Talwyd teyrngedau i’r cyn-ASE a chynghorydd Gwynedd Eurig Wyn, a fu farw yn 74 oed ar 26 Mehefin 2019.
Eurig Wyn gyda Jill Evans, cyd-Aelod Seneddol Ewropeaidd Plaid Cymru
Etholwyd Mr Wyn yn aelod o Senedd Ewrop i gynrychioli Cymru ym 1999, a bu’n gwasanaethu tan 2004. Yn nes ymlaen, cafodd ei ethol yn gynghorydd dros ward y Waunfawr ar Gyngor Gwynedd yn 2012, gan ildio’i sedd yn 2016. Bu hefyd yn gwasanaethu fel cynghorydd cymuned yn Waunfawr am nifer o flynyddoedd.
Yn ystod ei gyfnod yn Senedd Ewrop, yr oedd Mr Wyn yn aelod o bwyllgor diwylliant a deisebau’r senedd. Yr oedd hefyd yn aelod o’r ddirprwyaeth am gysylltiadau gyda De’r Affrig a’r ddirprwyaeth i Gyd-Bwyllgor Seneddol yr UE a’r Weriniaeth Siec.
Yn fwyaf amlwg, bu’n eiriolwr cadarn dros ffermwyr Cymru a’r diwydiant amaethyddol yn ystod argyfwng clwy’r traed a’r genau, a bu’n aelod o’r pwyllgor seneddol dros dro a sefydlwyd i ymateb i’r argyfwng hwnnw.
Yn yr angladd yn Waunfawr ar 3 Gorffennaf 2019 talwyd teyrngedau i Eurig Wyn gan ei fab Euros a Rhys a Llyr Ifans
Talwyd teyrngedau i’r diweddar Steffan Lewis AC, a fu farw’n 34 oed ar ôl brwydr ddewr yn erbyn canser.
Cynhaliwyd angladd Steffan yn Eglwys Gymraeg Abercarn a sefydlwyd gan yr Arglwyddes Llanofer, Gwenynen Gwent a ymgyrchai dros yr iaith Gymraeg a’n traddodiadau yn y 19edd canrif. Ceir yma eiriad teyrngedau a draddodwyd yn yr angladd gan arweinydd Plaid Cymru Adam Price a’r cyn- Aelod Cynulliad Jocelyn Davies, ynghyd â chofion personol am Steffan gan Gadeirydd Hanes Plaid Cymru, Dafydd Williams. Arweiniwyd y gwasanaeth ar y 25 Ionawr 2019 gan y Parchedig Aled Edwards.
Teyrnged i Steffan gan Adam Price
Colled sy’n ein tynnu ni ynghyd heddiw, mewn cwlwm tyn o ing. Colli mab, colli gŵr, colli tad, colli cyfaill. Ond drwyddi draw colli Cymro mawr. Gwlad sy’n galaru am yfory na fydd fu Cymru erioed. O herwydd hanes hir o golli, brwydr a brawd. Colli Cadwallon a Rhodri a Gruffydd a Llywelyn. Lawgoch a Glyndŵr. Ac yn y rhestr o bendefigion nawr yr ychwanegwn enw llywiawdwr lluoedd arall, ein hannwyl Steffan.
Ac eto wedi plethu yn y boen, mae ‘na wirionedd arall i’w weld yn y gwagle. Colli, colli, colli – ac eto mynnu byw er gwaetha popeth yw hanes ein cenedl.
Mae rhywbeth od am y ffaith ein bod ni fel cenedl y Cymry yma o hyd – yn sefyll fan hyn dim ond ychydig filltiroedd o’r ffin dan drwyn cenedl fu am ddwy ganrif yn feistr y byd. Oedd bywyd Steffan, dyn o Went, yn Gymro croyw, cadarn yn symbol o’r ffaith, bod yn y genedl eiddil hon, yng ngeiriau Islwyn Ffowc Elis, yntau hefyd yn ddyn o ymyl y ffin, rhyw athrylith i barhau.
Mae Cymru yn dal yn byw o herwydd ein bod ni yn ewyllysio hynny, oherwydd y gwydnwch rhyfeddol hynny sy’n plygu heb dorri. Fe welwyd hynny ar ei ganfed ym mlwyddyn olaf Steffan, ac yntau yn llwyddo i fyw hyd yr eithaf, yn cyfrannu hyd y diwedd, yn cipio einioes o ddannedd ei waeledd cynifer o weithiau er mwyn dal i wneud gwahaniaeth dros y bobl a’r wlad a garodd ac a garodd yntau. Mentrodd dro ar ôl tro yn erbyn Goleiath ar ddydd na ŵyr gwyrth.
Steffan gyda’i deulu yn siambr y Cynulliad
Wrth feddwl am y deyrnged hon mi feddyliais i am y teyrngedau godidog yr oedd Steffan ei hun wedi eu rhoi i Glyn Erasmus a Jim Criddle. Yr oedd ers ei lencyndod wedi cyfri henaduriaid y Blaid yn ffrindie mynwesol.
O herwydd roedd Steffan yn deall taw ras gyfnewid ydy’r frwydr dros Gymru ac na fydd diwedd iddi fyth.
Mae ‘na gyfrifoldeb arnon ni gyd nawr felly i beidio â gollwng y ffagl i’r llaid.
“Pan gyrchom i’r gad bydd dy gleddyf fel fflam o’n blaenau
Pan gymerom gyngor bydd dy air fel cân yn ein cof
Pan ddysgom ein plant, bydd dy enw’n soniarus yn ein haraith
A phan na byddwn ni
Gan genedlaethau sy nghudd dan blyg y blynyddoedd
Cenedlaethau na wybyddant na’n henwau ni na dim amdanom
Fe’th ystyrir di’n ddewr
Fe’th gyfrir di’n ddoeth
Fe’th elwir di’n fawr.”
