y Rhondda a Chaerffili, erbyn 1970 doedd gan y Blaid yr un sedd yn San Steffan.  Prysurodd Llafur i alw’r is-etholiad yn sydyn, ac rwy’n cofio i Neil Kinnock broffwydo y bydden nhw’n claddu’r Blaid.  Ond nid felly y bu: llifodd cenedlaetholwyr o bob cwr o Gymru i weithio yn y gwynt a’r glaw.  Ymddangosodd posteri ymhobman yn yr etholaeth a thorrwyd mwyafrif y Blaid Lafur i 3,710.

O hynny ymlaen, cryfhaodd sefyllfa’r Blaid yn y De yn gyffredinol.  Cipiodd Emrys sedd ar Gyngor Merthyr yn ardal Troedyrhiw, ac yn 1976 daeth buddugoliaeth syfrdanol yn y fwrdeistref – aeth Plaid Cymru â 21 o’r 33 sedd, gydag Emrys yn arweinydd y Cyngor, yr un cyntaf erioed dan reolaeth swyddogol Plaid Cymru.  Ceir darllen ei hunangofiant ar wefan Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, www.hanesplaidcymru.org (edrychwch am Chwilen neu Ddwy yn fy Mhen, yn yr adran Cyhoeddiadau).

 

*Ganed Emrys Pugh Roberts ar 30 Tachwedd 1931.  Bu farw ar 9 Ionawr 2025.

————————————

Hefyd ar wefan y BBC  > Emrys Roberts BBC Cymru Fyw 

 

————————————-

Datganiad yn y Senedd gan Rhys ab Owen AS 29/01/2025

Yr areithiwr gorau iddo glywed erioed. Dyna farn Vaughan Roderick am Emrys Roberts. Ganed yn Leamington Spa, ond yn 10 mlwydd oed symudodd i Gaerdydd. Trwy Gapel Minny Street, ysgol Cathays a’i fodryb Bet, dysgodd Emrys y Gymraeg. Yn Cathays, roedd e’n un o griw o fechgyn a ddaeth yn rhugl yn yr iaith, gan gynnwys Bobi Jones a Tedi Millward.

Yn wrthwynebydd cydwybodol, gwrthododd wneud gwasanaeth milwrol wedi’r ail ryfel byd, ac fe’i dedfrydwyd i garchar Caerdydd. Tra roedd e yno, fe grogwyd Mahmood Mattan. Gwelodd Emrys Roberts yr hiliaeth yn erbyn Mahmood, a gwelodd ei gyd-garcharorion Somali yn gorfod cloddio’r bedd, a quicklime yn cael ei roi yn y bedd.

Roedd meddylfryd rhyngwladol gan Emrys. Roedd yn flaenllaw yn yr Ymgyrch Diarfogi Niwclear, ac roedd ganddo barch enfawr tuag at Castro a Chiwba. Ei ddyhead mawr oedd gweld Cymru yn eistedd yn ochr yn ochr â Chiwba yn y Cenhedloedd Unedig.

Fe safodd dros y Blaid mewn sawl isetholiad amlwg, a fe oedd arweinydd cyngor Merthyr ar ddiwedd y 1970au. Ef hefyd oedd yn gyfrifol am y darllediadau anghyfreithlon a ddigwyddodd pan wnaeth y BBC wahardd darllediadau gwleidyddol gan y Blaid.

Er iddo ddal swyddi blaenllaw o fewn Plaid Cymru, mae’n deg i ddweud na welodd llygaid yn llygaid ag arweinyddiaeth y blaid ar bob achlysur. Roedd yn sosialydd wrth reddf, ac fe weithiodd yn galed i wthio’r blaid i’r cyfeiriad hynny. Roedd popeth a wnaeth Emrys wedi’i wreiddio yn yr hyn oedd orau i Gymru ac i bobloedd y byd. Roedd e’n ddyn caredig, ac fe brofais innau o’r caredigrwydd hynny ar hyd y blynyddoedd.

Mae’n fraint talu teyrnged i Emrys yn y Senedd. Roedd yn rhan o griw bychan a fynnodd bod Cymru yn genedl, a ffrwyth eu hymdrechion hwy yw’r Senedd yma. Diolch yn fawr.

 

 

Darlith Richard Wyn Jones yn Eisteddfod 2024

O Gymru Fydd i Blaid Cymru
 
 
Ym Mhabell y Cymdeithasau 2, Eisteddfod Rhondda Cynon Taf, Pontypridd ar Ddydd Iau, 8 Awst rhoddwyd darlith gan yr Athro Richard Wyn Jones. 
 
Ar drothwy canfed penblwydd Plaid Cymru, bu’n ystyried y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhwng y Blaid a’r mudiad cenedlaethol a’i rhagflaenydd, sef Cymru Fydd.
 
Dyma recordiad o’r ddarlith a’r trawsysgrif isod.
 
 

 

Darlith Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, Eisteddfod Pontypridd 2024

O Cymru Fydd i Blaid Cymru

Richard Wyn Jones

Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd.

 

Yn gyntaf, diolch i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru am y gwahoddiad i draddodi’r ddarlith hon, i Eluned Bush am drefnu’r cyfan mor effeithiol, ac wrth gwrs i chithau’n gynulleidfa hefyd am droi mewn i Babell y Cymdeithasau!

***

Fe gefais gyngor rhywdro na ddylai rywun fyth gychwyn darlith neu araith gyhoeddus hefo ymddiheuriad neu esgus. Gwell bwrw iddi’n hyderus pa bynnag mor dennau’r deunydd sydd ar fin cael ei draethu…! Mae’n siwr gennai fod hynny’n gyngor doeth. Serch hynny, yn yr achos bresenol, dwi’n meddwl ei bod y briodol fy mod yn ei anwybyddu.

Da chi’n gweld, fy mwriad gwreiddiol oedd treulio’r rhan fwyaf o fisoedd Mehefin a Gorffennaf yn ymchwilio ar gyfer ac wedyn yn ysgrifennu’r ddarlith hon. Hynny fel y cam cyntaf yn y broses o ysgrifennu llyfr newydd. Ysywaeth, fe benderfynodd Mr Sunak mai nid felly yr oedd hi i fod. Ac a bod yn onest, ddaru Mr Gething ddim helpu chwaith, naddo!?

Felly’r gwir amdani yw fy mod wedi gallu treulio llawer iawn yn llai o amser yn darllen a meddwl a sgwennu’r canlynol nag a fwriedais. O ganlyniad, blas ar y ddadl yr wyf am geisio ei datblygu fydd hon yn hytrach na’r ddadl yn ei chyfanrwydd. Serch hynny, gobeithio y bydd yma rywbeth yma a fydd o ddiddordeb ac yn ddigon i godi eich harchwaeth am fwy…

***

Gadewch i mi ddechrau hefo dipyn o’r cyd-destun… Fel yr awgrymais, fe fydd y ddarlith hon yn garreg lamu ar gyfer sgwennu pennod mewn llyfr newydd. Dyma lyfr fydd yn cwblhau trioleg o gyfrolau sy’n trafod gwahanol agweddau ar syniadaeth Plaid Cymru. (Gyda llaw, Gwasg Prifysgol Cymru fydd wedi cyhoeddi’r cyfan, a fel rhywun sydd wedi cyhoeddi hefo gweisg academaidd uchel-eu-statws yn Lloegr a’r Unol Daleithiau, fe garwn i danlinellu pa mor ffodus ydan ni’n cael gwasg sy’n well na’r cyfan-oll ohonynt yma yng Nghymru…)

Fe gyhoeddwyd y cyntaf o’r dair, Rhoi Cymru’n Gyntaf: Syniadaeth Plaid Cymru, Cyfrol 1, yn ôl yn 2007, a bydd cyfieithiad Saesneg yn ymddangos o’r wasg ym mis Hydref eleni – o’r diwedd!!! Fe gyhoeddwyd yr ail, Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru: Plaid Cymru a’r Cyhuddiad o Ffasgaeth yn 2013, gyda cyfieithiad Saesneg yn ymddangos y flwyddyn ganlynol. Erbyn hyn, dyma fi o’r diwedd yn gweithio o ddifrif ar drydedd a’r olaf, sef Rhoi Cymru’n Gyntaf: Syniadaeth Plaid Cymru, Cyfrol 2.

Fy mwriad yw cychwyn y drydedd llyfr yn y drioleg – Cyfrol Dau! – hefo cymhariaeth o Blaid Cymru a’r peth agosaf oedd ganddi fel rhagflaenydd, sef mudiad Cymru Fydd; y mudiad gwleidyddol honno a fu’n rym go iawn yn mywyd Cymru am gyfnod tua diwedd y bedwaredd ganrif-ar-bymtheg. Mudiad a gysylltir gyda enwau sy’n parhau’n enwog – weithiau’n ddrwg-enwog – fel Tom Ellis, David Lloyd George ac O.M. Edwards, ynghyd ag eraill sydd wedi eu hanghofio braidd erbyn hyn megis Beriah Gwynfe Evans, Ellis Jones Griffith a’r cwpl rhyfeddol yna, Herbert a Ruth Lewis.

Mae na sawl rheswm pam fy mod i’n ystyried fod llunio cymhariaeth o’r fath yn werth-chweil. Rwyf am nodi tair ohonynt, a hynny er na fydd cyfle i’w trafod i gyd y prynhawn yma.

  • Y lleiaf pwysig o’r rhesymau hyn o ran y llyfr ei hun, sydd yn y pendraw yn astudiaeth o Blaid Cymru nid Cymru Fydd, yw fy mod yn teimlo nad ydi ffenomenon Cymru Fydd (a bobl, fe roedd yn ffenomenon!) wedi cael ei lawn haeddiant yn y llyfrau hanes. Fel y gwelwn yn y man, mae hynny’n rhannol adlewyrchu’r ffaith fod dehongliadau a dealltwriaeth yr ail don o genedlaetholdeb Cymreig – y don a ffurfiodd ac wedyn a gynalwyd yn ei dro gan Blaid Cymru – wedi llurgunio i ryw raddau ein dealltwriaeth o’r don gyntaf o genedlaetholdeb a ymgorfforwyd ym mudiad Cymru Fydd. Mae Cymru Fydd yn haeddu ystyriaeth sydd dipyn yn fwy crwn nag y mae tueddu i’w dderbyn yn gorffenol. Yn ffodus mae gwaith lled-ddiweddar ysgolheigion megis Dewi Rowland Hughes a Hazel Walford Davies wedi dechrau gwneud hynny. Ond mae na fwy eto i’w ddweud, fe dybiaf.
  • Ar ben hynny, o ran yr astudiaeth ehangach o syniadaeth Plaid Cymru, mae Cymru Fydd a’r don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig yn mynnu sylw oherwydd mae deall y rhesymau pam y gwrthodwyd etifeddiaeth Cymru Fydd a Chymru Fyddiaeth gan sylfaenwyr a chefnogwyr cynharaf Plaid Cymru yn fodd i ni ddeall yn well eu credoau gwleidyddol hwythau – ac yn arbennig, fe dybiaf, tarddiad y credoau hynny.
  • Yn olaf – ac yma mae fy meddyliau ar eu mwyaf cychwynnol ac ansicr – mae genna’i syniad fod ystyried y gwahaniaethau a’r tebygrwydd rhwng Cymru Fydd a Phlaid Cymru hefyd yn fodd o fwrw goleuni ar agweddau ar wleidyddiaeth y Gymru gyfoes. Yn benodol, mae’n fodd i ni ddeall yn well y berthynas rhwng y Plaid Cymru gyfoes ac adain genedlaetholgar Gymreig y Blaid Lafur yng Nghymru.

Go brin fod yn rhaid tanlinellu pan mor ganolog y bu’r berthynas hon i ddatblygiad gwleidyddol Cymru ers deg mlynedd ar hungain a mwy. Gan fod y system bleidleisio newydd ar gyfer ein senedd genedlaethol a fydd yn cael ei chyflwyno erbyn 2026 yn gwneud llywodraethau clymblaid mwy na heb yn gwbl anochel, mae’n debyg o barhau felly. A thybed os oes yna unrhyw gymhareb well i adain gynnes-Gymreig y Blaid Lafur gyfoes na Chymru Fydd?

Fel yn achos Cymru Fydd o’u blaen, mae cefnogwyr yr adain honno o’r Blaid Lafur yn credu y gellir sicrhau seiliau sefydliadol a diwyddianol y genedl Gymreig trwy’r wladwriaeth Brydeinig ac y gall hunaniaethiau cenedlaethol Cymreig a Phrydeining nid yn unig gyd-fyw’n gyffyrddus ond hefyd gyd-gryfhau a chyd-ddyrchafu eu gilydd.

Fel Cymru Fydd, maent hefyd yn credu mai trwy ieuo’r achos cenedlaethol Gymreig at ffawd plaid fawr Brydeinig y gellir sicrhau’r buddion yma – yn eu tyb hwy, y perygl o ymneilltuo o’r gyfundrefn bleidiol Brydeinig ydi amherthnasedd a cholli’r cyfle i ddylanwadu.

Go brin y gellir gwadu chwaith, nad ydynt wedi profi llwyddiant arwyddocaol yn eu hymdrechion.

Eto fyth, fel yn achos selogion Cymru Fydd, mae cenedlaetholwyr ‘c’ fach yn Blaid Lafur hefyd wedi darganfod dro ar ôl tro mai ‘eglwysi eang’ ydi’r pleidiau mawr Prydeinig a bod rhai o’i gelynion mwyaf digymrodedd ac effeithiol yn cyd-fyw oddi mewn i’r un blaid â hwy. Wedyn, hyd yn oed a bwrw eu bod yn llwyddo i ennill eu brwydrau mewnol oddi mewn i’w plaid eu hunain, nid yw’r wladwriaeth ei hun mor hyblyg ac y maent wedi ei ddychmygu.

Beth, tybed, yw’r goblygiadau i Blaid Cymru o synio am eu ‘gelynion’ ond, ie, eu cyngrhreiriad anorfod ar adain Gymreig y Blaid Lafur, fel yr amlygiad diweddaraf o Gymru Fydd yn yr amgylchiadau gwleidyddol gwahanol iawn sy’n bodoli cant a thrideg o flynyddoedd ers fod y mudiad honno yn ei hanterth?

Dyna chi, felly, rai o’r rhesymau dros gredu ei bod hi’n werth-chweil cymharu Cymru Fydd â Phlaid Cymru’n – ac yn benodol y syniadau a fu’n gysylltiedig a hwy – yn fwy systemataidd nag a wnaed o’r blaen.

***

Yn amlwg, nid oes amser i wneud mwy na chodi cwr y llen ar hyn oll yn y ddarlith. Fel man cychwyn gadewch i ni graffu ar natur Cymru Fydd a’i syniadau cyn bwrw ati i ystyried sut yr aeth sylfaenwyr a rhai o gefnogwyr diweddarach Plaid Cymru ati i ddehongli hanes eu rhagflaenwyr.

  1. Deall Cymru Fydd

Mae cynulleidfa Eisteddfodol yn un arbennig o wybodus a rwy’n weddol sicr y bydd na fobl yn y babell hon sy’n gwybod llawer iawn (llawer iawn mwy na mi!) am hanes Cymru Fydd. Ond y tu hwnt i’r gwybodusion hynny, i’r graddau mae’r sawl sy’n ymddiddori yng ngwleidyddiaeth Cymru’n ymwybodol o gwbl o’r hanes, rwy’n tybio mai’r cyfarfod a ystyrir fel y cyfarfod a arweiniodd at dranc Cymru Fydd ydi’r unig ran o’r stori fydd yn gyfarwydd. Dyma’r cyfarfod drwg-enwog o Ffederasiwn Rhyddfrydwyr De Cymru a gynhaliwyd yng Nghasnewydd yn Ionawr 1896 pan safodd Robert Bird – Llywydd Cymdeithas Ryddfrydol Caerdydd – ar ei draed a datgan ‘There are from Swansea to Newport, thousands upon thousands of Englishmen, as true Liberals as yourselves…who will never submit to the domination of Welsh ideas.’

