Categori: Digwyddiadau

Isetholiad Glyn Ebwy, 17 Tachwedd 1960

Philip Lloyd

Dyma’r isetholiad a ddilynodd farwolaeth Aneurin Bevan.  Es i yno i helpu yn ystod wythnos hanner tymor Mis Hydref, ynghyd â’m cyd-athro yn Ysgol Glan Clwyd (y Rhyl), Gwilym Hughes.  Arhoson ni gyda Mr a Mrs Dewi Samuel, aelodau lleol o’r Blaid.  Nes ymlaen fe safodd Gwilym yn ymgeisydd Plaid Cymru mewn etholiadau cyffredinol ar gyfer Dwyrain Fflint, Gorllewin Flint a Chonwy, yn ogystal â chael ei ethol i Gyngor Dosbarth Dinesig y Rhyl.  Lluniodd gartwn yn y Welsh Nation yn dangos Harold Wilson ac Alec Douglas-Home yn arwain gorymdaith ddwy-blaid yn cario baneri’n dweud: ‘Ban Plaid’; sylwadau miniog ar y cyd-gynllwynio gan Lafur a’r Torïaid i wadu darllediadau gwleidyddol i Blaid Cymru.

Dyma luniau a dynnais yn ystod yr wythnos honno, gan ddangos:-

Ymgeisydd Plaid Cymru Emrys Roberts gyda chorn siarad ar ben y car ac yn sgwrsio gyda phleidleiswyr Swyddfa’r Blaid yn Nhredegar Posteri mawr etholiadol ar hysbysfyrddau Meddygfa Tredegar a ddyddiai o’r ddarpariaeth wedi’i hariannau’n lleol oedd yn sail i’r gwasanaeth iechyd gwladol a sefydlwyd gan Aneurin Bevan yn ystod y llywodraeth Lafur a etholwyd yn 1945

Hefyd ceir dau lun o ddarlledu anghyfreithlon yn ystod ymgyrch yr etholiad (rhan o’m casgliad ‘Radio Wales’o luniau)

Y canlyniad:- Michael Foot (Llafur) 20,528 Sir Brandon Rhys Williams, Bart (Tori) 3,799 Patrick Lort-Phillips (Rhyddfrydol) 3,449 Emrys Roberts (Plaid Cymru) 2,091

Canran yn pleidleisio: 76.1%

Ymgyrch Seneddol Cyntaf Plaid Cymru yn Sir y Fflint 1959

Philip Lloyd

Ymgeisydd Seneddol cyntaf Plaid Cymru yn Sir y Fflint fu Nefyl Williams, a hynny pan gafodd y sir ei rhannu’n ddwy etholaeth: Dwyrain a Gorllewin.  Fe safodd yn 1959 yng Ngorllewin Fflint, a oedd yn ymestyn o Lanelwy yn y cefn gwlad, y Rhyl ar lan y môr a Bae Colwyn yn y gorllewin i Dreffynnon a’r Wyddgrug yn y dwyrain, ynghyd â nifer helaeth o bentrefi diwydiannol.  Yr oedd ardaloedd diwydiannol y Fflint a Glannau Dyfrdwy yn ogystal â Maelor, ardal wledig ar wahân a ffiniai’n bennaf â siroedd Caer ac Amwythig, i gyd yn etholaeth Dwyrain Fflint.

Cwrddais gyntaf gyda Nefyl ym Mis Awst 1958, pan gadeiriodd un o’r grwpiau trafod yng nghynhadledd flynyddol y Blaid yng Nghastell Cyfarthfa, Merthyr Tudful.  Yn dal, ei wallt o liw arian a’i lefaredd yn feddal, fe wnaeth argraff arna’i ar unwaith wrth iddo lunio’n trafodaethau gyda sgil ac amynedd.  Ychydig y sylweddolais ar y pryd y byddwn innau o fewn wythnosau’n rhan o drefniadaeth y Blaid yn ei ardal enedigol yng ngogledd-ddwyrain Cymru.  Ym Medi, dechreuais ar fy ngyrfa ddysgu yn nhre sirol yr Wyddgrug a chyn hir fe gefais wahoddiad i fod yn aelod o Bwyllgor Rhanbarth Gorllewin Fflint.