In my last conversation with Steffan a few days before he passed we talked about many, many things. Steffan was a man, in Whitman’s phrase, that contained multitudes. He had a large heart and a huge intellect – and those things don’t often come together. He was a brilliant orator and a champion listener – and that combination is rarer still. He was as we know courageously honest and he wanted me to know he had only a short time left. As I held him there were moments of silent sadness, but we also laughed a lot.
We pondered together the last message that he could convey through me to you. And his face was illuminated with a mischievous grin when he said, I know, we’ll ask them to pledge themselves to giving up beer and wine until we secure Welsh independence, forcing some of you into an excruciating choice between two of the things you loved the most. You know who you are.
He really wanted to see that independent Wales he said.
And he wished so much the prognosis would change. Knowing Steffan as we do I think he meant not so much now for himself but for Wales, for us, and for Celyn.
There was always a great sense of urgency about Steffan. Not for him the languid language of independence as a long-term goal. He wanted us to get there while he was yet young. He had the same boundless energy – but also perhaps the same foreknowledge that all of us have but limited time – that propelled the young John F Kennedy, to end his campaign speeches with those words of Robert Frost: “The woods are lovely, dark and deep. But I have promises to keep /And miles to go before I sleep/And miles to go before I sleep.”
The Monday morning after the terrible news I couldn’t face going into a Senedd with an empty seat. So I went for a run around the Bay. My face contorted with exhaustion and grief, an elderly gentleman offered his words of kindness and encouragement: “Not far to go now. Not far”. I stopped to look out over the clouds in the Bay, and suddenly shafts of sunlight cut through onto the water. In Sunday school we learned to call that Jacob’s ladder – but for me now these rays of sunshine will be for ever Steffan’s.
And it put me in mind of the inauguration of Jack Kennedy, that other great leader who gave a nation new hope.
Robert Frost was due to read out a poem he had written especially for the occasion, but as he approached the podium a sudden glare of sunlight meant he couldn’t read his text. So instead he read out another poem from memory, “A Gift Outright”.
“The land was ours before we were the land’s.
She was our land more than a hundred years
Before we were her people. She was ours
In Massachusetts, in Virginia,
But we were England’s, still colonials,
Possessing what we still were unpossessed by,
Possessed by what we now no more possessed.
Something we were withholding made us weak
Until we found out that it was ourselves
We were withholding from our land of living,
And forthwith found salvation in surrender.
Such as we were we gave ourselves outright
To the land vaguely realizing westward
Such as she was, such as she would become.”
The poem is about a sense of one-ness between a people and their land.
Monmouthshire perhaps is Wales’ Massachusetts, Virginia its Gwent, where the magnetic pull of the border is strongest, where to be Welsh is not an accident of birth but an act of defiant will. Do we choose to withhold ourselves from Wales, to follow the easy paths of personal ambition and material success, or do we sacrifice ourselves for Wales? Steffan’s answer was never really in doubt. His mother Gail made sure of that. Steffan found salvation in surrendering himself to Wales. His life to his last was a gift outright to the nation.
Cymru to Steffan was par excellence a country of companionship. He wanted to plant it thick as trees along mountain-top and valley floor, and for our shores and our rivers to constantly water its roots. He wanted us to be indissoluble, inseparable, compatriots all, with our arms around each other’s necks, Cuumraag in Manx means comrade after all. And this dear comrade wanted Wales – all of Wales – to cwtch up close.
Like his great mentor and hero Phil Williams, Steffan railed against what Phil called the false ‘psychology of distance’ which divided our nation.
This is Steffan in 2012 in an email to Rhuanedd and me:
“We should talk about ending the Walian. We are not south Walians, north Walians, west Walians etc. Yes, Wales is a community of communities but the artificial regionalisation of Wales and the cynical divides based on language, geography, urban v rural are the tools of those who seek to divide us to protect the political status quo, for their narrow self-interest. Wales is at its best when Wales is one – One Wales (yes, with capital letters), facing common challenges together. This is needed more than ever as our country faces a full frontal assault from the UK Government”.
Steffan was a proud Gwentian, but keen to emphasise its fundamental Welshness. How Zephaniah Williams and John Frost were both Welsh speakers . As was the miner Edward Morgan – the Dic Penderyn of Monmouthshire – executed at age 35 as a leader of Tarw Scotch. Though it was the working class Welsh culture of these valleys that was the crucible in which Steffan’s personality was forged – he was also quite struck, and no doubt amused, by the stories of Lady Llanofer, insisting her staff only spoke Welsh, and wearing a bespoke Welsh costume, made out of the finest materials, with a superb diamond leek in her black silk hat.
He was himself a gem of a man, and so it’s fitting that he will be followed by a Jewell. And I know that it gave Steffan great comfort to know that he could pass the baton on to someone equally able and committed.
He touched us all in different ways, and it stings to know we’re no longer able to reach out and touch him.
Before I conclude I should like to read out some special messages of condolences that we have received.
Firstly from Nicola Sturgeon, Scotland’s First Minister
“I was lucky to know Steffan. I first met him when he supported Leanne at those famous TV debates. I could see then what a keen mind he had and what a compassionate individual he was. As a result it was no surprise to me when he was elected in 2016. Steffan was a truly lovely man and a first rate politician. He had the good fortune in life to marry Shona, a Scots woman, and his young son Celyn has perhaps the even better fortune to be both Welsh and Scottish. Shona and Celyn can be enormously proud of what Steffan achieved and as you celebrate his life today, my thoughts, and those of Steffan’s friends and colleagues in Scotland are with all of our friends in Wales.”