Efallai y bydd rhai hefyd yn gyfarwydd â ymateb Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Caernarfon, David Lloyd George, i’r hyn a ddigwyddodd yng Nghasnewydd. ‘A yw lliaws y genedl Gymreig’, fe daranodd, ‘yn mynd i gymryd eu harglwyddiaethu gan glymblaid o gyfalafwyr Seisnig sydd yn dyfod i Gymru, nid i ddyrchafu’r bobl, ond i wneud eu ffortiwn?’ Fe wnaf adael i John Davies (Bwlchllan) gwblhau’r hanesyn yn ei ddull dihafal ei hun:

‘Ydynt’ oedd yr ateb i’w gwestiwn rhethregol, canys er y gwelid yng Nghymru ymosodiadau ar gyfalafiaeth, nid yn enw’r genedl y câi ei herio. Bu’r cyfarfod yng Nghasnewydd yn ergyd farwol i Gymru Fydd. Cynhaliwyd rhagor o gyfarfodydd yn 1897 a 1898, ond ni pherthynai fawr o argyhoeddiad iddynt; erbyn diwedd y ganrif roedd y mudiad wedi darfod o’r tir.

Fel y seren wîb honno, digwyddodd a darfu Cymru Fydd.

Ond os mai dyna’r elfen mwyaf cyfarwydd o ddigon yn stori’r mudiad, gadewch i mi ychwanegu sawl vignette bach arall a fydd efallai’n dangos Cymru Fydd a’r don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig mewn golau sydd ychydig yn llai cyfarwydd:

  1. Cynhalwyd cyfarfod cyhoeddus ym Mlaenau Ffestiniog yn 1886 wedi ei threfnu gan Michael D Jones a Pan Jones gyda Michael Davitt yn anerch at bwnc yn tir. Roedd Davitt yn chwyldroadwr Gwyddelig – yn aelod o’r Irish Republican Brotherhood – a oedd eisoes wedi ei garcharu droeon gan y wladwriaeth Brydeinig ac, ar y pryd, ef oedd un o arweinwyr amlycaf yr Irish Land League. Ymysg y siaradwyr eraill roedd y twrna ifanc, David Lloyd George. Yn ôl yr hanes, yn dilyn y cyfarfod bu Davitt yn annog Lloyd George yn frwd i barhau â gyrfa wleidyddol. Ac yn wir felly y bu…

Nid dyma’r unig dro y daeth cenedlaetholwyr Cymreig y cyfnod i gysylltiad â’r ffrwd mwyaf milwriaethus oddi mewn i genedlaetholdeb Gwyddelig – ffrwd leiafrifol ar y pryd, wrth gwrs. Mae hanes arall ynglyn â T.E. Ellis yn teithio i gyfarfod cyhoeddus yn Iwerddon lle y lladdwyd rhai o’r mynychwyr gan aelodau o luoedd y goron.

  1. Union gant a thrideg o flynyddoedd yn ôl i eleni – yn 1894 – fe aeth pedwar o’r Aelodau Seneddol Rhyddfrydol Cymreig mwyaf cenedlaetholgar ‘ar streic’ fel rhan o’r hyn a elwid ar y pryd y ‘Gwrthryfel Cymreig’. Y pedwar oedd:
    • David Lloyd George;
    • Herbert Lewis, Aelod Seneddol Bwrdeistrefi Fflint;
    • A. Thomas – Aelod Seneddol Merthyr ac yn ddiweddarach Is-Iarll y Rhondda ac un o’r rheini a gyfranodd at sbaddu Cymru Fydd fel grym gwleidyddol yn rhannol oherwydd gwrthdaro personol hefo DLlG (er bod y ddau wedi cymodi’n ddiweddarach); a,
    • Frank Edwards, Aelod Seneddol Maesyfed ac yn ddiweddarach Aelod o Dŷ’r Arglwyddi.

Eu prif gŵyn oedd y ffaith fod Llywodraeth Ryddfrydol y dydd dan arweiniad yr Imperialydd rhonc, Iarll Roseberry, wedi penderfynu oedi ar fater datgysylltu’r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru. Am gyfnod bu’r pedwar ‘gwrthryfelwr’ yn areithio mewn cyfarfodydd cyhoeddus ar hyd ac ar led Cymru ac yn ôl pob tebyg yn ennyn cefnogaeth frwd. Hynny cyn i’r gwrthryfel chwythu ei phlwc, a hynny’n rhannol, fel ellir tybio, oherwydd ymdrechion TE Ellis, a oedd erbyn hynny’n chwip Rhyddfrydol.

Go brin y ellir gwadu nad ‘datgysylltiad’ oedd y prif fater penodol-Gymreig ar yr agenda wleidyddol yng Nghymru yng nghanol y 1890au. A ninnau’n byw mewn oes sydd nid yn unig yn gwbl seciwlar ond yn un lle mae ymdrin â Chymru fel endid weinyddol wedi mynd yn fater arferol, mae’n hawdd diystyrru pa mor bell-gyrhaeddol oedd goblygiadau yr alwad hon. Hynny nid yn unig o safbwynt ysbrydol ond hefyd o ran ei harwyddocad cyfansoddiadol: o sicrhau datgysylltu’r eglwys wladol dyma arwyddo fod y Gymru a gymhathwyd mor drylwyr yn uned wahanol i Loegr wedi’r cyfan. Ond mae’n bwysig cofnodi’r ffaith mai nid dyma’r unig ddiwygiad yr oedd y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig yn ei deisyf….

Ceir syniad o’r agenda ehangach un o digrif-luniau a gynhwyswyd yn y nofel, Dafydd Dafis – nofel a ysgrifenwyd gan Ysgrifenydd Cyffredinol Cymru Fydd, Beriah Gwynfe Evans, a gyhoeddwyd yn 1898; nofel sydd yn ddadlenol o ran gwleidyddol y cyfnod er ei bod, ysywaeth, bron iawn a bod yn gwbl anarllenadwy. 

Yn ogystal â Datgysylltiad a Dadwaddoliad, mae’n nodi’r canlynol fel dyheuadau:

  • Diwygio deddfau claddu
  • Swyddfa Addysg i Gymru
  • Diwygio deddfau’r tir
  • Dewisiad (sef veto) lleol, ac
  • Ymreolaeth i Gymru

Fe ellid fod wedi ychwanegu ar y rhestr.

Mewn araith enwog yn y Bala yn 1890 roedd Aelod Seneddol Merionnydd, T.E. (Tom) Ellis, wedi dadlau mae’r olaf o rhain, ymreolaeth – sefydlu ‘Cymanfa Ddeddfwriaethol’ i Gymru – oedd (neu ddylai fod) y ddolen gyswllt deallusol yn cysylltu gwahanol elfennau’r rhaglen bolisi genedlaethol Gymreig. Ac yn wir, pan luniwyd y rhestr o amcanion cyntaf ar gyfer Cymru Fydd mewn cyfarfod yn Llundain tair mlynedd ynghynt (DS fel cymaint o fudiadau cenedlaethol eraill yn Ewrop y G19, roedd alltudion yn ganolog i ddatblygiad y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig), fe nodwyd yn eglur:

Mai prif amcan y gymdeithas fydd sicrhau Deddfwrfa Genedlaethol, i drafod materion Cymreig.

Wrth ddarllen ysgrifau hunangofiannol Thomas Jones yn ei gyfrol, Leeks and Daffodils, fe welwn i pa mor normal oedd trafod a chefnogi hunanlywodraeth i Gymru yn y ddegawd a ddilynodd araith Ellis. Mae’n ddadlennol hefyd sylwi ar pa mor bwysig oedd dylanwad cenedlaetholdeb Gwyddelig ar gylchoedd cenedlaetholgar yng Nghymru’r 1890au. Yn ôl Jones, ‘Home Rule for Ireland was constantly under discussion…I brought and read the essays and poems of Thomas Davis.’ Roedd y sgwrs am hunanlywodraeth – ymreolaeth – Gymreig yn digwydd yn llythrennol yn gyfochrog â’r sgwrs am ymreolaeth i’r Iwerddon.

Mae arwyddocad y sylwadau yma’n cael eu tanlinellu pan gofiwn ran Jones – fel llaw-dde Lloyd George – yn y broses o ymrannu’r Iwerddon trwy Ddeddf Llywodraeth Iwerddon 1920 ac yna Cytundeb Eingl-Wyddelig 1921. Mae’n werth cofio hefyd, ar yr union adeg y cyhoeddwyd Leeks and Daffodils – sef 1942 – roedd Jones yn ganolog i’r ymdrech i geisio pardduo Plaid Cymru fel plaid a oedd yn cydymdeimlo â ffasgaeth.

  1. Yn olaf, gadewch i ni oedi am ychydig gyda Herbert Lewis. Go brin y bu gan y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig ladmerydd mwy cyson ac effeithiol nag ef. Ef oedd cadeirydd cyntaf Cyngor Sir y Fflint yn 1889 cyn dyfod yn Aelod Seneddol Bwrdeistrefi’r Sir yn 1892, wedyn Sir y Fflint ei hun yn 1906 ac ar ôl hynny’n ddeilydd sedd Prifysgol Cymru yn Nhy’r Cyffredin wedi 1918. Bu’n un o sylfaenwyr yr gyfundrefn ysgolion canolradd yng Nghymru, ac yn rhinwedd ei rôl fel ysgrifennydd seneddol y Bwrdd Addysg fe chwaraeodd rhan ganolog yn llunio Deddf Addysg enwog 1918 – ‘deddf Fischer’. Yn ogystal â’r pwyslais nodweddiadol ar addysg, mae’n werth nodi fod Lewis wedi chwarae rhan ganolog – efallai y rhan ganolog – yn y broses o sicrhau fod y wladwriaeth Brydeinig yn ysgwyddo’r faich ariannol am gynnal y sefydliadau cenedlaethol Cymreig y llwyddwyd i’w creu yn y cyfnod dan sylw, ac yn arbennig y Llyfrgell a’r Amgueddfa Genedlaethol. Fel rhan o hynny, y fo a sicrhaodd y byddai’r llyfrgell yn Aberystwyth yn dyfod yn lyfrgell hawlfraint.

Roedd ei ail wraig, Ruth Herbert Lewis, yn un o brif garedigion y Cymdeithas Alawon Gwerin Cymru ag hefyd yn gasglwr caneuon gwerin – rhaid cyfaddef nad oeddwn i’n ymwybodol mai hi gasglodd Hwp, ha wen! / Cadi ha, Morus stowt / Dros yr uchle’n neidio / Hwp, dyna fo! / A chynffon buwch a chynffon llo / A chynffon Richard Parri go / Hwp, dyna fo!’, sef can hyfryd o wirion y bues i’n canu’n aml hefo fy mhlant i ers talwm, yn ogystal â’r carol plygain ysblennydd ‘O! Deued pob Cristion / i Fethlehem yr awron.’ Bydd rhywun wedi derbyn Gwobr Goffa y Fonesig Ruth Herbert Lewis yr wythnos hon yn Eisteddfod Rhondda Cynon Taf.

Roedd gweddw T.E. Ellis, Annie Jane, yn yn arall o garedigion y Gymdeithas Alawon Gwerin. Fel Annie Jane Hughes Griffiths, daeth yn Llywydd Cymdeithas y Cenhedloedd yng Nghymru a hi a arweiniodd y ddirprwyaeth a fyddai’n tywys Apêl Heddwch Menywod Cymru i’r Unol Daleithiau yn 1924. Fel arwydd arall o ymrwymiad y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig i uchel-ddiwylliant Cymraeg – yn ogystal â diwylliant mwy gwerinol – mae’n werth atgoffa ein hunain fod T.E. Ellis ei hun wrthi’n golygu gwaith y cyfrinydd Morgan Llwyd ar gyfer ei gyhoeddi adeg ei farwolaeth annhymyg.

Mae na lawer iawn mwy y gellid ei ddweud ynglŷn â’r holl weithgaredd, y personoliaethau, a’r gwahanol syniadau oedd yn gysylltiedig â Chymru Fydd. Ond mae na dri phwynt yn carwn dynnu sylw penodol atynt i berwyl y drafodaeth bresenol.

Yn gyntaf, rhaid pwysleisio drosodd a thro fod yr holl dystiolaeth yn awgrymru fod mwyafrif llethol y Cymru Fyddwyr yn ystyried y wladwriaeth Brydeinig a Phrydeindod nid fel gelynion i Cymru a Chymreictod, ond yn hytrach – o’u diwygio briodol – fel y moddion ar gyfer sicrhau a dyrchafu dyheuadau cenedlaethol Cymru. Noder fod hynny hynny’n wir hyd yn oed cyn i dwymyn ymerodraethol mawr y 1890au adael ei farc yng Nghymru, fel ac y gwnaeth yng ngweddill yr ynysoedd hyn.

Y diwygiadau a ddeisyfwyd ganddynt oedd (i) sefydlu senedd ddeddfwriaethol i Gymru, a hynny (ii) fel rhan o broses ehangach o sicrhau cydnabyddiaeth o le Cymru fel un o genhedloedd cyfansoddol Prydain Fawr. Un agwedd o’r gydnabyddiaeth hon – yr elfen negyddol, ar un ystyr – oedd sicrhau fod y wladwriaeth yn cydnabod realiti bywyd ysbrydol Cymru trwy ddatgysylltu a dadwaddoli eglwys wladol Lloegr yng Nghymru. Y wedd mwy gadarnhaol oedd creu sefydliadau sifig Cymreig ar batrwm y sefydliadau hynny oedd eisoes yn bodoli yn nhair diriogaeth gyfansoddol arall y wladwriaeth a throslwyddo’r gost o’u cynnal i’r Trysorlys Prydeinig.

Yn ail, o ystyried realiti’r gyfundrefn pleidiol Brydeinig, roedd hyn yn ei dro yn rhwym o olygu fod deheuadau cenedlaethol Cymru yn cael eu hieuo at ffawd etholiadol y Blaid Ryddfrydol. Fe fydda’i hynny wedi parhau’n wir pe bai’r Henadur Bird – dan ddylanwad DA Thomas – wedi methu yn ei ymdrechio i rwystro’r uniad o ffederasiynau rhyddfrydol de a gogledd Cymru â Chymru Fydd yn y cyfarfod drwg-enwog yna yng Nghasnewydd. Hyd yn oed petai’r ffurfiant gwleidyddol arfaethedig wedi llwyddo i ddyfod yn fersiwn Cymreig, mwy blaengar o’r Irish Parliamentary Party – sef, does bosib, deisyfiad Lloyd George – roedd y ffaith fod gwleidyddiaeth Lloegr (ar ôl 1886, o leiaf) yn drwyadl unoliaethol a’u cynrychiolwyr etholiadol yn gwrthsefyll pob ymdrech i wireddu dyheuadau cenedlaethol Cymru’n golygu mai dim ond yn y cyfnodau rheini pan yr oedd y Rhyddfrydwyr mewn grym y gellid gobeithio ennill diwygiadau newydd ystyrlon.

