Elenid Jones, Wyn James ac Emrys Roberts
Nos Iau, 3 Rhagfyr am 7.30pm yng nghapel Bethlehem, Gwaelod-y-garth cynhaliwyd noson i gofio cyfraniad yr Athro Griffith John Williams a’i wraig, Elizabeth.
Roedd aelodau o’u teuluoedd – Elenid Jones ac Emrys Roberts – yn rhannu eu hatgofion amdanynt, ac roedd yr Athro E. Wyn James yn rhoi sgwrs ar y testun, “Gweld gwlad fawr yn ymagor”: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis.
Dyma sgwrs E Wyn James –
Cofio Dau o Fawrion Cymru
Trefnir noson i gofio bywydau dau o sylfaenwyr Plaid Cymru yng Ngwaelod y Garth (am 7.30pm, Nos Iau 3 Rhagfyr 2015 yng nghapel Bethlehem).
Testun y noson, a gynhelir gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru, yw’r Athro Griffith John Williams a’i wraig Elisabeth, a fu’n allweddol wrth ffurfio’r Blaid yn ystod yr 1920au.
Yn eu cartref yn Bedwas Place, Penarth y cynhaliwyd cyfarfod yn 1924, gyda Saunders Lewis ac Ambrose Bebb yn bresennol, a agorodd y ffordd i lansio Plaid Cymru’r flwyddyn ganlynol – gydag Elisabeth yn drafftio’r cofnodion.
Bu Griffith John Williams (1892-1963) yn athro Prifysgol, yn fardd ac yn ysgolhaig Cymreig a enillodd fri am ei astudiaeth wreiddiol o yrfa Iolo Morgannwg.
Ymhlith ei gyfraniadau oedd pamffledyn a gyhoeddwyd gan Blaid Cymru am draddodiad Cymreig Gwent a amlinellodd hawl yr hen Sir Fynwy i’w hystyried ei hun i fod yn rhan annatod o Gymru ddegawdau cyn sicrhau ei statws.
Roedd ei wraig Elisabeth hefyd yn enwog am ei chefnogaeth ddiwyro o’r iaith Gymraeg a’r ffordd Gymreig o fyw – wrth fynnu bod cofnodion o Gyngor Plwyf Pentyrch yn cael eu cadw yn y Gymraeg,
Sonnir yn yr ardal fel y byddai Mrs Williams yn cerdded heb wahoddiad i mewn i’r ysgol i ddysgu Cymraeg i’r plant, meddai ei nai, cyn-arweinydd Plaid Cymru Cyngor Merthyr, Emrys Roberts.
Yn ystod gweithgareddau’r noson bydd yr Athro E. Wyn James yn annerch ar y testun “Gweld gwlad fawr yn ymagor: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis” tra bydd aelodau o’u teuluoedd – Elenid Jones ac Emrys Roberts – yn rhannu eu hatgofion amdanynt.
Hefyd bydd arddangosfa o ran o’r eiddo a gafodd ei adael gan y cwpl i Amgueddfa Sain Ffagan.
—————————————————–
“Cymru am Byth”
Ymrwymiad Hynod Mrs Griffith John Williams
“Cymru am Byth” oedd geiriau olaf Mrs G.J. Williams wrth iddi farw ym 1979 yn Ysbyty Dewi Sant, Caerdydd. Cymru Rydd a Chymraeg oedd ei breuddwyd ers yn ferch fach ym Mlaenau Ffestiniog. Ac am hynny y brwydrai trwy gydol ei bywyd.
Dyddiau Cynnar
Ganed Elisabeth Roberts – y pedwerydd o 6 o blant Richard ac Elinor Roberts, 9 Leeds St yng nghanol tref y Blaenau – ym 1891. Milwr yn Ne Affrig ac wedyn chwarelwr yn Chwarel Oakley oedd Richard, yn wreiddiol o Landdeusant, Sir Fon. Hanai ei wraig Elinor o Drawsfynydd ac ar ôl i’w mam farw ymfudodd gweddill y teulu i’r Wladfa. Agorodd ei thad y gwesty cyntaf yn y Gaiman (lle y dywedir i Butch Cassidy a’r Sundance Kid aros am gyfnod wrth ffoi o gyfraith yr Unol Daleithiau). Erbyn hyn mae’r adeilad yn gartref i Ysgol Gerdd y Gaiman. Ond arhosodd Elinor yng Nghymru i briodi a magu 6 o blant.