And secondly on behalf of the Irish Government, Ambassador Adrian O’Neill
“I was very saddened to learn of the untimely passing of Steffan Lewis and, on behalf of the Irish Government, I extend my sympathies to Steffan’s wife Shona and his son Celyn and to all his colleagues in Plaid Cymru and the Welsh Assembly. He will be remembered not only for his notable career in Welsh politics but also for his drive and passion in furthering bilateral relations between Ireland and Wales”.
In remembering Steffan here now our hearts are both beguiled and broken.
But he would not want us to despair in this our land of living.
So every morning when we wake let’s wake for him. When we rise, let it be the rising of a nation.
As Steffan’s years were halved let’s re-double our efforts on his behalf.
Steffan never learned to take his time so nor should we. He achieved so much in such a short while, inscribing in the arc of his life a great promise of things to come. Its realisation now falls to us.
Our future may lie beyond the horizon, but it is not beyond our control. Nothing is inevitable, no irresistible tide of history will determine our destiny. It is up to us.
We do not have far to go. The future is in our hands.
So let’s build it together in the name of one we loved.
And who loved us in return.
Such was the strength of that love that one nation would never be enough to contain it.
Steffan dreamed of creating a Celtic Union so he fashioned his own in bonding forever with Shona.
So it’s fitting we should say our goodbyes on that great Scottish poet Robbie Burns’ birthday.
And so I’ll end with his words to a dear departed friend that feel so apt today:
“Few hearts like his, with virtue warm’d,
Few heads with knowledge so inform’d:
If there’s another world, he lives in bliss;
If there is none, he made the best of this.”
Steffan, 13 oed, yn annerch Cynhadledd Plaid Cymru 1997
Steffan Lewis – Teyrnged Bersonol
gan Dafydd Williams, Cadeirydd, Cymdeithas Hanes Plaid Cymru
Fe ddes i adnabod Steffan yn ystod yr etholiadau cyntaf i’r Cynulliad Cenedlaethol yn 1999. Phil Williams oedd ymgeisydd y Blaid yn etholaeth Blaenau Gwent ac fel cyfaill iddo ef a chyn Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru fe fues i’n rhan o’r ymgyrch fywiog a weinyddid o’n swyddfa yn y stryd fawr yn Nhredegar. Byddai Steffan yn dod yn rheolaidd, yn troi lan bron bob dydd ar ôl i’r ysgol ddod i ben. Roedd tua 14 oed ar y pryd, ond roedd yn amlwg i bawb fod gydag ef botensial sylweddol.
Wrth i’r amser fynd heibio, roedd yn dda gweld iddo ddefnyddi’r ddawn gynhenid yna. Pan safodd Steffan i annerch cynhadledd y Blaid neu’r Cyngor Cenedlaethol, byddai pobl yn gwrando. Dangosodd eglurdeb gweledigaeth a dadansoddiad treiddgar o faterion cymhleth – yn arbennig o gynnydd herciog datganoli. Llwyddai roi drosodd ei syniadau mewn ffordd gwbl ddiymhongar, ac fe enillodd gynulleidfa gynyddol. Nid oedd yn syndod felly iddo gael ei ddewis ar ben rhestr ymgeisyddion Plaid Cymru yn Ne-ddwyrain Cymru na chlywed am y parch a roed iddo gan aelodau ar draws y pleidiau yn y Cynulliad – rhywbeth fu’n hatgoffa ni o’r parch a gawsai Phil Williams rai blynyddoedd ynghynt.
Tua deunaw mis yn ôl, gwnaeth Steffan amser i deithio i Abertawe i gyfarfod ag aelodau o’r Blaid mewn noson gymdeithasol yn Abertawe, a rhoi gwybod i ni am y datblygiadau diweddaraf a’r holl gymhlethdodau a ddaeth yn sgil y refferendwm Brexit. Bu hwnnw’n achlysur hyfryd ac ysbrydoledig a lwyddodd roi hwb i’n gweithgareddau yn Abertawe a Gŵyr, noson na fyddwn ni fyth yn anghofio. Fe ddaeth y newydd creulon am ei ddiagnosis fel ergyd anferth, a hynny ychydig o wythnosau yn unig ar ôl iddo fod gyda ni, ac amhosibl amgyffred y poen a’r galar yng nghalonnau ei deulu.
Estynnwn ein cydymdeimlad a’n dymuniadau gorau i Shona, Celyn a’r teulu i gyd.
Dyn mawr ei bersonoliaeth oedd Geraint Thomas. Gadawodd argraff annileadwy ar bawb a ddaeth i’w nabod. Magwyd ei sgiliau gwleidyddol yn ifanc: yn 12 oed llwyddodd gorfodi sgowtiaid Ysgol Ramadeg y Frenhines Elizabeth i chwifio’r Ddraig Goch yn lle jac yr undeb. Roedd seiliau’r ymgyrchwr wedi’i gosod. Ynghyd â’i gyfoedion Sharon Morgan, Sian Edwards, Dai Rees, Tony Jenkins ac eraill, bu’n rhan o ymchwydd egnïol y criw ifanc a gyfrannai gymaint at fuddugoliaeth Gwynfor yn ’66.
Roedd gan Geraint allu ymenyddol eithriadol (‘Proff’ oedd ei lysenw), hiwmor miniog ac ysfa dibendraw i ddysgu am y byd o’i gwmpas. Darllenai’n ddi-baid a byddai’n trafod unrhyw bwnc dan haul gydag unrhyw un, a hynny o safbwynt deallus a gwybodus. Graddiodd o Goleg yr Iesu, Rhydychen cyn dychwelyd i Gymru a dilyn gyrfa ym maes cynllunio.
