S.O. – CYMÊR A CHYMRO
Bu S.O. Davies yn AS Llafur dros Ferthyr Tudful o 1934 hyd 1970. Cafodd ei ethol am y tro cyntaf mewn is-etholiad yn dilyn marwolaeth yr AS ILP lleol gyda 51% o’r bleidlais (yn erbyn rhyddfrydwr, ymgeisydd ILP a chomiwnydd) a 68% yn etholiad cyffredinol 1935 yn erbyn yr ILP yn unig. Ond am weddill ei yrfa, cafodd gefnogaeth gan ganrannau a amrywiai rhwng 74% ac 81%. Y Pleidwyr a safodd yn ei erbyn yn y 50au a’r 60au oedd Trevor Morgan (fel cenedlaetholwr annibynnol), Ioan Bowen Rees a Meic Stephens.
Ond cyn etholiad 1970 cafodd gohebydd gyda’r Merthyr Express gip ar restr o ddarpar-ymgeiswyr y Blaid Lafur drwy Gymru, Lloegr a’r Alban. Roedd enw S.O. Davies yno, gyda’r symbol * yn ei ymyl. Gofynnodd y gohebydd i’r argraffwyr beth oedd ei arwyddocâd a chael yr ateb ei fod yn golygu ‘not re-adopted’ gan fod y blaid leol wrthi yn y broses o ddewis olynydd i S.O., er na fu trafodaeth rhyngddyn nhw ac yntau am y penderfyniad. Cyhoeddodd y Merthyr Express y newydd syfrdanol hwn am ollwng un a oedd wedi gwasanaethu ei bobl fel cynghorydd lleol, maer ac aelod seneddol am ddegau o flynyddoedd.
Mae’r gweddill yn chwedl. Safodd S.O. fel ymgeisydd ‘Llafur Annibynnol’ (na fyddai’n gyfreithiol-bosib heddiw), gan ennill 51% o’r bleidlais yn erbyn y Llafurwr swyddogol Tal Lloyd (cyn-faer arall). Drwy gyd-ddigwyddiad rhyfedd, dyna’r union ganrannau (o’u talgrynnu) a gafodd yr S.O. buddugol a’i wrthwynebydd rhyddfrydol yn is-etholiad 1934. Yn 1958 cynhaliwyd cynhadledd flynyddol Plaid Cymru yng Nghastell Cyfarthfa, a Tal Lloyd oedd y maer a groesawodd yr aelodau yn swyddogol i’r fwrdeistref yn rhinwedd ei swydd.
Chris Rees oedd ymgeisydd Plaid Cymru yn 1970. Dywedodd wrthyf un tro nad llongyfarch S.O. a wnaeth yn unig yn y cyfrif ond ychwanegu mai dyna’r tro cyntaf iddo fedru dweud mor falch ydoedd nad oedd wedi ennill ei hun! A gwn am o leiaf un aelod o’r Blaid a fu’n helpu S.O. yn ei ymgyrch.
Roedd S.O. Davies yn wladgarwr. Yn y cofnod Wikipedia amdano dywedir: Largely indifferent to party discipline, he defied official Labour policy by championing such causes as disarmament and Welsh nationalism. Cefnogodd fudiad deiseb Senedd i Gymru yn y 1950au, gan ymuno â’r siaradwyr ar y llwyfan mewn rali a drefnwyd gan Blaid Cymru yng Nghaerdydd ym Medi 1953 (gw. y llun ar dudalen 297 o Tros Gymru, J.E. a’r Blaid gan J.E. Jones, 1970). Ac yn 1955 cyflwynodd ei fesur ‘Government of Wales’ yn Nhŷ’r Cyffredin, a baratowyd gyda chymorth gan arbeniwyr o blith aelodau’r Blaid. Ond yn ôl y disgwyl, ni fu ei ymgais yn llwyddiannus.
Dyma un rhan ddifyr o’r drafodaeth ar lawr y Tŷ. Dywedodd S.O. bod cefnogaeth i’r mesur yn dod o ‘Monmouthshire, Cardiff, West —’. Torrodd George Thomas (AS Gorllewin Caerdydd) ar ei draws gan honni: ‘The hon. Gentleman will not get much support there’. Gorffennodd S.O. ei frawddeg yn feistrolgar: ‘— Rhondda, and other places’.
Bu farw S.O. Davies yn 1972, ac yn yr is-etholiad a enillwyd i Lafur gan Ted Rowlands gyda 48.5% o’r bleidlais, cafodd Emrys Roberts, ymgeisydd Plaid Cymru 37.
PHILIP LLOYD