Er mai’n anaml iawn y cydnabyddir y ffaith, dyma un o’r prif resymau pam fod y cyfnod rhwng 1895 a 1905 yn gyfnod mor ddifudd i genedlaetholwyr Cymreig. Gyda’r unoliaethwyr – y Torïaid mewn cynghrair hefo adain unoliaethol y Rhyddfrydwyr – mewn grym yn Llundain trwy gydol y ddegawd honno, prin oedd y cyfleuon i’r don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig allu dylanwadu. Am yr un rheswm, roedd yn gyfnod llwm i genedlaetholwyr Gwyddelig a hynny er gwaethaf eu dominyddiaeth lwyr ar wleidyddiaeth etholiadol yr Iwerddon. Yn wir, roedd pethau’n ddigon anodd hyd yn oed ar ôl buddugoliaeth enfawr y Rhyddfrydwyr yn etholiad 1906. Bryd hynny roedd mwyafrif y Rhyddfrydwyr mor fawr nes fod cenedlaetholwyr y cyrion Celtaidd wedi colli unrhyw rym bargeinio – yn syml, doedd  dim o’u hangen. Llywodraeth gwrth-Geidwadol yn Llundain hefo mwyafrif bychan sy’n berffaith i’r rheini y tu allan i Loegr sydd am ennill consesiynau i genhedloedd y cyrion (gwers i ni gyd yn 2024, efallai?!)

A dyna ddod a mi at fy nhrydedd pwynt, ac efallai fy mhwynt mwyaf dadleuol, sef i nodi pa mor debyg oedd y don gyntaf o genedlaetholdeb Cymreig i brif ffrwd cenedlaetholdeb Gwyddelig yn yr un cyfnod. Roeddynt yn debyg nid yn unig o ran eu dibyniaeth ar lwyddiant (ac yn wir, graddau llwyddiant) y Blaid Ryddfrydol. Erbyn sefydlu Cymru Fydd, roeddynt hefyd lawer iawn yn debycach yn syniadaethol nad yr ydym yn tueddu i’w gydnabod erbyn heddiw. Roedd Cymry’r cyfnod yn deall hynny’n burion – cofiwch atgofion Thomas Jones y cyfeiriais atynt yn gynharach. Ond a ninnau erbyn hyn yn gweld cenedlaetholdeb Gwyddelig trwy brism Gwrthryfel y Pasg 1916 a phopeth a ddaeth yn ei sgîl, rydym wedi tueddu i anghofio neu chamgofio be ddaeth cyn hynny.

Ond cymerwch John Redmond, fel enghraifft. Ef oedd un o brif arweinwyr cenedlaetholdeb Gwyddelig ar ôl marwolaeth Parnell yn 1891 ac, fel arweinydd yr Irish Parliamentary Party unedig, heb os fo oedd y prif arweinydd rhwng 1900 a 1918. Roedd Redmond yn credu yn gellid ac y dylid diwallu dyheuadau cenedlaethol Iwerddon trwy gyfrwng y wladwriaeth Brydeinig; yn wir, roedd yn chwenychu lle cyflawn i’r Iwerddon oddi mewn i’r  Ymerodraeth Brydeinig. Gyda’r Rhyddfrydwyr yn ddibynol ar bleidleisiau ei blaid wedi etholiadau 1910, llwyddodd Redmond i sicrhau pasio’r Government of Ireland Act a dderbyniodd gyd-syniad brenhinol 1914. Fel y gwyddys, profodd yn fuddugoliaeth pyrig gan nas gweithredwyd y Ddeddf yn y diwedd oherwydd – ymysg pethau eraill – y Rhyfel Mawr, teyrn-frawdwriaeth rhannau o’r fyddin Brydeinig a’r Blaid Geidwadol, a Gwrthryfel y Pasg. Yn yr un flwyddyn, 1914, a dan yr union yr un amgylchiadau y derbyniodd y ddeddf a fyddai’n datgysylltu Eglwys Lloegr yng Nghymru hithau gydsyniad brenhinol.

Gwaredigaeth trwy’r wladwriaeth Brydeinig; sicrhau fod yr hunaniaeth genedlaethol gynhenid yn cymryd ei lle’n anrhydeddus fel rhan o gynhysgaeth genedlaethol Brydeinig ehangach: dyma hanfod credo genedlaethol a syniadau cyfansoddiadol John Redmond a TE Ellis fel ei gilydd – a David Lloyd George hefyd, o ran hynny. Beth bynnag eu gwahaniaethau eraill, dyma’r tir cyffredin rhwng prif ffrwd cenedlaetholdeb Gwyddelig ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif, a chredoau’r don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig.

  1. Dehongliad Plaid Cymru o Gymru Fydd

Fel yr awgrymais, nid ydi haneswyr wedi bod yn garedig â Chymru Fydd. Dichon fod na sawl rheswm am hynny.  Yn un peth, bu tueddiad i ymdrin â hanes y mudiad fel rhywfath saig gyntaf i’w flasu’n frysiog cyn symud ymlaen at y brif gwrs. O ran haneswyr y Cymru gyfoes, y brif saig honno – a hynny’n naturiol ddigon – yw twf ac wedyn goruchafiaeth y mudiad a’r blaid Lafur. Yn achos yr haneswyr lu sydd wedi ymddiddori yn hanes David Lloyd George, y brif saig yw rhan ganolog ‘Dewin Dwyfor’ yn nghyflafan y Rhyfel Mawr neu wrth gosod seiliau’r wladwriaeth les ym Mhrydain neu yn hanes rhannu ynys Iwerddon a chreu’r wladwriaeth rydd – y ‘Free State’ neuneu… Rydych yn gweld fy mhwynt!

Os ydych yn troi at y math yma o weithiau gyda golwg ar yr hyn sydd ganddynt i’w ddweud yn benodol am hynt Cymru Fydd, mae rhywun yn aml yn gallu synhwyro awydd yr awduron i neidio mlaen at yr y materion eraill hynny y maent yn gwir-ymddiddori ynddynt. Mae’n anffodus hefyd fod yr unig lyfr (?) a gyhoeddwyd yn ystod yr ugeinfed ganrif oedd yn ffocysu’n benodol ar hanes Cymru Fydd – cyfrol William George o’r un teitl a gyhoeddwyd yn 1945 – yn ddryslyd mewn mannau tra’n sawru o ymdrech i achub cam brawd mawr yr awdur, sef wrth gwrs David Lloyd George.

Ond mae hyn yn ei dro’n codi cwestiwn arwyddocaol: sef pam yn y byd y byddai’r brawd bach a fuodd yn gefn i’w frawd hŷn yn teimlo fod angen gwneud ffasiwn beth ag achub ei gam pan fod y bachgen o Lanystumdwy wedi mynd ymlaen i arwain yr ymerodraeth fwyaf a mwyaf pwerus yn hanes y ddynoliaeth? Daw hyn a ni’n dwt at ffactor arall wedi dylanwadu’n drwm iawn ar y cof hanesyddol ynglyn â Chymru Fydd a hynny, yn syml iawn, ydi dirmyg aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig tuag ati – ac yn arbennig felly eu dirmyg llwyr tuag at David Lloyd George.

Yn ei gofiant i Lewis Valentine, mae Arwel Vittle yn darlunio’r hollt rhwng y to hyn o genedlaetholwyr Cymreig a’r to a fyddai’n mynd ati i sefydlu Plaid Cymru, gan gynnwys ei Llywydd cyntaf:  

Seriwyd methiant Cymru Fydd ar feddyliau llawer o wladgarwyr ifanc a’r hyn a welid fel brad arweinwyr y mudiad yn hyrwyddo eu gyrfa eu hunain yn San Steffan ar draul eu cenedlaetholdeb. Crisialwyd hyn ym mherson Lloyd George ei hun, a fu’n gymaint o eilun i genhedlaeth Samuel Valentine, ond a oedd bellach yn cael ei weld fel imperialydd rhonc gan ei fab.

Fe ellir pentyrru enghreifftiau lle bu aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig yn ddeifiol o feirniadol o’r don gyntaf, a hynny – erbyn hyn – am gyfnod o ganrif a mwy. Mae’n amlwg fod agwedd o’r fath hefyd wedi dylanwadu ar y sawl fu’n ysgrifennu am rai o’r prif ffigurau a fu’n gysylltied â Phlaid Cymru. Er enghrafft, mae Arwel Vittle ei hun yn ystyried mae’r hyn a gafwyd gan Cymru Fydd oedd ‘Prydeindod teyrngarol wedi’i lapio yng ngwisg Cymreictod dagreuol.’

Roedd Saunders Lewis yn hallt ei feirniadaeth. Mae’n tadogi methiant y mudiad i’r ffaith honedig mai ‘Cymru oedd ar goll ym mudiad Cymru Fydd.’[2] Ymhellach, ‘A siarad yn fras…nid oedd rhyddfrydwyr Cymru Fydd nac yn gwybod nag yn deall hanes Cymru Fu.’[3] O ystyried rhai o’r enwau oedd yn cysylltiedig â’r mudiad, gan gynnwys J.E. Lloyd, siarad bras iawn oedd hynny! Serch hynny, yn ôl un o gofianwyr Saunders Lewis, D. Tecwyn Lloyd, a gosod ymreolaeth o’r neilltu, nid oedd dim yn benodol-Gymreig am y diwygiadau a gefnogwyd gan y Cymru Fyddwyr. Yn hytrach, nid oeddynt yn ddim amgen na ‘moddion i wella a chynyddu ac effeithioli cyfraniad Cymru i Brydain ac i’w Hymerodraeth fyd-eang’.[4] Ymhellach, erbyn degawd gyntaf yr ugeinfed ganrif, nid oedd ‘y sôn a’r trafod am Gymru a’i harbenigrwydd’ gan wleidyddion megis Lloyd George, ‘yn ddim mwy na esgus chwareus dros hogi am ddyrchafiadau personol’.

Ond efallai mae’r hanesyn bach ganlynol sy’n dadlennu orau agweddau’r ail don o genedlaetholwyr Cymreig tuag at eu rhagflaenwyr. Yn rhifyn Medi 1929 o bapur The Scots Independent ceir ysgrif gan Lewis Spence, Is-Gadeirydd y National Party of Scotland – sef, rhagfleynydd yr SNP – yn cofnodi hanes ei ymweliad â Ysgol Haf Plaid Genedlaethol Cymru a gynhaliwyd y flwyddyn honno ym Mhwlleli. Edrydd hanes y daith bws a drefnwyd er mwyn i’r mynychwyr gael gweld dipyn ar y cylch gan nodi fod y trafeilwyr wedi bŵïo a hwtian pan yrrodd y siaribang heibio i fan geni Lloyd George! Go brin y byddai un o gyhoeddiadau Plaid Cymru ei hun wedi cynnwys stori mor blentynaidd – os doniol – gan y byddai wedi creu mwy o ffys a helynt na’i werth. Ond mae’n cynnig mewnwelediad diddorol a thra-arwyddocaol i fydolwg aelodau’r Blaid Cymru ifanc.

Wrth reswm, roedd y to hyn yn gwybod yn iawn am agwedd y to iau, a – fel y gallech ddisgwyl – yn gwaredu at ffasiwn ddiffyg parch tuag at eu hynafiaid . Cafwyd sylw dolefus i’r perwyl yma gan Beriah Gwynfe Evans ym mhapur y South Wales Daily News pan gwynodd am y modd y clywyd ‘De Valera compared and contrasted with Lloyd George, to the latter’s disadvantage.’ Rwan, mae’n bwysig nodi fod dewis Evans i bersonoli cenedlaetholdeb Gwyddelig y cyfnod yn ffurf Éamon de Valera yn un bwriadol ddadleuol. Ar y pryd – sef mis Medi 1923 – roedd ‘Dev’ newydd golli rhyfel cartref hyll yn erbyn y garfan fwyafrifol yn Sinn Fein ac ymysg poblogaeth y Dalaith Rhydd oedd o blaid y cytundeb Eingl-Wyddelig. Yn wir, roedd newydd ei garcharu yn Kilmainham – mangre a fydd yn gyfarwydd i lawer ohonoch. Byddai’n ddeuaw mis arall cyn iddo fynd ati i sefydlu plaid Fianna Faíl a throi ei gefn yn derfynol ar yr elfen mwyaf digymrodedd a milwriaethus o blith y rheini yr oedd wedi eu swcro yn ystod y rhyfel cartref.

Ond o ddadbersonoli sylw cyn Ysgrifennydd Cymru Fydd, mae’r pwynt yn un teg. Fe roedd aelodau’r ail don o genedlaetholdeb Cymreig yn cloriannu’r don gyntaf trwy eu cymharu â’r cenedlaetholwyr Gwyddelig rheini a ysgogodd Wrthryfel y Pasg ac a lwyddodd i sicrhau rhyddid i’r rhan fwyaf o Iwerddon. Ac yn bendifaddau, yr oeddynt yn credu fod cymhariaeth o’r fath yn ffafrio’r Gwyddyl ar draul y Cymry. Sy’n dod a ni i drydedd pen fy narlith, sef dylanwad Iwerddon – ac yn benodol, dylanwad Sinn Feín – ar y Blaid Genedlaethol ifanc.

  1. Dylanwad Sinn Féin ar ail don cenedlaetholdeb Cymreig

Nid oes dim yn newydd nag yn wreiddiol am ucheloleuo dylanwad y digwyddiadau yn Iwerddon wedi 1916 ar y Blaid Genedlaethol Cymru ifanc. Ni cheisiaf fynd ar ôl y gwahanol agweddau yma, chwaith. Mae llawer gormod i’w drafod i allu gwneud cyfiawnder â’r holl fater – o safiad dewr Lewis Valentine a’i gyd-fyfyrwyr ym Mangor, i gyfarfyddiadau personol yn Iwerddon rhwng, er enghraifft, D.J. Williams a Arthur Griffith a Michael Collins (yn 1919) ac, yn ddiweddarach, rhwng Saunders Lewis a De Valera (1925). Gyda llaw, roedd Saunders yn gofiadwy o ddilornus o Dev – ‘Y mae ef yn deip o’r meddwl meddw, gwyntog, digyfundrefn…’ – ond ni ddylai hynny ein synnu gan fod arweinydd y Blaid y gefnogwr cryf ochr y Treatyites yn Rhyfel Cartref Iwerddon. Gan hynny, ni fyddai disgwyl iddo gael unrhyw gydymdeimlad hefo Dev yn haf 1925. Erbyn 1938, fodd bynnag, gyda De Valera bellach wedi ymbarchuo a dyfod yn elyn digymrodedd o’r ‘eithafwyr’ gweriniaethol, roedd Lewis wedi newid ei gân ac yn cydnabod Dev fel un o wladweinwyr mwyaf y byd…

Rhag amlhau dyfyniadau ac enghreifftiau, gadewch i mi nodi eiriau J.E. Jones, Ysgrifennydd a Threfnydd Cyffredinol y Blaid rhwng 1930 a 1962(!). ‘Yn ddi-os,’ meddai

Iwerddon fu’r symbyliad a’r ysbrydiaeth gryfaf i genedlaetholdeb yng Nghymru yn ein cyfnod ni… Wedi rhyfel 1914-18,…[B]u amryw o Gymry ym myddin Lloegr yn Iwerddon a gweled a sylweddoli’r gormes yno; tyfodd cydymdeimlad tuag at Iwerddon, er gwaethaf propaganda Lloyd George. Yna ennillodd Iwerddon ei rhyddid yn 1921: y wlad gyntaf yn yr holl ymerodraeth i’w ennill… Trwy lyfrau daeth arwyr Iwerddon yn adnabyddus ac yn ysbrydiaeth i lu ohonom yng Nghymru… Daeth baledi Thomas Davis o ganol y gantrif ddiwethaf yn adnabyddus i lawer ohonom…a’r arwr rhamantus Michael Collins… Yn Iwerddon hefyd y cafodd H.R. Jones [Ysgrifennydd cyntaf y Blaid] hefyd ei bennaf ysbrydiaeth: bu yno droeon…. Parhaodd ysbrydiaeth Iwerddon ar nifer fawr yn y Blaid hyd Ryfel Mawr 1939-45 hyd yn oed. Praw o hynny oedd y galw cyson am lyfrau ar frwydr Iwerddon a’i harwyr trwy’r cyfnod, ac yr oeddwn yn gwerthu’r llyfrau hynny wrth y cannoedd o Swyddfa’r Blaid yng Nghaernarfon.