Roedd Geraint yn ymgeisydd seneddol yn Aberafan yn ’74 a ’79, a bu’n gynghorydd tref am gyfnod hir yng Nghaerfyrddin, gan gyfrannu’n helaeth at les y dref oedd mor agos at ei galon.
Mewn cymaint o ffyrdd ni wireddwyd gwir potensial y dyn ifanc, a hynny oherwydd afiechyd a lethai ar hyd y blynyddoedd. Ond fe’i gofir fel un talentog ac egnïol a lwyddodd ysbrydoli eraill gyda’i frwdfrydedd. Tynnai pobl at eu gilydd; roedd yn rym positif.
Yn sgil ei farwolaeth diweddar yn 68 oed mae wedi gadael atgofion hoffus a gwen ar wyneb pawb o’i ffrindiau. Mae colled ar ei ôl, nid yn lleiaf i’w ferch, Ceridwen a’r wyrion.
Talwyd teyrngedau i John Harries, Tycoch, Abertawe, aelod ffyddlon o Blaid Cymru, a fu farw yn 93 oed yn ystod Mis Awst.
Bu John yn beilot gyda’r RAF tua diwedd y rhyfel pan wasanaethodd yn y Dwyrain Pell cyn dychwelyd i gymhwyso’n bensaer, a gweithio yn Llundain ac yna Abertawe. Daeth yn bensaer parhaol gyda’r Brifysgol yn Abertawe nes ymddeol yn gynnar yn 1982.
Mae’i deulu’n hanu o ardal Dinas Cross yn Sir Benfro, a byddai John yn atgoffa pobl taw fe oedd aelod hynaf Capel Tabor yn y pentref. Cafodd ei fagu mewn nifer o leoedd yn ne a gorllewin Cymru nes i’w deulu symud i Lundain, ble addysgwyd John yn ysgol Streatham.
Priododd ei wraig gyntaf, Gwenda, yn 1956 a ganwyd dau fab – Huw, sydd bellach yn byw yn y Swistir a Bryn, sydd wedi setlo yn Llundain. Yn drist iawn, bu farw Gwenda yn ifanc, ac yn 1970 priododd Joy nes ei marwolaeth hithau yn 1996. Daliodd John yn weithgar tan y blynyddoedd diweddar, gan helpu’n gyson gydag ymgyrchoedd y Blaid yn ei wyth-degau.
Yn ei angladd, dywedodd cyn-Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru Dafydd Williams y byddai John ymhlith y cyntaf i ddod i helpu mewn isetholiadau – fel arfer gyda’r Ddraig Goch yn cyhwfan o’i gar a chorn siarad yn atseinio neges y Blaid.
John Harries (chwith) gydag Ymgeisydd Seneddol Plaid Cymru Gorllewin Abertawe, Guto ap Gwent, yn y cyfrif yn y 1970au.
Gyda’i ddawn dechnegol, fe ddaeth John yn gyfrifol am ddarparu set llwyfan Cynhadledd Flynyddol Plaid Cymru ac yn creu gorchestwaith y byddai’r pleidiau mawr yn talu cannoedd o filoedd o bunnau am rywbeth tebyg – gan ddylunio, cynllunio ac adeiladau set llwyfan uchelgeisiol mewn caban yn ei ardd yn Nhycoch.
“Roedd John yn genedlaetholwr ymroddedig gyda syniadau radical – ac fe gredodd mewn gweithio i droi ei weledigaeth yn ffaith”, meddai.
Roedd gan Mary’r gallu bob amser i roi gwen ar wynebau pawb. Gallai hefyd godi arswyd ar rai – yn arbennig gelynion Plaid Cymru, achos oedd yn agos iawn at ei chalon. Er ei phrysurdeb byddai gan Mary bob amser i weithio dros y Blaid. Yn ei hamser bu Mary’n:
Gadeiryddes Cylch Meithrin Llanrwst
Ysgrifenyddes Rhieni ac Athrawon Ysgol Bro Gwydir am saith mlynedd
Un o Sylfaenwyr Clwb Gwerin Sgidiau Hoelia ac yn trefnu’r holl weithgareddau a nosweithiau
Arwain Clwb Ffermwyr Ifanc Llanrwst a’i llywio i ennill Rali Eryri dwy waith
Am 23 mlynedd yn rhedeg caffi ym Mart Llanrwst, Paned a Gwên – rhaid oedd talu am y baned meddai ond roedd y wên am ddim!
Aelod brwd o Bwyllgor Sioe Llanrwst ac yn Gadeiryddes yn 2010
Toedd Mary byth yn hanner gwneud unrhyw beth. Roedd ganddi ymlyniad bore oes i glwb pêl-droed Manchester United ac fel enghraifft o’r parch tuag ati daeth llythyr i law diwrnod neu ddau wedi iddi ein gadael. Hoffwn ddyfynnu rhan o’r llythyr hwnnw,
“I just want to write to you to thank you for your loyal support and devotion to the club. I understand that you are having a difficult time but hope that it helps to know that myself, the players and staff are all thinking of you. Jose Mourinho.”
Fel brodor o Ddyffryn Conwy roeddwn yn ymwybodol o waith da Mary dros y degawdau ond wedi i mi gael fy enwebu i sefyll yn etholiad 1992 deuthum i weithio’n agos â hi gan dderbyn llu o gynghorion doeth. Byddai’n fy ffonio i ddweud pan yr oedd Mart pwysig yn Llanrwst er mwyn i mi gael cyfarfod cyn gymaint â phosib o’r ffermwyr lleol. Dro arall yn fy nghynghori i beidio trafferthu siarad efo un neu ddau, “Blydi Tori – wast ar amser!”
