Categori: Digwyddiadau

Dydd Sadwrn, 21 Mehefin, 2025 dathlwyd can mlynedd ers sefydlu Plaid Cymru mewn Rali ym Mhwllheli.

Daeth torf i ddathlu a chlywed areithiau ar sgwâr y dref.

Dyma araith Dafydd Wigley –

Anerchiad Canmlwyddiant y Blaid: Pwllheli, Mehefin 2025

Gyfeillion a chyd- genedlaetholwyr!

Bydd Prif Weinidog nesaf Cymru yn fy nilyn – a dwi’n siwr y bydd Rhun yn edrych mlaen at etholiadau fis Mai nesaf. Felly dwi am edrych yn ôl, sy’n addas iawn  wrth ddathlu canmlwyddiant y Blaid.

Canrif nôl i heddiw, roedd  fy mam yn byw tri-chan llath o’r man yma; ei mam hithau’n Lywydd Merched Rhyddfrydol Pwllheli,  efo Lloyd George yr AS lleol.

Hanner canrif yn ôl, roeddwn innau’n newydd f’ethol fel AS y fro ac yn ceisio cyflawni yr hyn a fethodd LlG ei wneud – sef cael  Senedd i Gymru.

Ac mae’n  dda gallu deud i Bwllheli gael ei chynrychioli byth oddi ar hynny, gan ASau Plaid Cymru – yn San Steffan ac yn Senedd Cymru – Hywel Williams, Alun Ffred Jones, Dafydd Elis Thomas ( y diweddar, ysywaeth), Elfyn Llwyd, Liz Saville Roberts a Mabon ap Gwynfor; ac os ydi hynna’n dangos diffyg cyfartaledd, does gennyf ddim amheuaeth y bydd Sian Gwenllian a Becca Brown yn ymuno â nhw fis Mai; a does wybod y gwelwn Elin Hywel yno hefyd cyn hir.

A felly, dyma ni, heddiw, ar drothwy cyfle realistig i’r Blaid, fis Mai nesaf, arwain Llywodraeth nesaf  Cymru.

A bydd  y cyfrifoldeb ar ysgwyddau Rhun i  dywys yr hen genedl hon tuag at yr Annibyniaeth y bu Cymru’n dyheu i’w had-ennill byth oddi ar dyddiau Owain Glyndwr.

A, gyda llaw, mae’r Blaid hefyd yn parhau i reoli Cyngor Gwynedd; a dymunwn pob llwyddiant i’r Cynghorydd  Nia Jeffreys, ein harweinydd newydd yn ei gwaith pwysig.

Mae  crynhoi canrif o hanes y Blaid mewn cwta deng munud yn amhosibl. Felly dwi am sôn am gyfraniad rhai o brif gymeriadau’r Blaid – dynion a merched na ddylem fyth anghofio  eu hamrywiol gyfraniadau, o’r dyddiau cynnar; pobl a osododd y sylfaeni i dyfu i’r safle  gynhyrfus  ble cawn ein hunain heddiw.

Y cyntaf fydd y mwyaf yn ein mysg: Saunders Lewis, a ddiffiniodd cenedlaetholdeb Cymreig  mewn termau gwerthoedd diwylliannol, a hynny’n benodol o fewn cyd-destun Ewrop.

Yn ei ddarlith fawr,  yn Ysgol Haf gynta’r Blaid ym 1926, diffiniodd Saunders nod y Blaid Genedlaethol , sef Hawlio i Gymru  “ le  yn  Seiat y Cenhedloedd, ac yn Seiat Ewrop, yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad.”

Peidiwn byth golli gafael ar hyn: mae ein gwareiddiad yn cynnwys ein hiaith a’n llenyddiaeth yn y ddwy iaith ;  yn cynnwys ein cerddoriaeth, ein harlunwaith; ein crefydd ac yn arbennig, ein gwerthoedd cymdeithasol neilltuol a’n nod o hyrwyddo economi i wasanaethu’r gymuned.

Mynnwn annibyniaeth fel cyd-destun hanfodol i ni warchod a chyfoethogi   gwareiddiad unigryw ein cenedl.

Cynhaliwyd yr Ysgol Haf cyntaf yng nghysgod Senedd-dŷ Owain Glyndwr ym Machynlleth. Cynnal  ysgol haf oedd un o ddau benderfyniad allweddol a wnaed gan y Blaid yn ei blwyddyn gyntaf.