Roedd Richard ac Elinor am i’w plant gael addysg dda, ond ni allent fforddio danfon mwy na dau ohonynt i’r coleg. Y cyntaf oedd Huw, y bachgen hynaf, a ddaeth yn weinidog gyda’r Bedyddwyr ac a dreuliodd flynyddoedd maith wedyn yn athro Cymraeg yn Ysgol Ramadeg y Bechgyn Llanelli. “Huw Bobs” oedd yr enw a roed arno yno mae’n debyg.
Aeth Elisabeth i goleg Aberystwyth i astudio’r Gymraeg. Cyd-ddisgybl iddi oedd Griffith John Williams o Gellan, Ceredigion a’r ddau ohonynt wedi cysegru eu bywydau i astudio a hybu’r iaith Gymraeg. Aeth Elisabeth yn athrawes y Gymraeg yng Nghilfynydd, Pontypridd ac yn y Cendl (Beaufort) ar gyrion Penycae (Ebbw Vale). Cafodd Griffith John swydd yn adran Gymraeg y coleg yng Nghaerdydd a phan briodasant, yn ôl yr arfer y dyddiau hynny bu raid i Elisabeth roi’r gorau i’w swydd.
Gwreiddiau Plaid Cymru
Roedd Elisabeth yn arbennig yn gymeriad cryf iawn – yn gwybod ei meddwl ei hun ac yn barod iawn i fynegi ei safbwynt. Roedd hi’n fenyw weithgar iawn hefyd a chwiliai bob amser am ffordd i roi ei syniadau ar waith. Roedd hi a Griffith John yn poeni’n arw am ddyfodol yr iaith Gymraeg yn y cyfnod wedi’r rhyfel byd cyntaf ac aethant ati i wahodd un neu ddau o gyfeillion i’w cartref ym Mhenarth i drafod y sefyllfa. Yno, ym Mis Ionawr 1924, y penderfynodd 4 ohonynt – Griffith ac Elisabeth ynghyd a Saunders Lewis ac Ambrose Bebb – sefydlu mudiad a fyddai’n brwydro dros wlad a fyddai’n rhydd ac yn Gymraeg ei hiaith. Penodwyd Ambrose Bebb yn Gadeirydd y grŵp, Saunders Lewis yn Ysgrifennydd a Griffith John Williams yn Drysorydd. Ond Elisabeth gymerodd gofnodion yn cyfarfod ac mae’n fwy na thebyg mai hi oedd yn mynnu gwneud rhywbeth ymarferol ac nid siarad amdano’n unig. Yn ei hangladd yng Nghapel Bethlehem, Gwaelod y Garth ychydig filltiroedd y tu allan i Gaerdydd, dywedodd y gweinidog, y Parchedig Rhys Tudur, mae dipyn o her oedd ymweld â Mrs Williams yn ei chartref Bryn Taf, achos ar bob ymweliad byddai’n rhoi rhestr newydd iddo o bethau y dylid eu gwneud a mynnu holi ynglŷn â hynt yr holl brosiectau eraill a roddwyd iddo ar yr ymweliad blaenorol – a hyn cofiwch pan oedd hi yn ei hwythdegau ac wedi bod yn weddw ers rhyw ugain mlynedd.
Yn y misoedd ar ôl y cyfarfod cyntaf hwnnw ym Mhenarth ymunodd eraill megis D.J. Williams a’r criw bach cyntaf ac yna clywed am grŵp tebyg yn y gogledd o gwmpas HR Jones. Daeth y ddau yma at ei gilydd, wrth gwrs, yn Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli ym 1925 i sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru.