Hi oedd y cyntaf allan efo’r taflenni ac yn canfasio, ac mae gwleidyddion yn son am y rhai sy’n cerdded y filltir olaf – hi oedd yr enghraifft orau i mi wybod amdani ac os oedd hi yn ymgymryd ag unrhyw waith – gwyddom ei fod felly wedi ei wneud.
Cofiaf, unwaith neu ddwy, wedi ymlâdd ar ôl diwrnod caled o ganfasio ac awydd rhoi’r gorau iddi am y tro. Dyna Mary’n dweud, “dim ond dwy stad arall – tyrd efo fi”. Pwy allai ei gwrthod? Roedd ei gweithgareddau diflino’n esiampl i bawb.
Y tro olaf i mi gael sgwrs iawn â hi oedd yn Sioe Llanrwst ym mis Awst. Er ei bod mewn cystudd mawr roedd y wên gynnes yn amlwg, fel arfer.
Rwy’n falch o ddweud fod Mary wedi cael gwybod iddi gael ei hanrhydeddu gan y Blaid yn y Gynhadledd yng Nghaernarfon. Roedd hi ar ben ei digon. Mae’r Blaid wedi colli aelod ffyddlon a chryf ac mae pawb a gafodd y fraint o’i hadnabod wedi colli ffrind annwyl iawn. Diolch amdani.
Collodd y Blaid aelod unigryw yn gynharach eleni yn dilyn marwolaeth y Cynghorydd ysbrydoledig a gweithgar o Gastell-nedd Port Talbot, Janice Dudley. Wnaeth Janice weithio’n ddiflino dros y Blaid dros nifer o flynyddoedd.
Yn 2004, ymunodd â rhengoedd cynrychiolwyr etholedig y Blaid yn dilyn ei hetholiad i Gyngor Castell-nedd Port Talbot, gan gynrychioli ward De Bryncoch. Cynrychiolodd ei hardal gydag egni ac ymroddiad, a chafodd hyn ei gydnabod gan drigolion lleol wrth iddynt ei hail-hethol dro ar ôl tro.
Roedd y gefnogaeth leol yma yn weladwy ym mis Mai eleni eto, gyda thrigolion Bryncoch yn sicrhau bod Janice yn ennill mwyafrif swmpus dros y Blaid Lafur. Ond nid oedd y lefel yma o gefnogaeth yn syndod – roedd Janice yn fenyw wirioneddol ysbrydoledig, bob amser mor bositif ac egnïol. Roedd y bersonoliaeth gynnes yma yn denu pobl o bob cefndir, yn ifanc ac yn hen, o bob plaid wleidyddol.
Eleni gwelwyd Janice yn cael ei anrhydeddu am flynyddoedd o weithredu lleol wrth ddod yn Faer Cyngor Bwrdeistref Castell-nedd Port Talbot. Fel y disgwyl, rhoddodd Janice bopeth i’r rôl, a’i wneud yn ei ffordd angerddol ac urddasol ei hun.
Ers ei marwolaeth, bu teyrngedau’n llifo o ystod eang o bobl, ac mi ddaeth i’r amlwg y lefel o barch oedd gan bobl tuag ati.
Yng Nghynhadledd Flynyddol y Blaid yng Nghaernarfon, derbyniodd Amanda, sef merch Janice, wobr ‘Cyfraniad Arbennig’ ar ran ei mam, am y blynyddoedd o waith caled a wnaeth Janice ar ran y blaid. Roedd yn anrhydedd gen i i allu cyflwyno’r wobr honno i gydnabod gwaith unigryw aelod blaenllaw yn yr ardal, ond rhywun oedd hefyd yn ffrind personol.
Bu colli Janice yn ergyd enfawr yn lleol, ond fel cydweithwyr a ffrindiau, rydyn ni’n benderfynol o wneud popeth y gallwn i sicrhau bod ei hetifeddiaeth yn parhau yn Ne Bryncoch a thu hwnt.
Cefais y fraint yn y Gynhadledd y mis diwethaf o gyflwyno gwobr gwasanaeth oes i deulu’r diweddar Jim Criddle, gweithiwr a chynghorydd Plaid Cymru am flynyddoedd ym Mhontllanfraith.
Yn ôl pob sôn bu Jim ar un cyfnod yn aelod o’r Blaid Lafur; chymrodd hi ddim yn hir iddo weld y goleuni. Cafodd ei berswadio gan ei hen ffrind Malcolm Parker i sefyll dros Blaid Cymru mewn etholiad cyngor yn gynnar yn y 70au, a dyna gychwyn ar ymroddiad oes i Blaid Cymru a chyfanswm o dros 30 mlynedd o wasanaeth fel cynghorydd.
Yn ystod yr un cyfnod dechreuodd Jim ddysgu Cymraeg, a llwyddodd yn hynny o beth. Trwy’r gwersi yma y daeth ar draws ei wraig Rhian Heulyn, ac fe fagodd y ddau deulu Cymraeg ei iaith, Betsan, Geraint a Branwen. Daeth gweithio dros y Blaid yn brosiect teuluol. Mae’r plant yn cofio rheolau euraid Jim ynglŷn â thaflennu – cadwch y glwyd yn union fel ag yr oedd, peidiwch â phoeni cŵn a pheidiwch BYTH BYTHOEDD â dringo dros waliau rhwng gerddi – waeth faint o risiau y mae’n rhaid i chi eu dringo!