Rhag fod na unrhyw amwysedd, rhaid pwysleisio mai rhan o bechod mawr Lloyd George yn llygaid yr ail don o genedlaetholwyr oedd y rhan a chwaraeodd yn gyntaf yn gwrthsefyll – ac yna’n glastwreiddio – ‘rhyddid’ Iwerddon.

Y pwynt yr wyf am ychwanegu at y darlun cyfarwydd yma yw mai nid dim ond gweithredoedd ac ‘ysbryd’ y Sinn Feiners oedd yn ysbrydoli yng Nghymru. Yn hytrach, rydym wedi colli golwg ar y ffaith fod prif syniadau’r Blaid Genedlaethol ifanc hefyd yn uniongred o Sinn Fein-aidd. Roedd dylanwad syniadau Sinn Fein i’w weld nid yn unig ar yr aelodau llawr-gwlad, ond hefyd ei arweinydd pwysicaf o ddigon, sef Saunders Lewis.

Mae llawer o inc wedi ei dywallt yn yr ymdrech i brofi dylanwad gwahanol feddylwyr ar syniadau Saunders Lewis. Wele draethawd haeddianol-enwog Dafydd Glyn Jones ar wleidyddiaeth Lewis sy’n trafod dylanwad gwahanol feddylwyr o Ffrainc ar ei syniadau neu ymdrechion D. Tecwyn Lloyd i brofi ddylanwad y meddyliwr Catholig Eingl-Ffrengig Hilaire Belloc. Yn fwy diweddar, mae Robin Chapman wedi heolio sylw at ddylanwad honedig ‘dau feirniad cymdeithasol o Saeson yr aeth eu henwau bellach yn anghof’, sef Arthur Joseph Penty a Montague Edward Fordham.

Ond o ran ei syniadau gwleidyddol o leiaf, rwy’n tybio fod y realiti ychydig yn fwy prosaic. Yn syml, roedd Saunders Lewis yn ddisgybl i Arthur Griffith. Neu a dweud y peth mewn modd ychydig yn llai pryfoclyd – roedd prif syniadau gwleidyddol Arthur Griffith yr oedd wedi eu poblogeiddio trwy fudiad Sinn Fein yn cydgordio’n mor agos â’r syniadau a goleddwyd yn ddiweddarach gan Saunders Lewis fel na ond ellir ystyried fod y cyntaf wedi dylanwadu drwm iawn ar yr ail, boed hynny’n uniongyrchol neu’r anuniongyrchol. Gellir gweld hyn trwy graffu ar y rhaglen wleidyddol Arthur Griffith a Sinn Fein a’i gymharu â’r rhaglen wleidyddol a fabwysiadodd y Blaid Genedlaethol ifanc dan ddylanwad Saunders Lewis.

Credai Griffith na cheid achubiaeth i’r Iwerddon trwy bleidiau neu sefydliadau gwleidyddol eraill y wladwriaeth Brydeinig. Yn hytrach roedd angen ymddihatru ohonynt a chanolbwyntio ar weithredu ar ynys Iwerddon yn unig. Golyga hyn na ddylai unrhyw aelod a etholwyd ar ran Sinn Fein i Dŷ’r Cyffredin gymryd eu seddau yno (absentionism). Yn hytrach, dylid defnyddio cyfundrefn llywodraeth leol Iwerddon fel llwyfan ar gyfer adeiladu gwleidyddiaeth ac, yn wir, gwladwriaeth Wyddelig amgen oddi mewn i gragen y wladwriaeth Brydeinig.

Dyma’n union weledigaeth a pholisi’r Blaid Genedlaethol ifanc hefyd. Dim ond yn dilyn methiant ymgyrch Plaid Cymru yn etholaeth Arfon yn etholiad cyffredinol 1929 y newidwyd y polisi o wrth-gilio o San Steffan. (Noder, ar y pryd, ystyrwyd 609 pleidlais fel siom fawr hyd yn oed os yw Dafydd Iwan wedi hudo cenedlaetholwyr cyfoes i feddwl yn wahanol!) A roedd angen holl ymdrechion cyngrheiriad agosaf Saunders Lewis i’w orfodi i dderbyn y newid polisi. Ac yn wir, mae na ddigonedd o dystiolaeth i awgrymu fod ei reddfau wedi parhau’n rai absentionist gydol ei oes.

Roedd dadleuon economaidd yn ganolog i efengyl wleidyddol Arthur Griffith, a hunangynhaliaeth economaidd oedd un o’i syniadau mawr. Noder mai nid dyma gredo economaidd y don gyntaf o genedlaetholwyr Gymreig, ond fe newidiodd hynny erbyn brigo’r ail don. Yn ddiau, roedd mwy nag un dylanwad ar waith yn sicrhau’r newid yma. Ond roedd syniadau cenedlaetholwyr Gwyddelig – yr advanced nationalist a ddylanwadwyd gan Griffith – yn allweddol. Yn wir, gellir darllen ‘10 pwynt polisi’ drwg-enwog Saunders Lewis fel datganiad uniongred o’r syniadau economaidd a chymdeithasol a goleddwyd ar draws hollt y rhyfel cartref yn Iwerddon.

Roedd syniadau cyfansoddiadol Saunders Lewis a’r Blaid Genedlaethol cynnar hefyd yn rhyfeddol o debyg i rai Arthur Griffith – gwr a oedd, wrth gwrs, yn un o gefnogwyr y Cytundeb Eingl-wyddelig. Felly pan gyhoeddoedd Plaid Cymru ei chynllun ar gyfer dyfodol cyfansoddiadol Cymru ar droad yn 1930au, fe wnaed hi’n gwbl eglur mai Gwladwriaeth Rydd Iwerddon oedd y model y dylai Cymru geisio ei hefelychu. Felly ‘statws dominiwn’ yn hytrach nag annibyniaeth lwyr oedd hi i fod. Ac yn wir, wrth ddwyn i gof safbwynt (dadleuol, i rai) Saunders Lewis ynglŷn â’r frenhiniaeth, mae’n werth cofio fod Arthur Griffith yntau’n cefnogi parhad y cysylltiad rhwng yr Iwerddon Rydd a’r frenhiniaeth, a hynny ar ffurf y math o ‘frenhiniaeth ddeuol’ a gaed yn ymerodraeth Awstro-Hwngari.

Ond tra’n deisyf parhad rhai cysylltiadau a’r Goron a’r wladwriaeth Brydeinig, mae bwysig tanlinellu fod Arthur Griffith a Sinn Fein ar y naill law, a Saunders Lewis a Phlaid Genedlaethol Cymru ar y llaw arall, i gyd yn wrth-imperialwyr di-gymrodedd. Dyma’n wir un o’r gwahaniaethau sylfaenol rhwng – yn Iwerddon – prif ffrwd cenedlaetholdeb fel y’i hymgorfforwyd yn yr Irish Parliamentary Party a ‘advanced nationalists’ Sinn Féin. Yng Nghymru hefyd dyma efallai’r gwahaniaeth mwyaf trawiadol rhwng y don gyntaf o genedlaetholwyr Cymreig – a hudwyd i gyd yn pendraw gan imperialaeth Brydeinig – a’r ail don o genedlaetholwyr Cymreig, sydd wastad wedi bod yn hallt iawn eu beirniadaeth o rwysg a rhyfyg imperialaeth Brydenig a phob imperialaeth arall, o ran hynny. Eto, roedd enghraifft Iwerddon, sef fel y soniodd JE Jones, y genedl gyntaf i ryddhau ei hunain o afael yr San Steffan, yn allweddol wrth osod y cywair.

Yn wir, wrth i ni gloi, efallai ei bod yn werth ystyried y canlynol.

Dros amser fe fwriwyd heibio y ran fwyaf o’r dylanwad Sinn Feinaidd a oedd ffurfiodd cymaint o fyd-olwg a rhaglen bolisi’r Blaid Genedlaethol cynnar. Cefnwyd ar absentionism; ar hunangynhaliaeth economaidd; bodlonodd y blaid ar gydweithredu hefo pleidiau Prydeinig – y ‘pleidiau Seisnig’, fel y byddai cenhedlaeth y sylfaenwyr wedi ei ddweud – er mwyn ennill consesiynau i Gymru; ac yn 2003 fe benderfynodd y blaid arddel ‘annibyniaeth’ fel ei nod gyfansoddiadol. Ond un peth sy’n aros ac yn wir sy’n parhau’n gryfach nag erioed (bron iawn) ganrif yn ddiweddarach ydi ei gwrthwynebiad i imperialaeth ac, yn gysylltiedig a hynny, ei hagwedd wahanol iawn tuag at wleidyddiaeth ryngwladol. Yn wir, fe ellid dadlau mai dyma bellach y gwahaniaeth mwyaf – a mwyaf sylfaenol – mewn agweddau rhwng y Blaid Cymru gyfoes ac etifeddion y don gyntaf o genedlaetholdeb yng Nghymru ar adain twym-galon Cymreig y Blaid Lafur. Ond fe fydd yn rhaid i chi ddisgwyl am y llyfr i glywed mwy am hynny…

Diolch yn fawr iawn am eich gwrandawiad.

[1] Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd.

[2] Saunders Lewis, ‘O.M. Edwards,’ yn Gwynedd Pierce (gol) Triwyr Penllyn (Caerdydd: Plaid Cymru, d.d.), t. 31

[3] Saunders Lewis, ‘O.M. Edwards,’ yn Gwynedd Pierce (gol) Triwyr Penllyn (Caerdydd: Plaid Cymru, d.d.), t. 31

[4] D. Tecwyn Lloyd, John Saunders Lewis: Y Gyfrol Gyntaf (Dinbych: Gwasg Gee, 1988), t. 185

 
 
 
 

T. Gwynn Jones – Cenedlaetholwr Cyn Geni’r Blaid

Stori Bardd Mawr y Gynghanedd, T.Gwynn Jones (1871-1949)

Adolygiad Llyfr – ‘Byd Gwynn’ gan Alan Llwyd

Mae gan lawer ohonon ni reswm i ddiolch i’r prifardd ac awdur Alan Llwyd, brodor o Benrhyn Llŷn sy’n byw yn Nhreforys.  Drwy gynnig awdl fuddugoliaethus ar y testun Llif, fe sicrhaodd deilyngdod yng nghystadleuaeth y gadair yn y Brifwyl eleni – a rhoi’r diweddglo gorau posibl i Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd.

Mae Alan Llwyd wedi hen ennill ei blwyf fel bardd a llenor.  Mae ei gyfraniad yn anhygoel – yn cynnwys cyfres o gofiannau swmpus iawn am feirdd Cymru, yn eu plith T. Gwynn Jones.

Heddiw cofiwn i T. Gwynn Jones fod yn un o feirdd mwyaf yr ugeinfed ganrif ond roedd hefyd yn llawer mwy – yn newyddiadurwr prysur dros ben, yn nofelydd, yn feirniad, cyfieithydd ac yn ieithydd.  Ac yn heddychwr ac yn genedlaetholwr tanbaid yn ogystal.

Mae Alan Llwyd yn olrhain ei fywyd yn drylwyr  o’i fagwraeth yn Sir Ddinbych yn fab i denant amaethwr digon llwm ei fyd.  Er na chafodd fynd i’r coleg oherwydd diffyg arian, bu dawn gynhenid Gwynn yn ddigon i sicrhau gyrfa iddo’n newyddiadurwr yn y Gymraeg a’r Saesneg gyda phapurau megis y Faner, y Cymro a’r North Wales Times.  Bu hefyd yn cyfrannu’n helaeth i fywyd diwylliannol Cymru.  Yn 17 oed cyhoeddodd gerdd yn y Faner yn cefnogi’r frwydr yn erbyn talu’r degwm, ac o hynny ymlaen byddai’n amlwg ym mywyd diwylliannol ei wlad.

Yn 1902 cipiodd Gadair yr Eisteddfod gyda’i gerdd Ymadawiad Arthur, gan ddefnyddio’r gynghanedd i bwrpas ac i greu effaith arbennig yn ôl Alan Llwyd, “nid taflu cytseiniaid at ei gilydd blith draphlith heb hidio fawr ddim am ystyr y geiriau”.   Yn hynny o beth yr oedd yn wahanol iawn i lawer o feirdd eraill, megis Hwfa Môn a Dyfed; a chyn hir byddai Gwynn yng nghanol dadl ffyrnig am safonau cerdd dafod.  Byddai beirniaid yn ei gyhuddo o atgyfodi hen eiriau nad oedd pobl yn eu deall, ond byddai Gwynn yn fwy na pharod i sefyll ei gornel a defnyddio’i sgiliau newyddiadurol i ymladd dros godi safonau’r iaith ac arloesi gyda mesurau newydd.

Cynghanedd, meddai Gwynn, yw’r term dysgedig am y peth a alwai pobl gyffredin yn ‘gwlwm’, ac yn fachgen ysgol fe ddaeth i adnabod y ‘clymau’ hyn wrth y glust, cyn dysgu’r rheolau a dod i ddotio arnyn nhw.

Llwyddodd yn erbyn pob anhawster i symud o newyddiaduraeth  a dod yn gatalogydd a chofiannydd yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.  Erbyn 1919, bu’n ddarlithydd ac yna’n Athro Llenyddiaeth Gymraeg yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth.  Mae Alan Llwyd hefyd yn croniclo priodas Gwynn a’i fywyd teuluol hapus.

Daeth Gwynn yn ieithydd a chyfieithydd penigamp mewn nifer o ieithoedd, yn enwedig yr ieithoedd Celtaidd eraill.  Erbyn ymweliad y Gyngres Geltaidd â Chaernarfon yn 1904, yr oedd eisoes yn medru Llydaweg a bu’n aelod gweithgar o’r pwyllgor trefnu lleol.  Nes ymlaen aeth ati i feistroli’r Wyddeleg, ac ystyried o ddifrif ymgeisio am swyddi academaidd yn Iwerddon.

Drwy gydol ei fywyd bu T.Gwynn Jones yn genedlaetholwr brwd, ond mae’n ddiddorol beth yn gymwys oedd hynny’n ei olygu wrth ddilyn cwrs ei fywyd.  Rhyddfrydwr oedd tad Gwynn: bu rhaid iddo adael y fferm ble roedd yn denant am wrthwynebu’r Torïaid yn ystod Rhyfel y Degwm.  Bu Gwynn hefyd yn cefnogi’r Rhyddfryfwyr, yn frwd yn ystod y 1890au pan fu’r mudiad Cymru Fydd yn ymgyrchu am hunanlywodraeth.  Yn 1903, lluniodd gerdd o fawl i David Lloyd George, ‘ein Dafydd dafod arian, galon tân’

Dadrithiodd gyda’r Blaid Ryddfrydol oherwydd methiant Cymru Fydd a chefnogaeth llawer o’i harweinwyr i’r Rhyfel Byd Cyntaf.  Drwy’i fywyd bu Gwynn yn heddychwr cryf, a siomodd yn aruthrol at y ‘rhyfelgwn’, gwleidyddion a gweinidogion capeli ac eglwysi a bwysai ar bobl ifainc Cymru i fynd i’r lladdfa.  Yn sosialydd yn ogystal â chenedlaetholwr, erbyn 1918, roedd ef wedi closio at y Blaid Lafur, gan ddweud wrth gyfaill agos ei fod (fel DJ Williams) wedi ymuno â’r ILP.

Un pennill o’r awdl ‘Ymadawiad Arthur’ yn ysgrifen T.Gwynn Jones

Fodd bynnag, doedd dim amheuaeth ar ba ochr yr oedd ef pan ddchreuodd Gwrthryfel y Pasg yn Iwerddon yn 1916: os oes hawl gan Loegr ymladd, felly hefyd Iwerddon, meddai.