Y llall – eto dan ddylanwad Saunders – oedd i gyhoeddi papur newydd misol uniaith Gymraeg, y Ddraig Goch, a ddaeth yn brif  gyfrwng i ddatblygu syniadaeth y Blaid.

Ni allai plaid fechan newydd, gyhoeddi papur o’r math heb adnoddau ariannol sylweddol:  a’r un a wnaeth hyn yn bosib oedd y Fonesig Mallt Williams, Llandudoch , a dalodd arian cyson – canpunt ar y tro, tro ar ôl  tro, canput pryd hynny yn £7000 yn arian heddiw – hyn i gynnal y Ddraig Goch, a Swyddfa Ganol y Blaid. Mallt Williams sy’n haeddu ei lle yn oriel anfarwolion y Blaid.

Ond tydi papur newydd werth dim oll, heb bolisïau allweddol  i dyfu’r Blaid. A’r  bobl a wnaeth mwy na neb i ddatblygu ein gwerthoedd cymdeithasol ac economaidd oedd D. J Davies, mab i löwr o sir Gaerfyrddin, a’i wraig – Gwyddeles – Dr Noelle Davies.

Mae ei lyfr “Towards an Economic Democracy” – yn gweld sosialaeth cymunedol yn  ganolog i werthoedd ein gwlad, a syniadau Robert Owen yn perthyn i ni hefyd.

Ac mae’n werth dyfynnu, o’r deg pwynt polisi a gyhoeddodd Saunders Lewis yn 1933, pwynt 3 :

“Y mae cyfalafiaeth ddiwydiannol a chystadleuaeth economaidd, rydd oddi wrth reolaeth llywodraeth gwlad, yn ddrwg dirfawr, ac yn gwbl groes i athrawiaeth cenedlaetholdeb cydweithredol.….”

Peidied neb a chyhuddo Saunders Lewis o fod yn adain dde adweithiol: rwtsh llwyr ydi hynny, fel y mae Richard Wyn Jones wedi dangos yn eglur yn ei lyfrau ar y testun; a diolch, Dicw, am dy ddewrder yn codi llais.

Ni allwn ddathlu canmlwyddiant heb dalu clod i ymgeisydd seneddol cyntaf Sir Gaernarfon, Lewis Valentine a safodd ym 1929, gan gasglu 609 pleidlais.

Valentine oedd  un o’r chwech a ddaeth ynghyd ym Mhwllheli yn Awst 1926, yn cynrychioli “Ffrwd y Gogledd” a chafodd ei ethol yn Lywydd cynta’r Blaid. Un oedd i fod yn y cyfarfod cyntaf hwnnw, oedd D J Williams, Abergwaun; – ond roedd ei drên yn hwyr!

 Dychwelodd  Saunders, DJ a Valentine  i Bwllheli, ym Medi 1936, i losgi adeilad pren ar safle’r Ysgol Fomio, ger Porth Neigwl. Gweithred symbolaidd, a arweiniodd at garcharu’r tri yn Wormwood Scrubs am naw mis.

 Roedd y  cyfarfod croeso iddynt yn hen bafiliwn  Caernarfon, ar ôl eu rhyddhau,  efo dros 12,000 yno i dalu teyrnged iddynt.

Dywedir, pe bai Saunders wedi dewis taflu matsian i’w canol, y gallai fod wedi tanio chwyldro; ond nid dyna dull gweithredu, y Blaid hon.

Mae un o’r tri hyn, D.J Williams yn haeddu ei le yn oriel anfarwolion y Blaid am reswm arall. Ym 1966,  ef a ddaeth i’r adwy pan oedd y Blaid yn wynebu mynd yn fethdalwyr. Roeddem wedi methu a chlirio dyledion etholiad siomedig 1964 a daeth etholiad arall pen deunaw mis.

Roedd y Blaid yn wynebu peidio a sefyll yn yr etholiad honno ym Mawrth 1966 – a D. J Williams achubodd y dydd, gan werthu ei hen gartref teuluol, yn Sir Gaerfyrddin,  gan rhoddi’r cyfan o’r £2,000 a gafodd, I’r Blaid.