Traddodiad Llenyddol Morgannwg a Gwent
Roedd Griffith John Williams yn ddarlithydd penigamp ar ieitheg a gramadeg Gymraeg ond canolbwyntiai hefyd ar draddodiad ieithyddol a llenyddol Bro Morgannwg a Gwent. Efe, wrth gwrs, oedd y prif awdurdod ar waith yr amryddawn Iolo Morgannwg (daeth ei ddisgynnydd, Taliesin Williams, yn gyfaill i Griffith John ac Elisabeth) ac fe benodwyd Griffith John yn Athro’r Gymraeg yng Nghaerdydd ar ôl i WJ Gruffudd gael ei ethol i’r senedd. A phan symudodd T.J. Morgan (tad Rhodri Morgan) o Gaerdydd i fod yn Athro’r Gymraeg yng ngholeg Abertawe penodwyd Saunders Lewis i’r swydd wag yng Nghaerdydd yn ei le.
O’r dechrau, aeth Griffith John ac Elisabeth i grwydro pob rhan o Gwent a Morgannwg ac yn aml Elisabeth oedd yn cadw cofnodion o’r hyn a ddarganfyddwyd. Aeth hi gyda’i gwr sawl gwaith hefyd i’r Eidal ar drywydd y pabydd Griffith Roberts a aeth yno i osgoi erledigaeth grefyddol yn Lloegr adeg Elizabeth l. Daeth yn ffigwr amlwg yno, yn ysgrifennydd i Cardinal Borromeo ym Milan. Yno y sgrifennodd y geiriadur cyntaf yn yr iaith Gymraeg – un o ddiddordebau eraill Griffith John.
Nid gwneud nodiadau yn unig oedd cyfraniad Elisabeth i waith ei gwr – ond eu cadwa’u trefnu’n daclus hefyd. Yn wir fe gynlluniodd gwpwrdd arbennig a degau o ddroriau bychain union y maint cywir i gadw’r holl nodiadau ar ddarnau bach o bapur – i gyd yn eu lle a’u trefn briodol. Gwnaethpwyd y cwpwrdd yma – a chryn dipyn o ddodrefn arall yn Bryn Taf, Gwaelod-y-Garth lle ymgartrefodd y ddau o 1929 ymlaen – gan ffatri ddodrefn a sefydlwyd gan y Crynwyr ym Mrynmawr adeg y dirwasgiad – mwy am hynny eto.
Roedd Elisabeth hefyd yn helpu paratoi deunydd i’w argraffu – yn enwedig felly’r gwaddol o ddeunydd a adawodd Griffith John ar ei ôl pan fu farw ym 1963.
Maes Addysg
Er na allai Elisabeth ddal swydd athrawes wedi iddi briodi, roedd ei diddordeb mewn addysg Gymraeg yn parhau. Yn Bryn Taf yng Ngwaelod y Garth y trafodwyd hybu addysg trwy gyfrwng y Gymraeg a’r angen am ysgol Gymraeg yn ardal Caerdydd.
Wedi’r ail ryfel byd sefydlwyd ffrwd Gymraeg yn un o ysgolion y ddinas nes cael ysgol iawn yn Llandaf – a’r enw a roed ar yr ysgol oedd Bryn Taf.