Yn 1923, Gwynn a gadeiriodd gyfarfod y ‘Tair G’, un o’r cyfarfodydd a fyddai yn y pendraw’n esgor ar lansio Plaid Genedlaethol Cymru.  Ni wyddys beth oedd ei ymateb i awgrym Saunders Lewis i ffurfio ‘byddin’ o wirfoddolwyr a fyddai’n ymarfer fel milwyr – go brin y buasai’n gefnogol, a chafodd y syniad fawr o groeso ar y pryd.   Tybed ai dyma un rheswm nad oes unrhyw dystiolaeth bod y cenedlaetholwr tanbaid hwn wedi ymuno â’r blaid genedlaethol a lansiwyd yn 1925, peth rhyfedd braidd.  Yn wir, rai blynyddoedd wedyn, cyfaddefodd fod ei gyfeillgarwch gydag un bardd wedi oeri oherwydd ei gefnogaeth i Blaid Cymru.

Eto’i gyda erbyn 1943, Gwynn oedd yn amlwg yn enwebu Saunders Lewis fel ymgeisydd Plaid Cymru yn isetholiad Prifysgol Cymru, a hynny yn erbyn W.J. Gruffydd dros y Rhyddfrydwyr, er bod W.J. yn ffrind bore oes iddo.

Yn fardd mawr ac yn ŵr cymhleth a theimladwy, bu T.Gwynn Jones yn gymeriad mawr yn hanes Cymru, a’i stori yn un werth ei chofio.

 Dafydd Williams

O Gylchlythyr Cymdeithas Hanes Plaid Cymru Hydref 2023

 

Dathlu 100 Mlynedd ym Mhenarth

Nos Wener 12 Ionawr 2024 dathlwyd 100 mlynedd ers y cyfarfod cyntaf i sefydlu Plaid Cymru.

Leanne Wood, Rosanne Reeves, Richard Wyn Jones, Gareth Clubb

Dyma sylwadau Leanne Wood a Richard Wyn Jones ar ddechrau’r cyfarfod

 

Hwb Bywiog i Ddathliadau’r Blaid

Cafwyd dechreuad bywiog i gyfres o ddigwyddiadau fydd yn dathlu sefydlu Plaid Cymru bron canrif yn ôl Nos Wener 12 Ionawr 2024 yng Nghanolfan Cymunedol Belle Vue, Albert Crescent, Penarth.

Daeth aelodau o’r Blaid a’u gwesteion at ei gilydd i nodi ffurfio grŵp cyfrinachol, y Mudiad Cymreig, un o’r grwpiau a ymunodd wedyn i ffurfio’r Blaid Genedlaethol.

Cyfarfu pedwar o bobl ar 7 Ionawr 1924 yn rhif 9 Bedwas Place, Penarth, gan gofnodi eu penderfyniad i greu “Plaid Genedlaethol Cymru” – Ambrose Bebb, Griffith John Williams, Elisabeth Williams a Saunders Lewis, y bardd a’r dramodydd mawr, a darpar arweinydd y blaid, a fu’n byw wedyn ym Mhenarth o 1952 hyd ei farwolaeth yn 1985.

Bu trafodaeth am ganrif o ymgyrchu gan Blaid Cymru a’i gobeithion ar gyfer y dyfodol dan arweiniad cyn-Arweinydd Plaid Cymru Leanne Wood a Chyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru, yr Athro Richard Wyn Jones.

Fe roddodd Leanne Wood deyrnged i’r holl aelodau a weithiai’n ddygn dros Gymru ar hyd y blynyddoedd, er nad oedden nhw’n amlwg eu hun, yn arbennig felly’r miloedd o fenywod a chwaraeodd ran allweddol wrth adeiladu’r genedl.  Cafwyd hyn ei ategu gan Richard Wyn Jones, a aeth ymlaen i ddadansoddi’r amgylchiadau a arweiniodd at ffurfio Plaid Cymru a bwrw golwg ar yr heriau a’r cyfleoedd sydd o’i blaen.

Ar ôl eu cyfraniadau yn y pafliwn Belle Vue pavilion yr oedd sesiwn drafod fywiog dros ben am y dyfodol i Blaid Cymru yn ogystal â’i pherfformiad dros y can mlynedd diwethaf. 

Bu hefyd dadl frwd am ddyddiad a lleoliad sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.  Caernarfon ym Mis Rhagfyr 2024 meddai Richard Wyn Jones, ond o’r gynulleidfa rhoddwyd achos cryf dros Benarth gan Gwenno Dafydd – un o dri o ddisgynyddion Ambrose Bebb oedd yn bresennol.  Yn swyddogol, fodd bynnag, bydd y canmlwyddiant yn cael ei dathlu ym Mis Awst y flwyddyn nesaf, canfed pen-blwydd cyfarfod ym Mhwllheli yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925.

Trefnwyd y noson gan Gangen Penarth a Dinas Powys o’r Blaid gyda chefnogaeth Cymdeithas Hanes Plaid Cymru.  Cadeiriwyd gan Gaeth Clubb.

“Rydyn ni wrth ein boddau gyda’r gefnogaeth gref i gyfarfod llwyddiannus dros ben, y cyntaf mewn cyfres sydd i olrhain cwrs ffurfio mudiad cenedlaethol Cymru ganrif yn ôl” meddai Cadeirydd y Gymdeithas Hanes Dafydd Williams.

 

Gwybodaeth am y Gymdeithas

CYMDEITHAS HANES PLAID CYMRU HISTORY SOCIETY

Amcanion y Gymdeithas

I hybu trafodaeth, gwybodaeth ac ymchwil am hanes Plaid Cymru ac agweddau o hanes sy’n ymwneud â Phlaid Cymru. 

I ehangu gwybodaeth am bobl a digwyddiadau a gyfrannodd at ddatblygiad y Blaid

Aelodaeth

Mae aelodaeth yn agored i unigolion a mudiadau sydd â diddordeb yn hanes Plaid Cymru ac agweddau o hanes sy’n ymwneud â Phlaid Cymru.

Swyddogion y Gymdeithas

Cadeirydd; Dafydd Williams,Ysgrifennydd; Eluned Bush,Trysorydd; Stephen Thomas  

http://www.hanesplaidcymru.org

Mae gwefan Hanes Plaid Cymru bellach yn darparu’r allwedd i gyfoeth o ddeunydd gweledol, sain ac ysgrifenedig am ein mudiad cenedlaethol     

 

  • Rydym i gyd yn rhan o hanes y Blaid. Hoffech chwi rannu eich profiadau gydag aelodau eraill a’u cofnodi ar gyfer ymchwilwyr y dyfodol?

 Os felly, cysylltwch â’r Ysgrifennydd ar history@hanesplaidcymru.org

  • Oes gennych chwi gyhoeddiadau nad ydych yn gallu cadw ond yn eu hystyried o werth?

 Mae adran ar wefan y Gymdeithas gyda chyngor ar beth i’w wneud â nhw.

  • Hoffech chi ddarllen/gwrando ar rai o’r digwyddiadau mae’r Gymdeithas wedi eu trefnu yn y gorffennol nad oeddech chi’n eu mynychu?

Mae holl ddigwyddiadau’r Gymdeithas yn cael eu cofnodi, eu trawsgrifio a’u cyfieithu a’u cofnodi ar wefan y Gymdeithas

  • Hoffech chi fod yn rhan o gynllunio gweithgareddau’r Gymdeithas yn y dyfodol? Bydd canmlwyddiant y Blaid yn 2025, yn amser da i helpu gyda’r gwaith o gofnodi digwyddiadau pwysig yn eich milltir sgwâr.

Os felly, beth am ymuno â’r Gymdeithas am £10 y flwyddyn fel unigolyn, neu £20 yn flynyddol i Ganghennau neu Etholaethau. Cysylltwch gyda’r Trysorydd  (stephenv.thomas@btinternet.com ) am sut i dalu.

 

Saunders Lewis, Cymru ac Ewrop gan Dafydd Wigley

Bydd y tair blynedd nesaf yn allweddol wrth ddatblygu model o annibyniaeth i Gymru sy’n berthnasol i’r byd sydd ohoni.  Yn sgil Brexit, mae angen i Gymru warchod ein cysylltiad â chyfandir Ewrop – tarddle ein gwerthoedd a’n gwareiddiad, ac yn gyd-destun i annibyniaeth ymarferol i’n gwlad. 

Bron canrif yn ôl amlinellodd Saunders Lewis weledigaeth o Gymru yn Ewrop.  Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch o gyhoeddi’n llawn y ddarlith bwysig gan Dafydd Wigley a draddododd yn ystod Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd ym Mis Awst 2023 – sy’n dangos bod y weledigaeth honno’n fwy perthnasol heddiw nag erioed o’r blaen.  

Saunders Lewis,
Cymru ac Ewrop

[Er cof am Emrys Bennett Owen, a agorodd fy llygaid i weledigaeth SL]

A gaf i ddiolch i’r Eisteddfod am y llwyfan yma i ail-wyntyllu syniadau sy’n hynod berthnasol i’r oes hon; ac i ddiolch i Brifysgol Abertawe am fy ngwadd i draddodi darlith ar y testun “Saunders Lewis, Cymru ac Ewrop”. A heddiw, priodol yw cofio mai ym Mhwllheli, adeg Steddfod 1925 y daeth Saunders Lewis a phump arall ynghyd i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.

Ga’i gydnabod fy niolch i Gymdeithas Hanes Uwch-Gwyrfai, am y cyfle i draddodi’r fersiwn cyntaf o’r ddarlith hon; gan dalu teyrnged i’r gwaith ardderchog mae Geraint Jones, Marian Elias, Gina Gwyrfai a Dawi Griffith yn ei gyflawni. A llongyfarchiadau i Geraint am gael ei anrhydeddu efo medal T.H. Parry Williams; a hynny’n gwbl haeddiannol.

Cyflwynwyd darlith arall i’r Gymdeithas fis Ionawr y llynedd, gan Ieuan Wyn, dan y teitl “Darlith Saunders a’i dylanwad”, sydd ar gael fel pamffledyn – yn ymwneud yn bennaf a dylanwad darlith radio Saunders Lewis, Tynged yr Iaith.

Y bore ma, dwi am drafod darlith arall gan Saunders Lewis, sef yr un wefreiddiol ym Machynlleth ym 1926, dan y teitl Egwyddorion Cenedlaetholdeb. I rai ohonoch, ni fydd yr hyn sydd gennyf dan sylw yn newydd, nac yn wreiddiol; wedi r cyfan, gwleidydd ydw’i, nid llenor nac hanesydd. Ond dwi’n teimlo’n angerddol fod gweledigaeth Saunders Lewis, wrth iddo ddehongli Cymru yng nghyd-destun Ewrop, yn gwbl sylfaenol i’r prosiect cyfoes o gael Cymru annibynnol; a dwi eisiau helpu’r to ifanc i werthfawrogi arweiniad Saunders Lewis, ganrif yn ôl.

Bydd y tair blynedd nesaf, o bontio canmlwyddiant y ddarlith, yn allweddol bwysig, wrth fireinio model o annibyniaeth sy’n berthnasol i’r oes hon.

Yn arbennig felly, o feddwl – fel sydd raid yn sgil Brexit – sut all Gymru ddiogelu ei chysylltiad hanfodol a chyfandir Ewrop, ffynhonnell ein gwerthoedd a’n gwareiddiad a chyd-destun anhepgor annibyniaeth ymarferol.

Cofiwn hefyd y bu Saunders yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Abertawe rhwng 1921 a 1936, – cyn iddo dalu pris am weithredu yn ôl ei gydwybod ym Medi, 1935 pan losgwyd yr Ysgol Fomio, cwta dair milltir oddiyma. Mae’n dda fod y Brifysgol, bellach, yn arddel ei chysylltiad â’r gwron hwn, yng ngeiriau Williams Parry, “y dysgedicaf yn ein mysg”. A diolch i’r Athro Daniel Williams am y Seminar a drefnodd ym 2011 adeg 75 mlwyddiant y diswyddo.

Da, hefyd nodi sut, yn gynharach eleni, bu rali anferthol dros Annibyniaeth yn Abertawe, gyda chwe mil yn gorymdeithio – hyn pan mae’r syniad o annibyniaeth wedi ennyn diddordeb dros draean o bobl Cymru.

Mae’n addas, felly, i ni ystyried drachefn gweledigaeth Saunders Lewis. Nid oes raid i ni oll gytuno â phob gair o’i enau; ac mae’n rhaid cofio mai lle gwahanol iawn oedd Cymru 1926 i’r wlad sydd gennym heddiw. Nid oeddem yn bodoli yn wleidyddol yn ôl mynegai’r Encyclopaedia Britannica, gyda’u gosodiad haerllug – “For Wales: see England”.

Doedd dim Senedd, dim Ysgrifennydd Gwladol, a dim statws i’r iaith Gymraeg. Dyna oedd y cefndir i syniadau chwyldroadol Saunders, yn sgil y rhyfel mwyaf gwaedlyd a welodd y byd erioed; rhyfel ble cafodd yntau ei glwyfo fel milwr yn ffosydd Ffrainc; rhyfel oedd, mewn enw, er mwyn gwarchod y gwledydd bychain – ond doedd Cymru, ysywaeth, ddim yn eu plith.

Ac wele, wedi pedair canrif o waseidd-dra, y dyn bach, eiddil hwn yn mentro herio’r cyfan, gan osod Cymru yn rhan annatod o gyfandir Ewrop, nid iard gefn ymerodraeth haerllug a hunan-foddhaus.  Ni fyddai’r Gymru sydd gennym heddiw yn bodoli heb weledigaeth Saunders Lewis: ni allwn ei ddiystyru.

Mae hyn yn amlwg o lyfrau diweddar, megis cyfrol yr Athro Richard Wyn Jones, sydd yn chwalu’r cyhuddiadau cwbl ddi-sail, o dueddiadau ffasgaidd gan Saunders a Phlaid Cymru. Ac mae’r Athro M Wynn Thomas, Abertawe, yn ei gyfrol Eutopia, yn ategu hyn, wrth bwyso a mesur gweledigaeth Saunders Lewis. Mae’n ei feirniadu, mewn modd gwrthrychol; ond yn cydnabod fod ei weledigaeth yn parhau fel “Ymdrech difyr a dewr, ac yn feddyliol dreiddgar, i ffurfio dadansoddiad unigryw Cymreig o faterion Ewropeaidd”. Priodol, felly, cael llwyfan iddo yn y Brifwyl hon, i gofio pwysigrwydd parhaol ei weledigaeth Ewropeaidd.

                                                            *****

Dros y canrifoedd, trwy ddyddiau Owain Lawgoch, Owain Glyndŵr, Gruffydd Robert, Richard Price, Emrys ap Iwan a Henry Richard, bu ein cysylltiad ag Ewrop yn elfen allweddol o’n hunaniaeth fel cenedl. A heddiw, wrth feddwl am arwyddocâd y dimensiwn Ewropeaidd i Gymru mae’n amhosib gwneud hynny heb ystyried y safbwynt a gyflwynwyd i Blaid Cymru yn ei dyddiau cynnar gan ei Llywydd.

Yn y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, bu tuedd i fychanu a difrïo ei weledigaeth wleidyddol, a’i ddaliadau; yn rhannol gan elynion gwleidyddol Plaid Cymru; ac yn rhannol, ar sail honiad fod ei weledigaeth a’i werthoedd yn berthnasol i amgylchiadau oes arall – oes oedd â gwerthoedd tra gwahanol i’n hoes ni. Fe geisiaf ateb y math gyhuddiadau.

Enw yn unig oedd Saunders Lewis i mi, cyn digwydd i mi droi mlaen y radio yn Chwefror 1962. Roedd y rhaglen eisoes wedi dechrau, a minnau felly dim callach pwy oedd yn siarad. Cefais fy swyno gan y llais tenau, anghyfarwydd, oedd yn deud pethau mawr; pethau na fyddech yn eu cael ar y BBC!