 Roedd ei haelioni yn dod a gwynt i hwyliau ymgyrch Gwynfor Evans, yng Nghaerfyrddin, a chododd ei bleidlais o bum mil a hanner  i saith mil a hanner;   a da hynny. Oherwydd o fewn dau fis yr oedd yr AS, Megan Lloyd George, wedi marw. A dyma ni, yn isetholiad Caerfyrddin, ar 16 Gorffennaf 1966, pan gipiodd Gwynfor Evans y sedd, ac yn creu hanes drwy ddod yn AS cynta’r Blaid.

Wrth gofio haelioni digyfaddawd DJ,– a ninnau yma ym Mhwllheli, mae’n werth hefyd gofio’r  Cynghorydd Herbert Thomas, Llannor, un o hoelion wyth Cyngor  Dwyfor.

Pan fu farw yn yr wythdegau, gadawodd bron y cyfan o’i eiddo, i’r Blaid yng Ngwynedd, rhodd fyddai  gwerth dros chwarter miliwn o bunnoedd  yn arian heddiw.

Os ydan ni’n credu mewn annibyniaeth, rydan ni hefyd yn gorfod dangos ein parodrwydd i godi’r adnoddau  hanfodol i droi’r Blaid yn rym etholiadol ledled Cymru.

Os ydi Rhun a’r tîm am ennill etholiad Senedd Cymru, mae angen rhoddion o’r math; ac apeliaf i bawb yn y Blaid sydd mewn sefyllfa i efelychu D J Williams a Herbert Thomas,  i wneud hynny ar fyrder – a does dim rhaid marw i ddangos haelioni! 

Gwynfor oedd symbyliad y deffroad gwleidyddol yn y chwedegau, gyda’i fuddugoliaeth yn dod ar gynffon y deffroad hawliau iaith a ddeilliodd o ddarlith radio Saunders Lewis ym 1962.

Rhyngddynt daeth y deffroad iaith a’r deffroad wleidyddol i gyd-gerdded drwy’r chwedegau a’r saith degau, hyd at refferendwm trychinebus 1979.

 Ac, yn sgil hynny,   Gwynfor wnaeth y safiad dros S4C a sicrhaodd nid yn unig sianel deledu i’r iaith Gymraeg, ond hefyd yr hunanhyder i ni fel cenedl, i herio holl werthoedd Maggie Thatcher a’I chriw.

Ac eilun arall o bleidiwr, Dafydd Iwan, a osododd ein gwerthoedd a’n  dyheadau ar gan – neges yr ydym yn dal i ganu; rydan ni “Yma o hyd”.

Ac am hyn ac am bob safiad arall dros Gymru, rhaid gosod Dafydd Iwan ar restr anfarwolion y Blaid wrth ddathlu ein canmlwyddiant.

 Roedd Gwynfor yn San Steffan, byth a beunydd,  yn edliw nad oedd y Blaid yn llwyddo i gael menywod  yn aelodau seneddol; hyn o weld yr SNP efo Winnie Ewing, Margo Macdonald; a Maggie Bain yn Nhy’r Cyffredin.

Pam nad oedd hyn yn bosib i’r Blaid, meddai? Wel, fe gymerodd yn hirach nag oedd Gwynfor yn disgwyl, ond o’r hir hwyr mae gennym dair ardderchog – Liz, Llinos ac Ann – yno bellach, i gadw’r  Ben Lake, Aelod disglair Ceredigion, yn ei le!  

 Ac felly hefyd y menywod yn Senedd Cymru – Elin, Delyth, Heledd, Sioned a Sian, sy’n siapio  – yn nhîm y Blaid dan arweinyddiaeth Rhun – i gymryd y cyfrifoldeb o arwain ein Plaid i lwyddiant pellach yn ein hail ganrif; ac yn barod i arwain llywodraeth ein gwlad.

Dyma’r ffordd o ddathlu ein canmlwyddiant: I’r Blaid  ddod y Blaid fwyaf yn ein senedd; ac os ydi’n amhosib cael mwyafrif dros bawb efo’r system STV, yna  dangos yr un arweiniad a ddaru Alex Salmond a’ r SNP yn 2007, efo  ond un sedd mwy na Llafur,  i lywodraethu mor llwyddiannus, iddynt yn 2011 gael mwyafrif dros bawb.