Lleolir Bryn Taf, Gwaelod-y-Garth nesaf at fynediad cefn i ysgol y pentref. Adeg hoe rhwng gwersi’r ysgol, roedd Elisabeth yn annog y plant i ddod dros y Ion fechan i mewn i ardd Bryn Taf lle y byddai’n canu’r delyn a dysgu’r plant i ddawnsio. (Roedd y delyn hon yn perthyn gynt i Evan James, Pontypridd ac ar yr union delyn yma y cyfansoddwyd Hen Wlad fy Nhadau. Yn ddiweddarach rhoddwyd y delyn i Ysgol Rhydfelen i’w defnyddio gan delynorion ifainc a threfnwyd i John Thomas, gwneuthurwyr telynau yng Ngwaelod-y-Garth, ei hatgyweirio. Pan symudodd Ysgol Rhydfelen fe roddwyd y delyn i Amgueddfa Pontypridd). Pe bai’r tywydd yn anffafriol, pan fyddai’r plant yn ymweld â Bryn Taf, aent i mewn i’r tŷ a dysgu gwneud hetiau, neu gychod papur – a’r cyfan trwy gyfrwng y Gymraeg er na fedrai’r rhan fwyaf o’r plant siarad yr iaith. Roedd Elisabeth yn gyndyn iawn i droi i’r Saesneg gan gredu y byddai’r plant yn dysgu Cymraeg yn rhwydd dim ond wrth ddal ati i siarad â nhw yn yr iaith.
Ceir hanesion hefyd iddi gerdded i mewn i’r ysgol yn aml a chymryd dosbarth drosodd a rhoi gwers Gymraeg iddynt – a’r staff yn ofni ymyrryd! Roedd rhai o’r plant yn mynd o gwmpas y pentref o ddrws i ddrws bob blwyddyn i gasglu ar gyfer y genhadaeth dramor. Gwyddent na fyddent yn cael dimai goch yn Bynt Taf oes nad oeddent yn gofyn yn Gymraeg. Mae yna bobl uniaith Saesneg yn byw yn y pentref o hyd sy’n gallu adrodd yn rhugl y cyfarchiad Cymraeg oedd yn rhaid ei ddefnyddio wrth ymweld â Mrs Williams!
Gwreiddiau UCAC a Sain Ffagan
Bu’r annwyl Gwyn Daniel yn Brifathro ar Ysgol Gwaelod-y-Garth am gyfnod yn yr amser yma ac roedd yn ymweld â Griffith John ac Elisabeth y aml iawn am sgwrs wedi’r ysgol. Yma y dechreuwyd trafod a chynllunio ffurfio undeb athrawon i Gymru – a dyna oedd gwreiddyn Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) y bu Gwyn Daniel yn Ysgrifennydd cyntaf arni.
Ym 1968 rhoddodd Mrs Williams swm sylweddol i UCAC er mwyn sefydlu Ysgoloriaeth Bryn Taf i roi cymorth ymarferol i Gymry Cymraeg ifainc oedd dan anfantais gorfforol neu feddyliol.
Roedd Gwaelod-y-Garth yn rhan o blwyf Pentyrch, ar gyrion Caerdydd. Roedd Mrs Williams yn mynychu holl gyfarfodydd cyhoeddus y Cyngor Plwyf ac yn mynnu siarad yn Gymraeg bob tro. Yn wir, er bod nifer o Saeson heb sôn am Gymry di-Gymraeg ar y Cyngor o dro i dro, roedd hi’n allweddol wrth sicrhau y gellid siarad Cymraeg neu Saesneg yn y cyfarfodydd. Yn fwy na hynny, cedwid cofnodion swyddogol y Cyngor yn Gymraeg yn unig hyd at wedi’r ail ryfel byd. Bron yr unig eiriau Saesneg a glywid ganddi erioed oedd pan oedd hi’n dynwared yn chwareus ryw Sais ar y Cyngor Plwyf a atebai bob tro pan ofynnid a oedd y cofnodion yn gywir “l suppose so” mewn acen grach iawn er nad oedd yn gallu deall y cynnwys!
Roedd lorwerth Peate, a ddaeth wedyn yn guradur cyntaf yr Amgueddfa Werin yn Sain Ffagan, yn ymwelydd aml a Bryn Taf hefyd yn ystod yr ail ryfel byd ac yno y trafodwyd y syniad o sefydlu amgueddfa o’r fath. Ni wn pwy gafodd y syniad yn wreiddiol ond gallwn fod yn bur sicr mai Elisabeth oedd un o’r rhai pennaf i fynnu y dylid gwireddu’r syniad yn hytrach na siarad amdano’n unig.