Pwy oedd o a beth oedd y cyd-destun? Ie, darlith “Tynged yr Iaith” – a minnau’n gwbl ddamweiniol yn gwrando’n gegrwth yn f’ystafell wely ym Mhrifysgol Manceinion.

Cefais gyfarfod Saunders Lewis dair gwaith yn unig – y tro cyntaf adeg refferendwm 1975 ar aelodaeth Prydain o Farchnad Gyffredin Ewrop. Es i’w gartref ym Mhenarth i chwilio am gysur pan oedd Plaid Cymru – i mi yn gwbl anhygoel – yn ymgyrchu yn erbyn aelodaeth. Roedd yntau, fel minnau, yn methu â chredu fod y Blaid mor gibddall.

Degawd yn ddiweddarach, cefais y fraint annisgwyl o gludo’i arch, gorchwyl ar y cyd efo Meredydd Evans, Geraint Gruffydd a Dafydd Iwan. Credaf i mi gael y fraint – oherwydd bod dimensiwn Ewrop yn ganolog i’m gwleidyddiaeth, fel iddo ef; a minnau wedi’m swyno gan ei weledigaeth o briod le Cymru – a’r dreftadaeth Gymreig – o fewn prif lif diwylliant Ewrop.

                                                            ****

Ganwyd Saunders Lewis ym 1893 yn Wallasey, ger Lerpwl, yn fab i Weinidog Methodist. Wn i ddim ba oed oedd o yn dechrau ymddiddori yn niwylliant ein cyfandir, ond erbyn 1912 roedd yn astudio’r Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl; a daeth hynny’n fanteisiol iddo ar ôl iddo, fel cymaint o’i gyd-fyfyrwyr, listio yn y fyddin yn 1914.

Saunders Lewis,
ar adeg Rhyfel y Byd Cyntaf,
yn swyddog iau yn y fyddin

Erbyn 1916 roedd yn disgrifio ei fywyd yn ymladd yn y ffosydd, ond yn byw – wedi ei bilitio – mewn pentref Ffrengig bymtheg milltir tu cefn i faes y gad. Mewn llythyrau at ei gariad, Margaret Gilcriest, disgrifiodd y gwmnïaeth a gafodd drwy gymdeithasu â thrigolion Ffrengig y fro; a disgrifio hynny fel profiad llawer mwy derbyniol na chwmnïaeth macho-gwrywaidd ei gyd-filwyr. Ysgrifennodd (dwi’n ei gyfieithu) “Mae pobl Ffrainc yn hyfryd; Maent mor agored a hoffaf yr agosatrwydd sy’n nodweddu eu bywydau”; ac roedd hyn mewn gwrthgyferbyniad llwyr â’r gwmnïaeth a geid yn y ffosydd.

Dywed fod dychwelyd i’r ffrynt-lein fel mynd i wlad arall – yn gorfod dychwelyd i ganol Seisnigrwydd; y rhegfeydd Saesneg a holl agweddau John Bull, “ei ffordd o fwyta ac yfed, a’r modd y mae’n gorfod ymdrechu’n galed i ymddwyn yn hanner bonheddig, tra mae o reddf, mwy fel hanner tarw.”

Byddai cael cwmni’r Ffrancwyr llon, agored a difalais yn wrthgyferbyniad llwyr â bywyd yn y ffosydd ble roedd yn gorfod byw’r hyn mae’n disgrifio fel “the boorish life of an English Squire”.

Ni all fod unrhyw amheuaeth fod y profiadau hyn wedi cadarnhau ei deimlad fod gan y Cymry llawer mwy yn gyffredin a’u cefndryd ar y cyfandir nag oedd gyda gwerthoedd ac agweddau rhelyw bobl Lloegr.

******

Roedd Saunders Lewis, o’i ddyddiau cynnar fel arweinydd y Blaid Genedlaethol, yn gosod ei ddaliadau gwleidyddol yng nghyd-destun Ewrop. Gwnaed hyn yn fwyaf eglur yn ei ddarlith fawr, yn Ysgol Haf gyntaf Plaid Cymru ym Machynlleth ym 1926.

Ysgol Haf Machynlleth 1926

 Yn y ddarlith, “Egwyddorion Cenedlaetholdeb” – a dwi am ddyfynnu talp sylweddol wrth geisio ei hail-gyflwyno i genhedlaeth newydd – dywed SL fel a ganlyn – :

Yn yr oesoedd canol yn Ewrop, nid oedd unrhyw wlad yn……. hawlio mai ei llywodraeth hi, o fewn ei therfynau ei hun, oedd yn ben ac yn unig awdurdod. Fe gydnabyddai pob cenedl a phob brenin bod awdurdod uwch nag awdurdod gwlad, bod deddf goruwch deddf y brenin, a bod llys y gellid apelio ati oddiwrth pob llys gwladol.

 Yr Awdurdod hwnnw oedd yr awdurdod moesol, awdurdod Cristnogaeth. Yr Eglwys Gristnogol oedd pennaeth Ewrop a deddf yr eglwys oedd yr unig ddeddf derfynol.

Yr oedd Ewrop, am dro, yn un, pob rhan ohoni’n cydnabod ei dibyniad, pob gwlad yn cydnabod nad oedd hi’n rhydd na chanddi hawl o gwbl i’w llywodraethu ei hun fel y mynnai, a heb falio am wledydd eraill. Ac unoliaeth Ewrop yn y cyfnod hwnnw, ei hunoliaeth mewn egwyddor foesol a than un ddeddf, oedd diogelwch diwylliant pob gwlad a bro.

“Canys un o syniadau dyfnaf yr Oesoedd canol, syniad a etifeddodd Cristnogaeth oddiwrth y Groegiaid, oedd y syniad bod unoliaeth yn cynnwys lluosogrwydd. Un ddeddf ac un gwareiddiad a oedd drwy Ewrop ond yr oedd i’r ddeddf honno a’r gwareiddiad hwnnw, wahanol ffurfiau a llawer lliw.

“Oblegid bod un ddeddf ac un awdurdod drwy Ewrop, yr oedd y gwareiddiad Cymreig yn ddiogel, a’r iaith Gymraeg a’r dulliau neilltuol Cymreig mewn cymdeithas a bywyd. Nid oedd y syniad am annibyniaeth yn bod yn Ewrop, na’r syniad am genedlaetholdeb. Ac felly ni feddylid bod gwareiddiad un rhan yn berygl i wareiddiad rhan arall, nac ieithoedd lawer yn elyn i unoliaeth.”

Aiff ymlaen i ofyn:

“Beth gan hynny, yw ein cenedlaetholdeb ni? Hyn:……gwadu lles unffurfiaeth wleidyddol, a dangos ei heffeithiau drwg; dadlau felly dros egwyddor unoliaeth ac amrywiaeth. Nid brwydro dros annibyniaeth Cymru ond dros wareiddiad Cymru. Hawlio rhyddid i Gymru, nid annibyniaeth iddi. [Dof nol at hynny yn y man!] A hawlio iddi le yn Seiat y Cenhedloedd ac yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad……. Fe ddaw Ewrop i’w lle eto pan gydnabyddo’r gwledydd eu bod oll yn ddeiliaid ac yn ddibynnol ……Mynnwn felly, nid annibyniaeth, eithr rhyddid. Ac ystyr rhyddid yn y mater hwn yw cyfrifoldeb. Yr ydym ni sy’n Gymry, yn hawlio ein bod yn gyfrifol am wareiddiad a dulliau bywyd cymdeithasol yn ein rhan ni o Ewrop. Dyna uchelfryd politicaidd y Blaid Genedlaethol.”

Dwi ddim am hollti blew ynglŷn â’r gair “annibyniaeth”. Mae’n gallu golygu cymaint o amrywiol bethau i wahanol bobl. Ystyr annibyniaeth i UKIP oedd gadael Undeb Ewrop; ei ystyr i’r SNP ydi cael ymuno â’r Undeb Ewropeaidd.

Saunders Lewis,
Llywydd Plaid Cymru o 1926 i 1939

Dywedodd Saunders ei hun yn ei araith yn Ysgol Haf Llanwrtyd, 1930: “Fe awn i’r Senedd …i ddatguddio i Gymru sut y mae’n rhaid gweithredu er mwyn ennill Annibyniaeth.” [DG Medi 1930]. Os ydi’r mwyaf oll yn cymysgu ei ieithwedd, pwy ydym ni i hollti blew! Y syniadaeth fawr sy’n bwysig; ac yn hyn o beth, ‘doedd dim dryswch, dim amheuaeth, ble saif Saunders Lewis.

“Hawlio i Gymru “ei lle yn seiat Ewrop yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad.”

Does gennyf ddim amser bore ‘ma i ddilyn y sgwarnog deniadol, sef i ofyn “Beth, heddiw, yw gwerth ein gwareiddiad yn y Gymru sydd ohoni?” Mae amryw byd yn fwy cymwys na minnau i ddadansoddi hynny. Ewch ati!

Ond tybiaf ei bod yn hanfodol i ni arddel annibyniaeth i bwrpas; ac mai’r pwrpas hwnnw yw i warchod, datblygu, cyfoethogi, rhannu a throsglwyddo’r hyn a welwn fel ein gwareiddiad Cymreig. Ac na fyddwn byth yn anghofio mai o fewn fframwaith Ewropeaidd y ceir gartref naturiol ein gwareiddiad.

 Roedd D. Myrddin Lloyd, yn ei draethawd ar syniadau gwleidyddol Saunders Lewis, hefyd yn cyfeirio at y thema Ewropeaidd, wrth ysgrifennu fel a ganlyn:

Sylfaen foesol ac ysbrydol, felly, sydd i genedl; nid yw ei thynged a’i gwerth yn sefyll ar unryw ffurf o annibyniaeth lwyr; ac nid am hynny y mae ei hurddas yn gofyn. Gall ymgyflwyno i lawer math o berthnaseddau. A gall ddygymod yn hawdd â llawer rhwymedigaeth.

 Rhinwedd ynddi hi ei hun yw ei rhyddid, ac fel y mae personau’n ymglymu’n naturiol i deuluoedd, i gymdogaethau, ac i amrywiol gymdeithasau eraill, fel y maent yn cael eu hunain mewn cyfathrach a’u cyd-ddynion, felly y mae cenhedloedd yn rhinwedd y ddeddf foesol yn arddel aml berthynas â’i gilydd.”

Aiff Myrddin Lloyd ymlaen:

“Yn ei ymosodiad ar Ffasgaeth ym 1934 (erthygl bwysig y dewisir ei hanghofio’n aml) dywedodd Saunders Lewis fod Ffasgaeth yn dal mai i’r wladwriaeth y perthyn pob unigolyn, a bod hawliau’r Wladwriaeth yn ddiamod. ‘Deil y Blaid Genedlaethol Gymreig mai cymdeithas o gymdeithasau yw’r genedl, a bod hawliau’r cymdeithasau llai, megis y teulu, y fro, yr undeb llafur, y gwaith, y capel neu’r eglwys, bob un yn deilwng o barch.

Nid oes gan y Wladwriaeth hawl foesol o gwbl i dreisio hawliau’r cymdeithasau hyn ac y mae hawliau hefyd y tu allan i ffiniau’r genedl y dylai pob dyn a phob gwlad eu parchu.'”

Yn sicr ddigon, roedd gweledigaeth Saunders Lewis yn rhannol seiliedig ar etifeddiaeth Cymru a darddai o’i gwreiddiau Ewropeaidd.

Peidier felly â meddwl mai rhinweddau masnachol undod Ewrop oedd wrth fôn y weledigaeth hon; i’r gwrthwyneb. Ystyriaeth eilradd oedd unryw fanteision materol; oblegid nid ar sail faterol, ond ysbrydol, y gosododd Saunders ei weledigaeth; a tharddiad Ewropeaidd y dimensiwn ysbrydol oedd yn bwysig iddo. Gwelir hyn yn un erthygl yn Ysgrifau Dydd Mercher, pan ddywed Saunders fel a ganlyn:

Hanes gwareiddiad Ewrop – hanes delfryd ysbrydol ydyw…Olrain y delfryd hwnnw a rydd ystyr i astudio hanes Ewrop; hynny a rydd undod i Ewrop.

Gall fod cant a mil o ddylanwadau ar fywyd gwlad ac ar ei ffordd o fyw. Ond yr hyn a ddaw i mewn i’w bywyd hi fel tynged, a benderfyna ei rhan hi yn etifeddiaeth Ewrop, yw’r delfryd moesol arbennig hwn, sef y delfryd a luniwyd gyntaf erioed gan Roeg. Groeg yw cychwyn ein gwareiddiad ni a llun Groeg sydd arno hyd heddiw.”

Difyr yw nodi geiriau Patricia Elton Mayo, yn ei llyfr “Roots of Identity: Adnabod y Gwreiddiau”, ble mae’n ysgrifennu, a chyfieithaf, “Fel awdur a dramodydd adnabyddus ar y cyfandir ond dieithr i Loegr, pwysleisiodd Saunders Lewis y cyd-destun Ewropeaidd sydd i ddiwylliant Cymru, ffactor gwbl amlwg cyn – a rhaid dyfynnu’r Saesneg gwreiddiol – “before the English occupation isolated Wales from the mainstream of European cultural development”. Mae persbectif o’r math – sy’n tarddu oddiallan i Gymru, ac yn gweld datblygiadau cenedlaethol yng Nghymru fel rhan o symudiad Ewropeaidd, yn adlewyrchu safbwynt Saunders Lewis, a’i osod mewn cyd-destun llawer ehangach.

Bu Saunders yn olygydd y Ddraig Goch am flynyddoedd yng nghyfnod cynnar y Blaid. Byddai’n manteisio ar bob cyfle i ddod â dimensiwn Ewrop i’w ddadansoddiad.

Er enghraifft, yn erthygl olygyddol rhifyn Awst 1929, a sgrifennodd, dan y pennawd “Yma a thraw yn Ewrop: y lleiafrifoedd yn deffro”, nododd deffroad cenedlaethol yn Fflandrys, Catalunya, Malta, a Llydaw ac mae’n gofyn:

“Beth a brawf hyn oll? Prawf fod lleiafrifoedd Ewrop, y gwledydd bychain a lyncwyd gan rai mwy yng nghyfnodau gormes a chanoli llywodraeth, bellach yn deffro ym mhob rhan o’n cyfandir ni ac yn dwyn ysbryd a delfryd newydd i wleidyddiaeth Ewrop.”

 Wedyn mae’n datgan:

“Arbenigrwydd a nerth Ewrop, o’i chymharu hi ag America, yw amrywiaeth gyfoethog ei gwareiddiad hi. ….Os yw hyn yn gywir, cywir hefyd yw ein dadl ni mai mudiad er bendith i Ewrop a’r byd yw’r mudiad ymreolaeth yng Nghymru ac yn y gwledydd eraill oll…..

Yr athrawiaeth Ewropeaidd hon hefyd sy’n cymell arweinwyr ar y cyfandir, …. sydd yn ceisio arwain Ewrop yn ôl o fateroliaeth ymerodrol, o gystadleuaeth gibddall y galluoedd canolog mawrion, i wleidyddiaeth newydd, gwleidyddiaeth sydd wedi ei sylfaenu ar ddyfnach deall o wir natur a gwerth gwareiddiad y gorllewin.”

Mae SL hefyd yn gweld ymreolaeth Cymru fel rhan o sefydlu gwell drefn ryngwladol; trefn a geisiai ddatrys anghydfod drwy ddulliau heddychlon, nid trwy ymladd y rhyfel gwaedlyd a welodd yntau yn ffosydd Ffrainc.

Mae ei bwyslais ar ddatblygu cyfundrefnau rhyngwladol – a’i rybuddion cyson na fynnai Lloegr fod yn rhan o’r math drefn, yn gefndir i wleidyddiaeth Gwynfor Evans, ac i safiad Adam Price yn erbyn rhyfel Irac.