Fel y dywedais, ymladdodd Plaid Cymru yr etholaeth honno am y tro cyntaf yn 1959.  Daeth hynny’n syndod ac yn her i ni, gan nad oedden ni wedi ystyried y Rhyl a’r Wyddgrud ayb i fod yn addawol yn wleidyddol.  Ond meddwl fel arall roedd Llywydd y Blaid Gwynfor Evans.  Daeth yntau i gyfarfod o’r Pwyllgor Rhanbarth ac awgrymu yn ei ffordd fonheddigaidd ond argyhoeddiadol ein bod yn ymladd yr etholiad nesaf.  Rhaid i mi gyfaddef mai anghredinedd hwyliog oedd fy ymateb cyntaf i.  Ond barn Gwynfor a orfu.  Rydyn ni wedi ymladd Gorllewin Fflint a’i holynydd Delyn (llai Llanelwy, y Rhyl a Phrestatyn ond yn cynnwys Fflint) byth oddi ar hynny.  A
Dwyrain Fflint o 1966 ymlaen (ac yn ddiweddarach Alun a Glannau Dyfrdwy, llai Fflint a Maelor) gyda Gwilym Hughes, fy nghyd-weithiwr yn Ysgol Glan Clwyd, y Rhyl (ysgol uwchradd Gymraeg gynta’r sir) fel yr ymgeisydd y ddau dro cyntaf.

Pwy fyddai ymgeisydd cyntaf Plaid Cymru?  Cynigiodd Gwynfor enw: Richard Hall Williams,darlithydd yng Ngholeg Addysg Bellach Cei Connah.  Yn anffodus erbyn hyn wedi marw, ef fu wedyn yn gyfrifol am amaethyddiaeth yn y Swyddfa Gymreig, a daeth ei wraig Nia yn gyd-olygydd Hon, y cyfnodolyn Cymraeg i ferched, gyda Marion Arthur Jones. Y diweddar Athro Stephen J. Williams enwog a llwyddodd i amddiffyn yr hawl i’w alw felly pan wrthwynebodd y cyhoeddwyr.  Nid ‘hi’ oedd yr ystyr, fe daliodd, ond ‘y peth benywaidd’. Pwy allai ddadlau gyda’r fath academaidd o fri!

I ddychwelyd i Blaid Cymru a 1959. Penodwyd triawd i alw gyda Richard Hall Williams yn ei gartref wrth ymyl y coleg.  Arweiniodd Nefyl fel cadeirydd y Pwyllgor Rhanbarth, a Len Davies o’r Wyddgrug a minnau oedd yr aelodau eraill.  Y ddealltwriaeth glir oedd y byddai Nefyl yn dod yn ymgeisydd pe cai’r gwahoddiad ei wrthod.  Gwrthod a wnaeth, a hynny’n gyfeillgar.  Felly, gen i mae’r anrhydedd (?) o wybod mai Nefyl Williams fyddai banerwr cyntaf y Blaid yn y rhan anaddawol honno o’r wlad – a’r diolch i gyd i Gwynfor.

Cynnyrch o’r Glannau Dyfrdwy diwydiannol fu Nefyl ac fe gafodd gyflogaeth ar waith strategol yng ngwaith dur John Summers yn Shotton yn ystod yr ail ryfel byd.  Aeth ymlaen wedyn i gymhwyso yn athro, gan ddysgu celf yn Ysgol Ramadeg Alun, yr Wyddgrug.  Dysgodd ef a’i wraig Myfanwy y Gymraeg yn oedolion, a sicrhau fod ei mab Gwynfor yn derbyn addysg Gymraeg mewn sir a dorrodd dir newydd yn y maes dan arweiniad ysbrydoledig y Cyfarwyddwr Addysg Dr B. Haydn Williams.  Mae sillafiad Cymraeg ei enw cyntaf, sydd yn amlwg yn amrywiad o ‘Neville’, yn awgrymu ei gefnogaeth i’r iaith genedlaethol.  Ond pan gafodd Ysgol Maes Garmon (uwchradd, Gymraeg) ei hagor yn 1961, gwrthododd wahoddiad i gynnig am swydd Pennaeth Celf gan fynnu, gyda’i wyleidd-dra arferol ond dianghenraid,  nad oedd ei Gymraeg yn ddigon da.