Darparu Gwaith
Er mor frwd dros yr iaith Gymraeg, roedd ei diddordebau’n fwy eang o lawer na hynny’n unig. Roed hi’n deall yn iawn na fyddai iaith a thraddodiadau’r wlad yn parhau os nad oedd modd i gymunedau Cymraeg eu cynnal eu hunain yn economaidd. Roedd hi’n ysgrifennu’n ddi-baid at Awdurdodau Lleol Cymru i’w hannog i brynu unrhyw nwyddau angenrheidiol gan gwmnïau lleol ac i ddefnyddio cwmnïau lleol ar gyfer pethau megis argraffu.
Roedd hi hefyd yn gohebu a mudiad y ”Co-op” yn yr Alban a chael ganddynt restrau maith o’r defnydd a wnaethant hwy o gynhyrchwyr lleol ac wedyn annog y mudiad yng Nghymru i ddilyn eu hesiampl a phrynu nwyddau lleol Cymreig lle bynnag oedd hynny’n bosibl.
O Waelod-y-Garth i Lundain
Unwaith eto fe ddangosodd ei diffyg amynedd a siarad yn unig. Roedd diweithdra’n cynyddu ymhlith dynion y pentref yn y tridegau, a sylweddolodd Mrs Williams mai’r menywod oedd yn dioddef bennaf gan mai arnyn nhw y syrthiai’r cyfrifoldeb o sicrhau digon o fwyd i’r teulu. Aeth ati i greu gwaith i grŵp o ferched y pentref – gan gadw hen grefft yn fyw’r un pryd.
Mae Bryn Taf yn dŷ go fawr ac yno stafelloedd ar yr ail Iawr na wnaed llawer o ddefnydd ohonynt. Trefnodd Mrs Williams i’r merched ddysgu sut i gwiltio. Roedd hi’n paratoi’r patrymau ar sail patrymau traddodiadol ar gyfer pethau fel clustogau a chwrlidau gwely a pherswadiodd rai o blant yr ysgol i fynd allan i’r caeau a’r lonydd i gasglu gweddillion gwlân defaid o’r perthi er mwyn eu llenwi. Talwyd i saer lleol wneud y fframau pren angenrheidiol ar gyfer y gwaith cwiltio a sefydlwyd gweithdy yn llofftydd Bryn Taf. Mrs Williams ei hun oedd yn gyfrifol am brynu deunydd addas ac am werthu’r cynnyrch.
Yr adeg yma, mae’n debyg, yr ymgysylltodd a siop fawr David Morgan yng Nghaerdydd a’u perswadio i drefnu arddangosfa o grefftau tŷ traddodiadol Cymreig – a ddaeth yn achlysur blynyddol nodedig am flynyddoedd maith yn yr Aes yng Nghaerdydd a Mrs Williams yng nghlwm wrth y peth ar hyd yr amser. Ond sylweddolodd Mrs Williams nad oedd gan bobl de Cymru lawer o arian yn ystod y dirwasgiad i brynu holl gynnyrch grŵp cwiltio Gwaelod-y-Garth, felly dyma hi’n hogi ei phac a mynd ag esiamplau o’u gwaith i siopau mawr Llundain. Erbyn hyn roedd merched Gwaelod-y-Garth yn cynhyrchu betgynau hardd ac roedd siop enwog Liberty yn Llundain yn talu £25 yr un amdanynt – fyddai’n gyfystyr a sawl cant o bunnoedd heddiw. Enillwyd gwobr Brydeinig am y cynnyrch ac mae enghraifft neu ddwy o’r betgynau hynod o gain yma i’w gweld o hyd yn Amgueddfa Sain Ffagan.