 Dyna roddodd iddynt yr hawl i fynnu refferendwm ar Annibyniaeth. Ac fe allwn ni, dan arweinyddiaeth Rhun,  wneud  llawn cystal, a gwell.

Felly, o’r rali hanesyddol hon, awn ati i droi pob  carreg, fel y bydd ail ganrif y Blaid – yn fuan iawn – yn troi’n gyfle am annibyniaeth; ac o gael y cyfle, gyda n gilydd, dros Gymru, awn  rhagom i ailadeiladu’r hen genedl hon, a hynny yn rhinwedd gwerth ein gwareiddiad!

Diolch yn farw!

Robert Tudur Jones (1921 – 1998)

Eleni mae’n ganmlwyddiant geni un o Is-Lywyddion amlycaf Plaid Cymru, Dr Tudur Jones, a fu yn y swydd o 1957 hyd 1964. Fel Is-Lywydd bu’n gefn i Gwynfor yn yr amlwg ac yn hael gyda’i gyngor gwerthfawr iddo yn y dirgel. Gan ei fod yn byw ym Mangor, yr oedd hefyd mewn cysylltiad cyson gyda’r Ysgrifennydd Cyffredinol, Elwyn Roberts, a weithredai o swyddfa Bangor. Roedd y tri, Gwynfor, Tudur ac Elwyn, ar yr un donfedd gan gynrychioli cenedlaetholdeb a godai o sêl dros yr iaith Gymraeg ac a sylfaenwyd ar werthoedd Cristnogol. Fel mae’n digwydd, yr oedd y tri yn Annibynwyr Yn chwedgau’r ganrif ddiwethaf mynegodd Unbeb yr Annibynwyr Cymraeg eu cefnogaeth i hunan-lywodraeth i Gymru, gyda’r datganiad cofiadwy mai problem Cymru oedd ei bod yn rhy bell oddi wrth Dduw ac yn rhy agos i Loegr!

Bu Tudur Jones, ‘Dr Tudur’ ar lafar gwlad, yn ymgeisydd seneddol dros Fôn yn etholiadau cyffredinol 1959 a 1964. O 1952 hyd 1964 bu’n golygu’r Welsh Nation, a golygodd Y Ddraig Goch rhwng 1964 a 1973. Yr wir, yr oedd yn newyddiadurwr cynhyrchiol iawn. Bu ganddo golofn wythnosol yn Y Cymro, a thybir iddo gyfrannu dros fil a hanner o erthyglau iddi. Yn ystod saithdegau’r ganrif ddiwethaf rhoddodd gefnogaeth foesol a deallusol, yn breifat a chyhoeddus, i ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Ganed Dr Tudur yn Rhos-lan ger Cricieth, ond maged ef yn Y Rhyl, yn Nyffyn Clwyd. Yn 1939 aeth i Goleg y Brifysgol, Bangor, lle cafodd ei ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr, ac ennill gradd dosbarth cyntaf mewn Athroniaeth. Yn 1945 cofrestrodd yng Ngholeg Mansfield, Rhydychen, lle bu’n astudio efrydiau diwinyddol ar gyfer ennill gradd D.Phil. Cafodd ei ordeinio yn Weinidog yr Efengyl yn 1948, a chyflawnodd yr alwedigaeth honno yn wych fel pregethwr, ysgolhaig ac athro. Yn 1966 fe’i apwyntwyd yn Brifathro Coleg Diwinyddol Bala-Bangor, Bangor, ac ar ei ymddeoliad cafodd ei apwyntio yn athro er anrhydedd yn ei alma mater. Dengys ei ddewis yn Llywydd Ffederasiwn Rhyngwladol yr Annibynwyr o 1981 hyd 1985 y parch a enillasai a raddfa ryngwladol.

Yn 1974 trafododd ei syniadau ar genedligrwydd a chenedlaetholdeb yn y cyd-destun Cymreig mewn cyfrol yn dwyn y teitl, The Desire of Nations. Mae tair gwedd i’r drafodaeth – athronyddol, hanesyddol a gwleidyddol. Ceisia’r wedd athronyddol ddadansoddi’r cysyniad o ‘genedl’.