Mae’n werth manylu ar hyn, gan fod y neges mor berthnasol i’r oes hon, pan mae Lloegr, drachefn, yn cefnu ar ein cyfandir ac ar Lys Cyfiawnder Ewrop. Yn ei erthygl “Lloegr ac Ewrop a Chymru” ym 1927 dywed SL:

Beth yw polisi tramor Lloegr? Datganwyd ei egwyddor yn derfynol ac yn bendant gan Syr Austen Chamberlain ( Gweinidog Tramor Prydain) yng nghyfarfod Seiat y Cenhedloedd (sef yr hen League of Nations) fis Medi. Ebe ef: ‘Y mae Lloegr yn perthyn i undeb gwledydd sy’n hŷn na Seiat y Cenhedloedd, sef Ymerodraeth Prydain ac os y daw gwrthdrawiad rhwng y Seiat a’r Ymerodraeth, rhaid yw i ni bledio’r Ymerodraeth yn erbyn y Seiat.'”

Priodol atgoffa’n hunain fod “deiseb heddwch” Merched Cymru, a gasglwyd ym 1923, yn ymwneud â’r union bwynt – gan apelio i America gefnogi Seiat y Cenhedloedd fel sylfaen hanfodol i adeiladu heddwch.

Aiff Saunders ymlaen: “Pan ddywedodd Chamberlain hynny, llefarodd dros Loegr, nid dros blaid…. Yn awr, yn rhinwedd yr egwyddor hon, y mae Lloegr – ysywaeth, rhaid i ni ddweud y mae Prydain Fawr – er ei bod yn naturiol ac yn ddaearyddol ac o ran yn hanesyddol, yn perthyn i Ewrop ac yn angenrheidiol i Ewrop – eto yn gwadu ei pherthynas a’i chyfrifoldeb ac yn gadael Ewrop heddiw , megis ym 1914 a chynt, yn ansicr am ei pholisi.”

Tydi’n anhygoel y gallem ddeud hyn, eto heddiw? O beidio dysgu gwersi hanes, fe ail-adroddwn yr un camgymeriadau. Y tro diwethaf arweiniodd at ffasgiaeth ac at ryfel 1939. Dyn a’n gwaredo rhag gorfod ail-brofi’r wers waedlyd honno.

Aiff Saunders ymlaen gyda’r datganiad allweddol canlynol, a wnaeth lawer i liwio fy naliadau gwleidyddol innau:

“ Dwyn Undeb politicaidd ac economaidd i Ewrop yw un o anghenion cyntaf ein canrif ni. Gwelir hynny yn glir gan wledydd bychain Ewrop, ac er mwyn sicrhau hynny y lluniwyd ganddynt y Protocol sy’n rhwymo gwledydd i setlo dadleuon drwy gyf-lafaredd, a deddf, ac yn galw ar yr holl wledydd eraill i ymuno i gosbi unryw wlad a dorro eu hymrwymiad.

Er mwyn hynny hefyd, y myn y cenhedloedd bychain rwymo pob gwlad i ardystio i ……. Ystatud Llys Sefydlog Barn Gydwladol. (Yr) Amcan ….yw cael gan y gwledydd dderbyn barn y Llys yn derfyn ar ddadleuon rhyngddynt a thrwy hynny arbed rhyfel.

Fe wrthoda Lloegr … oherwydd, a hithau’n rhan o Ymerodraeth sydd bron yn gwbl tu allan i Ewrop, ni fyn hi rhwymo ei hun i Ewrop….

 Gwrthoda … am na all y Llywodraeth sicrhau, pe byddai barn y llys yn anffafriol i Brydain, y gellid ei ddwyn i ddeddf drwy Senedd Prydain; ac yn ail oblegid bod yr Ymerodraeth yn ddigon eang a chryf i fedru amddiffyn ei hawliau heb bwyso ar lys barn……….”

Ac oni chafodd hyn ei weld yn glir yn ystod y saith mlynedd ddiwethaf, yn agwedd pobl Brexit tuag at Lys Cyfiawnder Ewrop….?

Aiff ysgrif Saunders ymlaen:

“Gwelir hefyd fod tueddiadau economaidd Lloegr yn llawn cymaint â’i thueddiadau gwleidyddol, yn arwain i ryfel. Gobaith heddwch gwleidyddol Ewrop yw cael Prydain yn rhan hanfodol o undeb cenhedloedd Ewrop…..

Ond ym Mhrydain a oes traddodiad Ewropeaidd? A oes yma genedl a fu’n rhan wreiddiol o wareiddiad y Gorllewin, yn meddwl yn null y gorllewin ac yn gallu deall Ewrop; ac yn gallu cydymdeimlo a hi? Yr ateb yw: Cymru.

Y Cymry yw’r unig genedl ym Mhrydain a fu’n rhan o Ymerodraeth Rufain… Fe all Gymru ddeall Ewrop canys y mae hi’n un o’r teulu.”

Gyfeillion, O’r gwreiddiau hyn y mae mudiad cenedlaethol Cymru wedi tyfu; a gwae ni os anghofiwn hyn. Mewn erthygl arall yn y Ddraig Goch, mae’n honni ei fod “yn eglur bod cyfathrach agos ag Ewrop yn ffynhonnell pob Dadeni i ddiwylliant Cymraeg.”

A phwysleisiaf drachefn fod gwareiddiad cenedlaethol Cymru yn cynnwys ein hetifeddiaeth ddiwylliannol – ein hiaith, ein llenyddiaeth, ein cerddoriaeth, ein celfyddydau cain – a llawer mwy.

Ond mae hefyd yn cynnwys ein gwerthoedd, megis y pwyslais a roddir o fewn ein hetifeddiaeth gymdeithasol, ar gydraddoldeb; ar werth cymdeithas fel y cyfryw, ac nid gwerth yr unigolyn a’r teulu yn unig; ac ar yr elfen o gydweithio, fel teuluoedd, fel cymunedau ac fel gwledydd, i warchod ein buddiannau.

Dyma hanfod y gwahaniaeth sylfaenol sydd rhwng gwleidyddiaeth Cymru a gwleidyddiaeth Lloegr; ac oherwydd bod y Blaid Lafur Gymreig yn mynnu clymu ei hun i’r Blaid Lafur Seisnig, mae’n methu â datblygu athroniaeth a rhaglen wleidyddol ar sail ein gwerthoedd cenedlaethol ni, fel sylfaen i’w pholisïau o fewn Senedd Cymru.

Ac ar hyn, dof nôl at gwestiwn “annibyniaeth”. Byddwch wedi sylwi, o’r hyn a ddywedais am bolisïau pleidiau Llundain, yn y dauddegau, eu bod yn gwrthod i Brydain rannu grym â sefydliadau rhyngwladol er mwyn gwarchod eu hannibyniaeth.

Dyna oedd ystyr annibyniaeth pan sefydlwyd Plaid Cymru; a dyna paham roedd Gwynfor Evans yn ysgrifennu yn y chwedegau, “Datganwyd (gan Blaid Cymru) o’i chychwyn mai rhyddid, nid annibyniaeth, yw ei nod”. Roedd hyn, felly, oherwydd ymrwymiad y Blaid i alluogi Cymru i chwarae ei rhan mewn sefydliadau rhyngwladol, megis Cynghrair y Cenhedloedd; ac wedi’r rhyfel, y Cenhedloedd Unedig; ac yn ddiweddarach, yn Undeb Ewrop.

Dim ond ar droad y ganrif, pan ail-ddiffiniwyd telerau aelodaeth Undeb Ewrop i ddatgan fod aelodaeth o’r Undeb ar agor i “wladwriaethau annibynnol”, y newidiodd y Blaid ei pholisi i arddel annibyniaeth. Pleidleisiais innau dros hynny, gan dderbyn mai’r peth cyntaf a ddigwydd i wlad sy’n dod yn rhan o Undeb Ewrop, ydi ei bod hi’n aberthu rhan o’i hannibyniaeth. Byddai Saunders Lewis, dwi’n sicr, yn llawenhau, fod Cymru’n arddel hyn fel nod.

Mae hyn yn f’arwain at y “Deg pwynt polisi” a luniwyd gan SL. Yr hyn sy’n ddifyr, o gofio fod rhai haneswyr yn gosod gwleidyddiaeth SL ym mhrif ffrwd Democratiaid Cristnogol Ewrop, ydi mai trywydd adain chwith digamsyniol sydd i’r pwyntiau polisi hyn ac fe welir hyn fwyaf yn Pwynt 3:

“3) Mae cyfalafiaeth ddiwydiannol a chystadleuaeth economaidd – rydd oddiwrth reolaeth llywodraeth gwlad – yn ddrwg dirfawr ac yn gwbl groes i athrawiaeth cenedlaetholdeb cydweithredol.”

Gallai’r gosodiad fod wedi dod o enau’r Cymro mawr a sefydlodd yr egwyddor gydweithredol a fathodd, hefyd, y gair sosialaeth, sef Robert Owen, o’r Drenewydd – un y dylem ei anwesu fel un o gonglfeini’r weledigaeth gymdeithasol Gymreig.

Mae’n werth oedi am eiliad ar y geiriau a ddyfynnais, gan eu bod yn allweddol wrth geisio safleoli daliadau Saunders a hefyd yn bwysig i’r ffordd y mae Undeb Ewrop wedi tyfu.

Doedd Saunders Lewis, wrth gwrs, ddim yn Farcsydd; ac roedd yn feirniadol iawn o Gomiwnyddiaeth Sofietaidd – ac o ganlyniad yn ennyn gwg y Cymry – a Saeson – oedd yn sylfaenu eu gwleidyddiaeth ar ddadansoddiad Marcsaidd.

Ond wrth ddatgan nad oedd o’n ddilynydd i Karl Marx, tydi hynny ddim yn ei wneud yn gyfalafwr; nid dewis beinari Rhodd Mam ydi ystod y dewis yn y sbectrwm gwleidyddol. Gwnaeth Saunders yn gwbl glir, ym mhennod gyntaf Canlyn Arthur, ei elyniaeth tuag at gyfalafiaeth ryngwladol; a dyfynnaf ei eiriau : “Dyweder yma ar unwaith ac yn bendant, mai cyfalafiaeth yw un o elynion pennaf cenedlaetholdeb.”

Ac â ymlaen; “Mae’n rhaid i genedlaetholwyr gynllunio sut i ddwyn Cymru allan o rwymau cyfalafiaeth”. Ond wrth wneud hyn, mae’n derbyn pwysigrwydd busnesau bychain sy’n rhan o gymdeithas; a hefyd busnesau cydweithredol.

Ac mewn ysgrif ym 1932 dywed: “I’r cenedlaetholwr Cymreig, y mae’r Undebau Llafur yn sefydliadau amhrisiadwy gwerthfawr a bendithiol ac y mae eu parhad a’u llwyddiant yn hanfodol er mwyn sefydlu yng Nghymru y math o gymdeithas yr amcanwn ato.”

Dwi’n dyfynnu’r geiriau hyn, ynglŷn â natur y gymdeithas a’r economi y mae eisiau ei weld yng Nghymru, er mwyn gwadu yn ddi-flewyn-ar-dafod yr honiadau ei fod ar yr adain dde wleidyddol; a hefyd fel cyd-destun ei weledigaeth ehangach ar gyfer Ewrop.

Diben Cymuned Ewrop, o’r dyddiau cynnar, oedd hyrwyddo masnach rydd ar yr amod ei fod o fewn fframwaith cymdeithasol, ac felly i greu telerau cyfartal ar gyfer gweithwyr y gwahannol wledydd, yn hytrach na’u gadael ar drugaredd y farchnad.

Doedd llawer ym Mhrydain heb ddechrau dirnad hyn ym 1975, adeg y refferendwm ar aelodaeth Prydain o’r “Farchnad Gyffredin”. Felly, roedd yr adain dde fasnachol Seisnig yn ysu am aelodaeth o’r gyfundrefn newydd ble gallasant, yn eu tyb hwy, greu fwy fyth o elw preifat. Mewn gwrthgyferbyniad, fe ymatebodd y chwith Seisnig drwy wrthwynebu aelodaeth o’r Farchnad Gyffredin.

Ond roeddent wedi camddeall y weledigaeth Ewropeaidd: sef yr uchelgais o greu Ewrop gymdeithasol llawn cymaint â’r Ewrop economaidd: y “Social Europe” a ddaeth yn rhan hanfodol o’r frwydr dros y bennod gymdeithasol o fewn cyfansoddiad yr Undeb Ewropeaidd; a phan ganfu Maggie Thatcher a’i chriw fod oblygiadau gwaraidd o’r math yn rhan o’r weledigaeth, bu iddynt yn fuan iawn gamu nôl.

Dyna pam y gwelwyd erbyn Brexit, lawer ar adain dde Lloegr yn ffyrnig yn erbyn Undeb Ewrop; ac elfennau blaengar y chwith, o’i phlaid.

Byddai’n wirion i mi honni mod i’n cytuno a phob gair a ddeilliodd o enau Saunders Lewis; nac, yn wir, y cyfan o’r Deg Pwynt Polisi. Yn amlwg, roedd rhai pethau a oedd, efallai, yn gredadwy yn eu cyfnod – ond sy’n edrych yn hurt, braidd, heddiw. Ond erys brif ffrwd ei weledigaeth yn gwbl berthnasol.

Erthygl arall yn y gyfrol Canlyn Arthur, gyda thrywydd Ewropeaidd, yw’r un ar Tomáš Masaryk ac adfywiad cenedlaethol Bohemia; ac mae hyn yn ateb i rai beirniaid sy’n edliw mai dim ond diddordeb yn y gwledydd bach Celtaidd oedd gan Blaid Cymru pryd hynny. Masaryk lwyddodd i osod sylfaen i ‘r weriniaeth Tsiec sydd bellach yn wlad annibynnol.

Roedd Masaryk, fel Saunders Lewis, yn pwysleisio rôl diwylliant fel un o hanfodion y gymuned genedlaethol; ac fel SL, roedd yn gweld ei wlad o fewn fframwaith Ewropeaidd ac o fewn delfrydau Ewrop.

Edmygai Saunders ef oherwydd iddo “ddeffro enaid y genedl” a chyflawni hyn trwy weithredu’n ddi-drais. Mae Saunders yn uniaethu â gweledigaeth Masaryk, gan ddeud:

Iddo ef, yr oedd bod yn Fohemiad da yn golygu bod yn Ewropead da hefyd” gan ychwanegu

“…yr oedd gan Fasaryk pob amser dau gartref, Bohemia ac Ewrop. Dyna’r unig genedlaetholdeb y gallaf i ei edmygu…”.

Roedd yr agwedd allblyg – y syniad y gallai SL fod yn gartrefol bron unrywle yn Ewrop – yn naturiol yn lliwio ei agwedd yntau tuag at bobl sy’n symud i Gymru: ‘doedd ei genedlaetholdeb ddim yn seiliedig ar godi muriau o gwmpas Cymru; yn hytrach dywedodd

Rhaid troi’r estroniaid yn Gymry a rhoddi iddynt y meddwl Cymreig, y diwylliant Cymreig, a’r Iaith Gymraeg.”  

Er fel y gwyddom, weithiau haws deud na gwneud!         

Saunders Lewis, gyda’i gyd-ddiffynyddion
Lewis Valentine a D.J. Williams,
adeg prawf llys  Penyberth

Yn ei gyfraniad pwysig i’r gyfrol “Presenting Saunders Lewis” mae Dafydd Glyn Jones, wrth ysgrifennu am “Aspects of his work: his politics”, yn nodi – a dwi’n ei gyfieithu:

Trwy gydol y gyfrol, mae Canlyn Arthur yn rhagdybio mai’r genedl yw’r ffurf naturiol ar gymdeithas yn Ewrop ac yn sylfaen i wareiddiad y Gorllewin… i fodoli, ac i ennill cydnabyddiaeth i’r fodolaeth honno gan genhedloedd eraill, dyma’r unig ffordd, yn ôl Saunders Lewis, y gall Gymru gyfranogi’n llawn ac yn greadigol, o fewn cymdeithas ehangach.