Lle bynnag roedd angen gweithio dros y Blaid, fe fyddai Jim yno – yn taflennu, canfasio, rhedeg y gangen, gweithio i’r Undeb Gredyd – dim y dasg oedd yn bwysig i Jim ond yr achos
Yn ogystal â’i waith dros Blaid Cymru fel cynghorydd, ei swydd fel athro a’i ymrwymiadau teuluol, roedd Jim, gyda’i wraig Rhian, yn ymgyrchydd brwd dros addysg Gymraeg yng Ngwent. Bu’n frwydr galed, ond daeth llwyddiant. Roedd Jim mor falch pan agorwyd Ysgol Gyfun Gwynlliw.
Roedd Jim yn caru ei deulu, roedd yn caru ei gymuned ac roedd yn caru Cymru. Bu’n gweithio’n dawel dros yr hyn yr oedd yn credu ynddo. Bu farw’n rhy gynnar. Fe fydd ei deulu, ei ffrindiau a’i gydweithwyr yn cofio’r cawr diymhongar. Mae Cymru angen rhagor o bobl fel Jim Criddle.
Yn 79 mlwydd oed, bu farw cyn-arweinydd Plaid Genedlaethol yr Alban Gordon Wilson yn ddiweddar. Bu Gordon yn gyfaill mawr i Gymru. Mae Plaid Cymru’n estyn ein cydymdeimlad i’w weddw Edith a’i deulu, ac i’n cyfeillion yn yr Alban a’r tu draw. Ceir teyrnged yma gan ei gyfaill Dafydd Wigley a weithiodd gydag ef dros ein dwy wlad.
Gordon Wilson, SNP – teyrnged gan Dafydd Wigley
Roedd Gordon yn gyfaill mawr i Gymru ac yn genedlaetholwr i’r carn.
Cofiaf i’r ddau ohonon ni gyfarfod yn ysgol haf Plaid Cymru ym Machynlleth yn 1965 pan fu’n Ysgrifennydd Cenedlaethol yr SNP, a bu’n ymweld â Chymru lawer dro.
Cafodd y ddau ohonon ni ein hethol i San Steffan ym Mis Chwefror 1974 a chydweithio drwy ddyddiau drycin Deddfau Datganoli 1978 a’r Refferenda yn 1979 pan rwystrodd y rheol anghyfiawn 40% yr Alban rhag ennill eu Cynulliad Cenedlaethol, er gwaethaf cefnogaeth y rhan fwyaf o’r bobl yn y wlad honno a bleidleisiodd.
Yn yr etholiad nesaf a ddilynodd gwymp llywodraeth James Callaghan, collodd yr SNP 9 o’u 11 sedd – gyda neb ond Gordon a Donald Stewart ar ôl i gydweithio gyda Dafydd Elis Thomas a minnau.
Aethon ni ymlaen i ddadlau’r achos dros ein dwy genedl, nes i Gordon golli ei sedd yn Dundee yn 1987. Erbyn hynny, roedd Margaret Ewing ac Andrew Welsh wedi adennill eu seddi, a chawson nhw gwmni Alex Salmond, gan arwain at yr ymgyrch a sicrhaodd ein dwy senedd yn y pendraw.
Bu Gordon yn berson allweddol, ar adeg dyngedfennol o dyfiant yr SNP yn blaid seneddol o bwys. Mae ar yr Alban ddyled enfawr iddo ac rydyn ni yng Nghymru yn cofio amdano.
Arian byw o ddyn, y disgrifiad gore, dyn a wasanaethodd ei gymuned ar sawl lefel am gyfnod hir.
Roedd cannoedd yn yr angladd yn Eglwys Mihangel Sant, Tongwynlais, ar Fawrth 20, a dwsinau’n gwrando tu fas. Roedd Ifor George Jenkins wedi marw’n 90 oed a derwen gadarn wedi cwympo. Yn y gwasanaeth Band Dirwest Tongwynlais oedd yn cyfeilio, yr un roedd wedi ymuno ag e yn 1953 pan oedd yn canu’r cornet.
Ifor Jenkins arweiniodd ymgyrch i adnewyddu’r hen ffynnon
Cafodd ei eni a’i fagu yn Ffynnon Taf cyn mynd i Ysgol Ramadeg y Bechgyn Caerffili. Pan oedd yn llanc gwibiai yn ôl ac ymlaen ar feic yn cludo negeseuon i’r heddlu oedd yn yr orsaf fydd yn cael ei hailgodi yn Amgueddfa Werin Cymru.
Un diwrnod aeth i mewn i swyddfa recriwtio a phenderfynu ymuno â’r llynges. Os yw’r stori’n wir, yn lle derbyn cyfarwyddyd negododd Ifor fel y gallai ymuno â’r adran gyflenwi. Fe aeth i Ceylon ac ar ddiwedd y rhyfel fe gafodd gynnig aros yn y llynges ond fe ddaeth yn ôl am fod ei deulu’n bwysig.
Ar ôl y rhyfel fe oedd asgellwr chwimwth y tîm rygbi. Roedd yn gynghorydd Taf-Elái o 1973 tan 1991, fe a Gordon Bunn yn gwasanaethu’r ardal i’r Blaid cyn i Gerald Edwards ymuno â’r criw. Ymfalchïodd Ifor yn y ffaith ei fod yn Faer Taf-Elái yn 1991-2, yr aelod cyntaf o Blaid Cymru i ddala’r swydd.
Pan oedd yn gynghorydd roedd wedi gweithio’n galed yn gwella tai, yn dod o hyd i dai i bobol leol. Yr adeg honno roedd gan gynghorydd fwy o rym. Yn 1993 fe ddaeth yn gadeirydd Tai Hafod a Chymdeithas Gofal ac Atgyweirio (Pen-y-bont).