Roedd Mrs Williams yn gefnogol iawn i’r Crynwyr pan benderfynasant agor ffatri ddodrefn i roi gwaith i bobl ardal Brynmawr. Fel y nodwyd eisoes, hi gynlluniodd y cwpwrdd mawr arbennig y cedwid holl nodiadau ymchwil ei gwr ynddo a threfnu i’r ffatri newydd adeiladu’r cwpwrdd i’w gofynion hi. Prynodd nifer sylweddol o ddodrefn arall gan y cwmni hefyd, yn enwedig dodrefn ystafell wely. Fe geir hanes y fenter hon yn Brynmawr mewn llyfryn diddorol iawn a gyhoeddwyd gan Wasg Carreg Gwalch. Fe geir ynddo restr o bobl a brynodd ddodrefn o’r cwmni. Mae’n ddiddorol sylweddoli fod y rhan fwyaf ohonynt yn gyfeillion i Griffith John Williams a’i wraig. Er na ellir profi hynny, wrth gwrs, rwy’n weddol sicr mai hi oedd wedi rhoi pwysau ar bob un ohonynt i gefnogi’r fenter newydd hon!
Deallodd Mrs Williams er y gallai ei gwaith gyda nifer o bentrefwyr Gwaelod-y-Garth fod o les iddynt hwy, na allai fod yn ateb cyflawn i’r argyfwng a wynebai holl hen ardaloedd diwydiannol y de. Ysgrifennodd at weinidog pob capel ac eglwys yn y de-ddwyrain a’u hannog i ddod ynghyd i drafod beth ellid ei wneud i ymateb i’r sefyllfa – rhaid cofio bod gweinidogion ac offeiriaid yn bobl ddylanwadol iawn yn y gymdeithas yr adeg honno. Daeth cannoedd ynghyd i’r cyfarfod a drefnodd Mrs Williams yng Nghaerdydd a hi eto yn cymryd y cofnodion – bu raid iddi fynd a menyw arall gyda hi yn gwmni -yr unig ddwy ferch yn y cyfarfod niferus hwnnw – gan na fyddai’n weddus yr adeg honno i fenyw fod ar ei phen ei hun yn y fath gwmni! – Dyma oedd dechrau’r ymgyrch i sicrhau mwy o waith i ddynion yr ardal, ymgyrch a fu’n gyfrifol am sefydlu Ystâd Fusnes gyntaf Cymru yn Nhrefforest – o fewn tafliad carreg bron i Waelod-y-Garth ar ochr arall Cwm Taf.
Cofio’r Blaid
Trwy’r holl weithgaredd yma, bu Mrs Williams yn driw i’r Blaid a helpodd ei sefydlu yn ôl ym 1924 a 1925. Roedd hi’n gohebu, er enghraifft, a Robert Maclntyre, llywydd yr SNP ar y pryd, i drafod ai doeth neu beidio fyddai ymgyrchu dros benodi Ysgrifennydd Gwladol i Gymru. Ym mhumdegau a chwedegau’r ganrif ddiwethaf gwelwyd hi’n gyson iawn ym mhrif swyddfa’r Blaid yn Stryd y Frenhines, Caerdydd – yn aml yng nghwmni ei brawd Hendri (sef fy nhad, W.H.) yn stwffio pethau i mewn i amlenni a diweddaru’r cofnodion aelodaeth ac ati. A phan ddeuthum yn un o arweinwyr Cyngor Merthyr Tudful yn enw’r Blaid yn y saith degau – y corff etholedig cyntaf erioed y bu’r Blaid yn gyfrifol amdano – roedd hi bob amser yn barod ei hawgrymiadau ynglŷn á’r hyn y dylai’r Cyngor ei wneud. (Roeddwn yn deall sylwadau’r Parch Rhys Tudur i’r dim!)
A phan fu farw, aeth holl lyfrau Bryn Taf i’r Llyfrgell Genedlaethol, y dodrefn a pheth o’r gwaith cwiltio i Sain Ffagan a’r gweddill – gan gynnwys Bryn Taf ei hun – i Blaid Cymru. Ni chafodd hi a Griffith John unrhyw blant eu hunain. Cymru a’r Cymry oedd eu plant nhw a mawr oedd eu gofal amdanynt. Os gwireddir y geiriau “Cymru am Byth”, bydd y ddau ohonynt wedi cyfrannu’n sylweddol at y genedl rydd honno.
Emrys Roberts