Mewn cyfarfod ym Mhrestatyn i fabwysiadu Nefyl yn ymgeisydd yn ffurfiol, fe’i cyflwynwyd o’r gadair gan y Parchedig R.R. Jones fel ‘Nefyl Williams B.A’, nid o achos ei gymwysterau academaidd (nid oedd wedi graddoli) ond mewn cydnabyddiaeth o’i bersonoliaeth: y tro hwn, meddid, roedd ‘B.A.’ yn sefyll dros y geiriau ‘bachgen annwyl’.

Canlyniad yr etholiad oedd:-

Nigel Birch (Ceidwadol) 20,446 (52.05%)

Ronald Waterhouse (Llafur) 12,925 (32.90%)

L.E. Roberts (Rhyddfrydol) 4,319 (10.99%)

Nefyl Williams (Plaid Cymru) 1,594 (4.06%)

Enwyd Nefyl ar y papur pleidleisio yn ‘E.N.C. Williams’; yr ‘E’ yn dynodi Ernest; a’r ‘C’ Coppack, enw cyffredin yng Nglannau Dyfrdwy.

Y dyddiau hynny, cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus ar adeg etholiad.  Chwaraeodd D.J. Thomas, un o hoelion wyth y Blaid a phrifathro Ysgol Hiraddug (yr ysgol gynradd ym mhentref Diserth) ran arweiniol yn yr agwedd honno o’n hymgyrch ynghyd â’n cynrychiolydd Miss Ceri Ellis.  Pennwyd amserlen ar gyfer y prif drefi, gyda theithiau’n cynnwys nifer o bentrefi bob nos.  Mynnodd D.J. y dylen ni hefyd gynnal ‘ddathliad’ ôl-etholiadol yn neuadd yr Urdd yn Niserth i longyfarch Nefyl ar ei bleidlais.

Pan gafodd y pleidleisiau eu cyfrif yn Ysgol Alun, roedd y rhai dros y Blaid Lafur mor niferus fel yr adleolwyd peth o’r lle ar gyfer papurau pleisleisio Nefyl i’r blaid honno.  ‘He’s doing jolly well’, meddai Nigel Birch yn hael wrtho’i, gan gyfeirio at yr hyn oedd yn ymddangos fel cefnogaeth gref i Blaid Cymru.  Ac ni chefais unrhyw bleser wrth gywiro’r camargraff hwnnw!

Safodd Nefyl Williams am yr ail waith yn 1964. Y canlyniad oedd:-

Nigel Birch (Ceidwadol) 18,515 (45.7%)

William H. Edwards (Llafur) 13,298 (32.8%)

D. Martin Thomas (Rhyddfrydol) 7,482 (18.5%)

Nefyl Williams (Plaid Cymru) 1,195 (3.0%)

Newydd dod i Sir y Fflint oeddwn i pan ddechreuais ddysgu yno ym Mis Medi 1958;  felly ni wyddwn yn llawn am y gwaith a wnaed gan aelodau o’r Blaid cyn hynny.  Byddai’n gamgymeriad felly i mi grybwyll rhagor o enwau.  Mewn gwirionedd, efallai na fuaswn i wedi cynorthwyo’r ymgyrch yn 1959 o gwbl.  Bu Nefyl, Ceri a minnau i gyd yn athrawon a gyflogid gan Gyngor Sir y Fflint.  Felly hefyd oedd Chris Rees, a weithiai yn Ysgol Glan Clwyd ar y pryd; fe’i rhyddhawyd i sefyll dros y Blaid yn Nwyrain Abertawe (ble enillodd 10.5% o’r bleidlais).  Roeddwn i wedi gobeithio i fod yn asiant i John Howell yn yr ymgyrch cyntaf dros y Blaid yn etholaeth Caerffili.  Ond teimlodd Dirprwy Gyfarwyddwr Addysg Sir y Fflint M.J. Jones (aelod o’r Blaid ers amser maith) ei bod yn annoeth i ryddhau pedwar athro o’r un blaid (dau ohonyn nhw o’r un ysgol Gymraeg amlwg).  Asiant John yn yr etholiad honno oedd y gwerthwr nwy Alf Williams, ac rwy’n cyfeirio ato fe mewn man arall ar wefan y Gymdeithas ynghylch darllediadau radio anghyfreithlon yr 1960au.