Un o’i hoff feysydd oedd addysg. Fe gynorthwyodd i sefydlu’r ysgol feithrin yn Ffynnon Taf. Fe ddaeth yn llywodraethwr Ysgol Gynradd Ffynnon Taf – roedd wedi bod yn ddisgybl ac yn gwybod ei hanes i gyd.
‘Fe o’dd Mistyr Ffynnon Taf,’ meddai’r cyn Cynghorydd Adrian Hobson, un o’i ffrindiau agosâ. ‘Ro’dd yn nabod pawb, yn creu argraff ar bobol ble bynnag o’dd e’n mynd.’
Ifor drefnodd lifoleuadau i’r clwb pêl-droed a diogelu adeilad y ffynnon. Roedd yn aelod o fwrdd ymddiriedolwyr Crochendy Nantgarw a dadlau’n effeithiol o blaid ailagor y gwaith yn 1991. Roedd yn aelod o is-bwyllgor y clwb rygbi a chwarae rhan allweddol yn y broses adleoli. Cefnogodd y clwb bowlio i’r carn.
Fe ddaeth yn rheolwr Gwasg Ladycat ar Stad Ddiwydiannol Trefforest ac ar un adeg roedd yn rheolwr gwerthu a’i gwsmeriaid yn estyn o Gaerwysg i Birmingham a draw i orllewin Cymru. Mewn colegau yn Aberdâr a Phontypridd roedd yn ddarlithydd astudiaethau busnes.
‘Roedd yn llawn egni,’ meddai Adrian. ‘Wy ddim yn siŵr o ble da’th yr egni. Bydd y pentre’n dlotach hebddo fe.’
Oherwydd ei frwdfrydedd, ei ddyfalbarhad, ei gynhesrwydd a’i hiwmor roedd pob plaid yn ei barchu. ‘Ro’dd e’n ddyn agored iawn,’ meddai Adrian. ‘Os nag o’dd e’n cytuno â rhywbeth, fe fydde fe’n dweud yn syth. Ro’dd yn ddibynadwy.
‘Yn fwy na dim, ro’dd e’n onest ac yn egwyddorol. Dim byd mawreddog. Wy erio’d wedi cwrdd â rhywun fel Ifor. Welwn ni ddim mo’i debyg ‘to.’
Ein rhodd oedd dyn amryddawn.
Ein cur, heb ei ddur na’i ddawn.
Ysigwyd ei gyfeillion a thrigolion yr ardal o glywed am farwolaeth y cyn-gynghorydd Howard Davies, Cwrt Alun Lewis, ar bnawn dydd Llun, 12 Medi, yn Ysbyty Merthyr. Roedd yn 66 oed.
Perthynai Howard i un o deuloedd mwyaf adnabyddus Cwmaman a thu hwnt. Hen dad-cu iddo oedd y bardd gwlad Isaac Edmunds (Alaw Sylen), Abercwm-boi, y bu ei englynion yn britho am flynyddoedd bapurau Cymraeg y fro yr oes a fu (Y Gwladgarwr a’r Darian). Merch y bardd, a mam-gu Howard i bob pwrpas, oedd un o artistiaid enwocaf Cwmaman a Chwm Cynon ei dydd: gwraig a elwid gan bawb (yn ôl ffasiwn yr oes) yn ‘Madam Elizabeth Edmunds Price’. O’r un ach y tarddai un o farnwyr amlycaf yr 20G, yr Arglwydd Ustus Edmund Davies a anwyd yn Aberpennar.
Edmund Davies, fel cyfreithiwr ifanc, fu’n amddiffyn un o’r ‘Tri’ a losgodd yr Ysgol Fomio ym Mhenyberth, Llŷn, ym 1936 – achos a roddodd yr hwb mwyaf (medd rhai) i genedlaetholdeb Cymreig yr 20G. Ef hefyd, fel barnwr profiadol, a glywodd achos y Great Train Robbers ym 1963; ac ef a benodwyd gan y prif weinidog Harold Wilson i gadeirio’r Ymchwiliad a fu i achos Trychineb Aber-fan (a ddigwyddod ar y 21 Hydref, 1966 – union hannercan mlynedd yn ôl i’r mis hwn).
Yn naturiol, bu Howard yn falch o’r cysylltiadau hyn ac yn eu harddel yn yr enw canol, Edmund, a gafodd gan ei rieni Trevor a Nancy Davies. Bu ei dad-cu arall (Tomos Dafis ‘Drapwr’ i’r hen drigolion) yn löwr ac yn ddiacon yn Seion ochr-yn-ochr â thad-cu’r gohebydd hwn. Bu ein mamau yn gyfeillion pennaf ar hyd eu hoesau hefyd – fel y bu Howard a minnau gydol ein dyddiau tan ei farw. Cymaint felly nes bod llawer, pan oeddem yn blant (ac oherwydd tebygrwydd enwau), yn tybied taw brodyr oeddem. Ar lawer cyfri, buom; a diau hyn sy’n peri imi ing am un a fu yn gyfaill cyntaf fy oes.
Carai Howard Gwmaman a’i phobl. Bu’n rhan amlwg o fywyd yr ardal ar hyd ei fywyd. Fe’i codwyd yn Byron Street a Milton Street a – lawn cymaint – Seion: yn un o ‘gywion’ Idwal Rees a saint yr achos teilwng hwnnw. Anorfod felly, wedi sefydlu Ysgol Gymraeg Aberdâr ym 1949, y byddai Howard yn mynd iddi ym 1955 gan aeddfedu’n Gymro naturiol o waed ac awydd tan y diwedd.
Wedi iddo fynychu Ysgol Ramadeg y Bechgyn, Aberdâr (cyn oes Rhydfelen ac ysgolion tebyg), aeth i Goleg Hyfforddi Cyn-coed. Ond ni apeliai gyrfa athro iddo a gadawodd i ymuno a gwasanaeth Treth y Wlad yn Llanisien. Yno yr arhosodd nes iddo ymddeol ryw chwe blynedd yn ôl.