A mae’r gyfranogaeth honno yn anhepgor os oes unryw ystyr i hunanlywodraeth.  Mae Senedd Gymreig yn angenrheidiol nid er mwyn galluogi i Gymru ymgilio i hunanddibyniaeth, ond er mwyn iddi adennill ei chysylltiad ag Ewrop”.

Yn ôl Dafydd Glyn, un o’r dylanwadau mwyaf ar Saunders Lewis oedd yr ysgolar Pabyddol Ffrengig, Jacques Maritain. Ef oedd un o arweinwyr Ffrainc a fynnodd fod amgenach lwybr i Babyddion Ffrainc na chefnogi’r mudiad lled-ffasgaidd Action Française.

Roedd delfrydiaeth Maritain yn cynnwys rhyddid yr unigolyn, yr angen am drefn o fewn cymdeithas a phlwraliaeth newydd sy’n osgoi unbennaeth a cheidwadaeth laissez-faire.

Bu’n ddylanwadol yn y gwaith o ddrafftio ‘r Datganiad Hawliau Dynol (Universal Declaration of Human Rights); fe ymgyrchodd i ddwyn sylw at erchyllterau’r Holocaust. Cyhoeddodd gyfrol ym 1936, “Integral Humanism” ac edrychir arno fel un a ysbrydolodd y mudiad Democrat Cristnogol yn Ewrop.

Roedd yn ffrind mynwesol i Robert Schuman, Gweinidog Tramor Ffrainc wedi’r rhyfel – yr un a allai hawlio ei fod, anad neb, yn sylfaenydd Undeb Ewrop!

Fe wnaed gwaith gwerthfawr ar bwysigrwydd syniadau Saunders Lewis am y berthynas hanfodol rhwng Cymru ac Ewrop, gan y Dr Emyr Williams, a enillodd ddoethuriaeth yng Nghaerdydd gyda’i thesis ar “The Social and Political Thought of Saunders Lewis”.

Mae Emyr Williams yn olrhain dylanwad Maritain ar Saunders; ac mae’n datgan yn ei draethawd – trosaf ei eiriau i’r Gymraeg:

Casgliad Maritain ydi fod y cysyniad o “sofraniaeth” yn anghywir o’i hanfod, gan fod awdurdod gwleidyddol yn tarddu o’r bobl, o’r corff gwleidyddol; ac nad ydyw’n disgyn o’r oruchel. Mae hyn yn sylfaenol i ddeall meddylfryd Saunders Lewis ynglŷn â’r cysyniad o sofraniaeth…”

 

Dwi’n ddyledus i Emyr Williams am ei help ac am gael astudio ei waith ymchwil. Ymhlith ei gasgliadau oedd:

  • Fod y syniad o archwladwriaeth ganoledig Ewropeaidd yn wrthun i SL;
  • Fod ei weledigaeth yn seiliedig ar yr egwyddorion o ffederaliaeth a sybsidiaredd;
  • Fod ei fodel ar gyfer Ewrop yn un o lywodraethiant lluosog ac aml-haenau (“multilevel, plural governance”);
  • Fod yr elfen o barhad diwylliannol cenedlaethol yn rhan annatod o’r cysyniad Ewropeaidd, ac yn rhan ganolog o hunaniaeth Ewrop.

Yn ôl Emyr Williams, “Pabyddiaeth a Ffrancoffilia Saunders Lewis oedd yr elfennau a’i yrrodd i weld y diwylliant Cymreig fel rhan o dreftadaeth Cristnogol Ewropeaidd ehangach; a’i gymell i geisio a symud Cymru i ffwrdd o’i pherthynas blwyfol a Lloegr a Phrydain, a cheisio â’i chael i gysylltu, yn ddiwylliannol ac yn wleidyddol, gyda’r byd ehangach.”

Mae Saunders Lewis yn cydnabod iddo gael ei ddylanwadu gan waith Emrys ap Iwan – yn benodol felly gan lyfr T. Gwynn Jones ar Emrys ap Iwan, a ddisgrifiwyd gan SL fel “Un o’r llyfrau hynny sy’n newid hanes ac yn dylanwadu ar genhedlaeth gyfan, gan ei hysbrydoli a rhoddi cyfeiriad i’w meddyliau.”.

Roedd Emrys ap Iwan, fel Saunders Lewis yn cael llawer o’i ysbrydoliaeth o Ffrainc; a hefyd o’r Almaen ble bu’n athro. Emrys ap Iwan fathodd y term “ymreolaeth”; gan ei ddiffinio mewn termau ffederal a defnyddio’r Swisdir fel sail.

Yn ôl Saunders Lewis, bu’r athronydd a hanesydd Ffrengig, Etienne Gilson, yn un o’r prif ddylanwadau arno; ac roedd Gilson ei hun yn awdurdod ar waith Descartes, ac yn cydweithio’n glos â Jacques Maritain!

Dywed rhai mai ei ddeffroad personol i bwysigrwydd canolog y deimensiwn Ewropeaidd a ddaeth a SL i ddatblygu ei ymwybyddiaeth wleidyddol a chenedlaethol.

Bu amser, yn y chwedegau a’r saithdegau, pan edrychodd lawer o fewn y mudiad cenedlaethol ar Undeb Ewrop fel rhwystr i annibyniaeth Cymru.

Yn fy marn i, heddiw, megis canrif yn ôl pan fireiniodd Saunders Lewis ei weledigaeth ar gyfer Cymru – nid Ewrop yw’r bygythiad i ddyfodol Cymru, nac i werthoedd Cymru, ond meddylfryd imperialaidd San Steffan sydd , gyfeillion, yr un mor wir heddiw ag ydoedd yn nyddiau Austen Chamberlain.

O safbwynt heddiw, yr hyn sy’n bwysig i ni ei gofio ydi, yn gyntaf, pam yr oedd SL yn edrych i’n gwreiddiau Ewropeaidd am ysbrydoliaeth? ‘Roedd hynny am resymau diwylliannol a chrefyddol, gan mai ein gwreiddiau Ewropeaidd sydd wedi creu ein hunaniaeth a’n diwylliant.

 O’r gwreiddiau hyn y mae ein gwerthoedd wedi datblygu; ac mae’r agwedd hon, i mi yn gwbl sylfaenol.

Ond mae rheswm arall eithriadol bwysig, paham na ddylem gefnu ar y gwaith a wnaed i uno’n cyfandir; ac mae hanes diweddar yr Iwcrain yn ein hatgoffa am hyn.

Mae rhai ohonom yma heddiw, â pherthnasau a ddioddefodd – o bosib a gollodd eu bywydau – yn y ddau ryfel arswydus a ymladdwyd rhwng cenhedloedd Ewrop yn ystod hanner gyntaf yr ugeinfed ganrif. Gadewch i ni byth anghofio mai er mwyn osgoi gweld y math gyflafan yn ein cyfandir ni, y daeth pobl at ei gilydd yn sgil yr ail ryfel, i geisio a chreu undod newydd, heddychlon, yn ein cyfandir.

I gloi, dof nôl at thesis Emyr Williams – sy’n tanlinellu’r ffaith nad yw SL yn gosod sofraniaeth cenedlaethol mewn gwladwriaeth annibynnol, fel conglfaen ei genedlaetholdeb Cymreig. Ac mae hyn yn ei wneud, yn ôl rhai gwyddonwyr gwleidyddol, yn unigryw o fewn ei gyfnod – ac ymhell o flaen ei amser. Yn sicr ddigon, nid yw wedi ei ynysu yn y gorffennol canoloesol, fel mae ei elynion gwleidyddol am i ni gredu.

Gweithiodd Emyr Williams ar ei thesis yn rhannol oherwydd na fu ymdrech ers y 70au i adolygu syniadau gwleidyddol SL yng ngoleuni’r newidiadau anferthol y deugain mlynedd diwethaf – sydd erbyn hyn yn cynnwys :

  • mynediad Prydain i Undeb Ewrop, wedyn ysywaeth ei gadael;
  • datblygiad pennod gymdeithasol Ewrop; cwymp comiwnyddiaeth ac ail-uno Ewrop;
  • dyfodiad gwledydd bychain yn aelodau llawn o Undeb Ewrop;
  • sefydlu senedd ddeddfwriaethol I Gymru;
  • pasio deddfau sy’n rhoddi statws swyddogol i’r iaith Gymraeg; a’r
  • Twf yn yr Alban ac yng Nghymru yn y gefnogaeth i annibyniaeth.

Mae’r rhain oll yn ategu’r alwad dros ail-asesu gwerthoedd a neges wleidyddol Saunders Lewis.

Dywed Emyr Williams am SL:

“…yn hytrach na gweld lle ar gyfer y genedl Gymreig o fewn hierarchaeth yr Ymerodraeth Brydeinig, mae’n gweld Undeb gwleidyddol ac economaidd Ewrop fel yr elfen hanfodol ar gyfer bywiogrwydd “cenhedloedd bach Ewrop” o fewn cyfundrefn egalitaraidd. Mae’r cysyniad o Undeb Ewrop felly yn ganolog i’w feddylfryd gwleidyddol”.

 Mae’r genadwri’n dod mewn brawddeg:

“Mae datblygiad yr Undeb Ewropeaidd, yn ogystal â’i hegwyddor sylfaenol o sybsidiaredd a llywodraethiant aml-haen, felly yn ein harwain i ail-asesu gweledigaeth Saunders Lewis”.

A dyna fy neges innau bore ma, ar lwyfan y Babell Len, i ni edrych eto ar ddysgeidiaeth un o lenorion mwyaf Cymru a fframiodd y weledigaeth ar gyfer y Gymru sydd ohoni – boed hynny yn nhermau hawliau iaith, perthynas â’n cyfandir, cyfiawnder cymdeithasol neu’r hyn sy’n hanfod i genedlaetholdeb gwaraidd a threfn ryngwladol.

Ac os ydym am ddefnyddio’r tair blynedd nesaf i ddysgu gwersi o’r ganrif a aeth heibio ers darlith 1926, ble gwell i ni gychwyn ar y gwaith nag yma yng ngwlad Llŷn ac ar lwyfan a ddarparwyd gan Brifysgol Abertawe. A lle gwell i gloi, na chyda dwy gerdd Williams Parry, yn gyntaf i’r Gwrthodedig:

Hoff wlad, os medri hepgor dysg,
Y dysgedicaf yn ein mysg
Mae’n rhaid dy fod o bob rhyw wlad
Y mwyaf dedwydd ei hystâd.

Ac eto, i’r Cyn-ddarlithydd:

Y Cyntaf oedd y mwyaf yn ein mysg
Heb gyfle i dorri gair o gadair dysg
Oherwydd fod ei gariad at ei wlad
Yn fwy nag at ei safle a’i lesâd.

Diolch yn fawr.     

Dafydd Wigley.                 

                                                            ****

Llyfryddiaeth

Egwyddorion Cenedlaetholdeb, Saunders Lewis, Plaid Genedlaethol Cymru. Argraffwyd yn 1926 gan Evan Jones, Argraffydd, Machynlleth.

The Welsh Nationalist Partty 1925-1945: A Call To Nationhood. D.Hywel Davies (1983) Cardiff. University of Wales Press.

Saunders Lewis: Letters to Margaret Gilcriest. Edited by Mair Saunders Jones, Ned Thomas and Harri Pritchard Jones (1993) Cardiff. University of Wales Press.

The Social and Political Thought of Saunders Lewis, Emyr Williams. A dissertation submitted at the School of European Studies, Cardiff University, in candidature for the degree of Doctor of Philosophy, Cardiff University.  June 2005. https://orca.cardiff.ac.uk/id/eprint/54521/
Social and political thought of Saunders Lewis. -ORCA (cardiff.ac.uk)

Penyberth – Pam y Symudwyd yr Achos o Gymru?

Mae ymchwil newydd yn dangos bod y penderfyniad dadleuol i symud achos llys llosgi Ysgol Fomio Penyberth o Gymru i Lundain wedi’i ysgogi gan bennaeth lleol yr heddlu yn hytrach na chan lywodraeth San Steffan.

Cafodd tri o aelodau mwyaf blaenllaw’r Blaid, Saunders Lewis, Lewis Valentine a DJ Williams eu carcharu ar ôl llosgi’r ysgol fomio a oedd yn cael eu codi ym Mhenyberth ger Pwllheli ym Mis Medi 1936.

Bu storom yng Nghymru yn dilyn y penderfyniad i symud yr achos i’r Old Bailey, a hynny ar ôl i reithgor yng Nghaernarfon fethu â chael y Tri’n euog o’r difrod.  Bu’r cyn-Brif Weinidog David Lloyd George ymhlith y llu a feiai lywodraeth y dydd, wrth ddweud mai dyma oedd y llywodraeth cyntaf i roi Cymru ar brawf yn yr Old Bailey.

Bellach mae ymchwil newydd gan yr arbenigwr cyfreithiol Keith Bush yn dangos bod y pwysau i symud yr achos wedi’i ysgogi gan Brif Gwnstabl Heddlu Sir Gaernarfon, Edward Williams, yn hytrach na chan weinidogion llywodraeth Llundain.

Mae ymchwil Mr Bush, sy’n Gymrawd Cyfraith Cymru yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru, wedi darganfod bod llythyr a ysgrifennwyd gan y Prif Gwnstabl ddeuddeng niwrnod ar ôl diwedd yr achos cyntaf yng Nghaernarfon wedi annog y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus i ddanfon yr achos y tu allan i Gymru.

I ddangos ei bryder, amgaeodd gopi o’r panel o ddarpar-reithwyr a farciwyd ganddo  i nodi pa reithwyr oedd wedi bod yn barod i gael y Tri yn euog a pha rai oedd ddim – saith dros euog a phump yn erbyn.

Roedd y dystiolaeth hon o’r rhaniad dwfn o fewn y rheithgor, ynghyd â’r awyrgylch tu allan a thu fewn i’r llys yn ystod y treial, yn ei gwneud yn angenrheidiol yn ei farn ef i gynnal yr achos dros y ffin yn yr Old Bailey: ychwanegodd fod canlyniad yr achos yng Nghaernarfon wedi rhoi hwb mawr i’r Blaid, a’u bod yn dweud y bydd canlyniad tebyg eto pe byddai’r difinyddion yn ymddangos gerbron rheithgor Cymreig.

Fodd bynnag, cymaint oedd y gwrthwynebiad a gododd yn erbyn y cais fel bod y Twrnai Cyffredinol wedi chwilio am opsiwn arall, gan gyfaddef nad oedd wedi rhagweld y gallai’r syniad o symud achos o Gymru i Loegr fod mor ddadleuol.

Cynigiodd bargyfreithwyr dros yr erlyniad ddewis amgen i’r Arglwydd Prif Ustus, sef cynnal ail brawf rywle arall yng Nghymru, gan awgrymu Caerdydd; ond erbyn hynny yr oedd yn rhy hwyr – yr unig gais o flaen y Llys oedd i’r achos gael ei symud o Gymru i Lundain.

Datgelwyd yr ymchwil mewn darlith a draddodwyd gan Mr Bush yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym Moduan ger Pwllheli, a drefnwyd gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru.  Mae hefyd yn edrych ar agweddau eraill o achos llys Penyberth, gan gynnwys y driniaeth o’r iaith Gymraeg yn ystod  yr achos cyntaf.

Fe’i cyhoeddir yn llawn yn Gymraeg ac yn Saesneg ar wefan y Gymdeithas, hanesplaidcymru.org

Tri Penyberth gan yr arlunydd Ifor Davies, arddangoswyd yn Y Lle Celf yr Eisteddfod Genedlaethol ym Moduan 2023.

Hanes Plaid Cymru