Er ei fod yn gwrthod y damcaniaethau hynny sy’n sylfaenu cenedligrwydd ar ffactorau goddrychol fel teimlad ac ewyllys, nid yw Dr Tudur yn eu diystyru fel elfennau cyfansoddol. Efallai yn wir eu bod yn elfennau hanfodol mewn cenedligrwydd, ond ar eu pennau eu hunain, nid ydynt yn elfennau digonol.

Gyda golwg ar criteria gwrthrychol cenedligrwydd, mae Dr Tudur yn gwrthod maentumiad yr Athro J.R. Jones (1960) fod cenedligrwydd pobl yn gorwedd ar y ffaith eu bod yn ‘sefyll mewn trac hanesyddol’ sydd yn ‘anghyffelyb’ ac ‘anailadroddiadwy’. Y ffaith yw, gallai sawl cymundod nad ydynt yn genedl wenud yr un honiad. Mae hefyd yn gwrthod damcaniaeth ddiweddarach (1966) J.R., sef, i fod yn genedl mae’n rhaid i bobl fod wedi eu trefnu fel gwladwriaeth. Serch hynny, mae’n cydnabod fod agwedd wleidyddol (mewn ystyr estynedig) i genedligrwydd yn gymaint ag y bydd pobl sydd yn synied eu bod yn genedl yn ymwybodol o strwythurau mewnol cymdeithasol a diwylliannol sydd yn unigryw iddynt hwy. Efallai y bydd y strwythurau hynny yn cynnwys sefydliadau gwladwriaethol, ac efallai na fyddant, ond pa un os ydynt neu beidio, does a wnelo hynny ddim â’u cenedligrwydd.

Adlewyrchir syniadau tebyg yn nadansoddiad Dr Tudur o genedlaetholdeb. Teimlad yw gwladgarwch: cariad at ein gwlad. Ideoleg yw cenedlaethodeb. Y mae iddo weddau gwrthrychol, ymresymol a chyhoeddus. Mae’n gosod cyswllt rhwng y genedl a’r wladwriaeth. Ystyria cenedlaethodeb y wladwriaeth fel offeryn yng ngwasanaeth y genedl. Yn y byd modern, global, mae ar genhedloedd angen sefydliadau gwladwriaethol i ffynnu, a hyd yn oed i oroesi.

Mae i’r math o genedlaetholdeb a arddelir yn The Desire of Nations wreiddiau dwfn yn ffydd Gristnogol Dr Tudur. Y mae’n ymwybodol iawn o’r perygl o eilunaddoli’r genedl neu’r wladwriaeth. Dyma sy’n cyfrif am ei amharodrwydd (fel Saunders Lewis a chefnogwyr cynnar y Blaid) i siarad yn nhermau ‘annibyniaeth’ wrth drafod hunan-lywodraeth i Gymru. Dyma hefyd wraidd ei wrthwynebiad chwyrn i syniadau’r mudiad Adfer ganol y saithdegau.

Bydd y sawl oedd yn adnabod Dr Tudur yn cofio am ei urddas personol, a huodledd ei fynegiant yn y Gymraeg a’r Saesneg. Yr oedd ei osgo yn awdurdodol, ond gyda haen o hiwmor direidus. Wrth ymateb i honiad George Thomas nad oedd y fath beth â dŵr Cymru gan mai eiddo Duw oedd y dŵr mewn gwirionedd, heriodd Thomas i hysbysu brenin Saudi Arabia nad oedd y fath beth ag olew Saudi gan mai eiddo Duw oedd yr olew mewn gwirionedd!

Gwynn Matthews

Dadorchuddiwyd Plac Glas er cof am y cenedlaetholwr amlwg Glyn James Dydd Sadwrn 19 Hydref y tu faes i 9 Darran Terrace, Glyn Rhedynog / Ferndale, Rhondda. 

Dadorchuddiwyd  y Plac gan y Cynghorydd Geraint Davies a cafwyd anerchiadau gan Cennard Davies a Jill Evans A.E. Cafwyd cyfraniad cerddorol gan Gôr y Morlais. Trefnwyd y digwyddiad gan Archif y Maerdy a’u hysgrifennydd David Owen.  

Mae rhagor o wybodaeth am ymgyrch Plaid Cymru i gael cyfle i ddarlledu

ar wefan BBC cymrufyw

Cofio 80 mlynedd ers llosgi’r Ysgol Fomio

Gwefan BBC Cymru Fyw