Os taw yng Nghaerdydd y bu ei draed weithiau, yng Nghwmaman y bu ei galon bob tro. Bu ganddo ddiddordeb affwysol mewn chwaraeon – paffio, reslo, ceffylau, moduro ac, yn arbennig, byd y bêl gron. Er nad oedd ef ei hun erioed yn fawr o chwaraewr ar y cae, ymroddodd at hybu pel-droed yng Nghwm Cynon a Chwmaman – lle byddai hynt FC Cwmaman bob amser yn denu ei bryd.
Bu’n ysgrifennydd ac yna’n gadeirydd y clwb am flynyddoedd di-ri; ac ef fu’n gwthio’n fwy na’r un i gael meysydd chwarae a chyfleusterau newydd i ieuenctid y cylch yng Nglynhafod (gan fynnu enw Cymraeg – ‘Canolfan Cwmaman’ – ar y cyfan).
Gwasanaethodd fel cynghorydd ardaloedd De Aberaman yn enw Plaid Cymru rhwng 1991-95 ac eto rhwng 2008 a 2012. Ar ddechrau’r ‘90au, fe’i penodwyd yn llywodraethwr ac yna’n gadeirydd llywodraethwyr Ysgol Gynradd Glynhafod: swydd a ddaliai tan ddiwrnod ei farw (er na fu modd iddo fod mor gyson â chynt yn eu cyfarfodydd yn ystod tri mis olaf ei fywyd). Bu’r swydd hon wrth fodd ei galon, ac uniaethai yn ddi-feth ag athrawon, rhieni a phlant yr ysgol gan roi o’i orau iddynt am chwarter canrif.
Dirywiodd iechyd Howard yn fawr yn ystod y pum mlynedd diwethaf a bu teithio ‘nôl ac ymlaen i ysbyty yn rhan annatod o’i fywyd. Cafodd gyfoeth o gefnogaeth gan ei gyfeillion – nid yn unig ar gyfnodau heulog ond pan fu’n fain arno hefyd. Dylid nodi enwau Philip a Beryl Northey, Alan Hoare, Gwyneth Edwards ac eraill mewn aur am eu ffyddlondeb di-ffael iddo dros gyfnod maith.
Cynhaliwyd angladd Howard yn Amlosgfa Llwydcoed fore Gwener, 23 Medi, gyda lluaws yn arddel parch ac yn talu’r gymwynas olaf iddo yno.
Fy mraint innau – er mor anodd – fu traddodi teyrnged o galon iddo: teyrnged a leisir hefyd yn yr englynion hyn…
Roedd gan Geraint allu ymenyddol eithriadol (‘Proff’ oedd ei lysenw), hiwmor miniog ac ysfa dibendraw i ddysgu am y byd o’i gwmpas. Darllenai’n ddi-baid a byddai’n trafod unrhyw bwnc dan haul gydag unrhyw un, a hynny o safbwynt deallus a gwybodus. Graddiodd o Goleg yr Iesu, Rhydychen cyn dychwelyd i Gymru a dilyn gyrfa ym maes cynllunio.
Roedd gan Mary’r gallu bob amser i roi gwen ar wynebau pawb. Gallai hefyd godi arswyd ar rai – yn arbennig gelynion Plaid Cymru, achos oedd yn agos iawn at ei chalon. Er ei phrysurdeb byddai gan Mary bob amser i weithio dros y Blaid. Yn ei hamser bu Mary’n:
Yn 2004, ymunodd â rhengoedd cynrychiolwyr etholedig y Blaid yn dilyn ei hetholiad i Gyngor Castell-nedd Port Talbot, gan gynrychioli ward De Bryncoch. Cynrychiolodd ei hardal gydag egni ac ymroddiad, a chafodd hyn ei gydnabod gan drigolion lleol wrth iddynt ei hail-hethol dro ar ôl tro.
Yn ystod yr un cyfnod dechreuodd Jim ddysgu Cymraeg, a llwyddodd yn hynny o beth. Trwy’r gwersi yma y daeth ar draws ei wraig Rhian Heulyn, ac fe fagodd y ddau deulu Cymraeg ei iaith, Betsan, Geraint a Branwen. Daeth gweithio dros y Blaid yn brosiect teuluol. Mae’r plant yn cofio rheolau euraid Jim ynglŷn â thaflennu – cadwch y glwyd yn union fel ag yr oedd, peidiwch â phoeni cŵn a pheidiwch BYTH BYTHOEDD â dringo dros waliau rhwng gerddi – waeth faint o risiau y mae’n rhaid i chi eu dringo!
Roedd Gordon yn gyfaill mawr i Gymru ac yn genedlaetholwr i’r carn.
Perthynai Howard i un o deuloedd mwyaf adnabyddus Cwmaman a thu hwnt. Hen dad-cu iddo oedd y bardd gwlad Isaac Edmunds (Alaw Sylen), Abercwm-boi, y bu ei englynion yn britho am flynyddoedd bapurau Cymraeg y fro yr oes a fu (Y Gwladgarwr a’r Darian). Merch y bardd, a mam-gu Howard i bob pwrpas, oedd un o artistiaid enwocaf Cwmaman a Chwm Cynon ei dydd: gwraig a elwid gan bawb (yn ôl ffasiwn yr oes) yn ‘Madam Elizabeth Edmunds Price’. O’r un ach y tarddai un o farnwyr amlycaf yr 20G, yr Arglwydd Ustus Edmund Davies a anwyd yn Aberpennar.