Awdur: Rheolwr Gwefan

COLLI CAWR O’R CWM:

 

Ysigwyd ei gyfeillion a thrigolion yr ardal o glywed am farwolaeth y cyn-gynghorydd Howard Davies, Cwrt Alun Lewis, ar bnawn dydd Llun, 12 Medi, yn Ysbyty Merthyr. Roedd yn 66 oed.

 

Perthynai Howard i un o deuloedd mwyaf adnabyddus Cwmaman a thu hwnt. Hen dad-cu iddo oedd y bardd gwlad Isaac Edmunds (Alaw Sylen), Abercwm-boi, y bu ei englynion yn britho am flynyddoedd bapurau Cymraeg y fro yr oes a fu (Y Gwladgarwr a’r Darian). Merch y bardd, a mam-gu Howard i bob pwrpas, oedd un o artistiaid enwocaf Cwmaman a Chwm Cynon ei dydd: gwraig a elwid gan bawb (yn ôl ffasiwn yr oes) yn ‘Madam Elizabeth Edmunds Price’. O’r un ach y tarddai un o farnwyr amlycaf yr 20G, yr Arglwydd Ustus Edmund Davies a anwyd yn Aberpennar.

 

Edmund Davies, fel cyfreithiwr ifanc, fu’n amddiffyn un o’r ‘Tri’ a losgodd yr Ysgol Fomio ym Mhenyberth, Llŷn, ym 1936 – achos a roddodd yr hwb mwyaf (medd rhai) i genedlaetholdeb Cymreig yr 20G. Ef hefyd, fel barnwr profiadol, a glywodd achos y Great Train Robbers ym 1963; ac ef a benodwyd gan y prif weinidog Harold Wilson i gadeirio’r Ymchwiliad a fu i achos Trychineb Aber-fan (a ddigwyddod ar y 21 Hydref, 1966 – union hannercan mlynedd yn ôl i’r mis hwn).

 

Yn naturiol, bu Howard yn falch o’r cysylltiadau hyn ac yn eu harddel yn yr enw canol, Edmund, a gafodd gan ei rieni Trevor a Nancy Davies. Bu ei dad-cu arall (Tomos Dafis ‘Drapwr’ i’r hen drigolion) yn löwr ac yn ddiacon yn Seion ochr-yn-ochr â thad-cu’r gohebydd hwn. Bu ein mamau yn gyfeillion pennaf ar hyd eu hoesau hefyd – fel y bu Howard a minnau gydol ein dyddiau tan ei farw. Cymaint felly nes bod llawer, pan oeddem yn blant (ac oherwydd tebygrwydd enwau), yn tybied taw brodyr oeddem. Ar lawer cyfri, buom; a diau hyn sy’n peri imi ing am un a fu yn gyfaill cyntaf fy oes.

 

Carai Howard Gwmaman a’i phobl. Bu’n rhan amlwg o fywyd yr ardal ar hyd ei fywyd. Fe’i codwyd yn Byron Street a Milton Street a – lawn cymaint – Seion: yn un o ‘gywion’ Idwal Rees a saint yr achos teilwng hwnnw. Anorfod felly, wedi sefydlu Ysgol Gymraeg Aberdâr ym 1949, y byddai Howard yn mynd iddi ym 1955 gan aeddfedu’n Gymro naturiol o waed ac awydd tan y diwedd.

 

Wedi iddo fynychu Ysgol Ramadeg y Bechgyn, Aberdâr (cyn oes Rhydfelen ac ysgolion tebyg), aeth i Goleg Hyfforddi Cyn-coed. Ond ni apeliai gyrfa athro iddo a gadawodd i ymuno a gwasanaeth Treth y Wlad yn Llanisien. Yno yr arhosodd nes iddo ymddeol ryw chwe blynedd yn ôl.

 

Os taw yng Nghaerdydd y bu ei draed weithiau, yng Nghwmaman y bu ei galon bob tro. Bu ganddo ddiddordeb affwysol mewn chwaraeon – paffio, reslo, ceffylau, moduro ac, yn arbennig, byd y bêl gron. Er nad oedd ef ei hun erioed yn fawr o chwaraewr ar y cae, ymroddodd at hybu pel-droed yng Nghwm Cynon a Chwmaman – lle byddai hynt FC Cwmaman bob amser yn denu ei bryd.

 

Bu’n ysgrifennydd ac yna’n gadeirydd y clwb am flynyddoedd di-ri; ac ef fu’n gwthio’n fwy na’r un i gael meysydd chwarae a chyfleusterau newydd i ieuenctid y cylch yng Nglynhafod (gan fynnu enw Cymraeg – ‘Canolfan Cwmaman’ – ar y cyfan).

 

Gwasanaethodd fel cynghorydd ardaloedd De Aberaman yn enw Plaid Cymru rhwng 1991-95 ac eto rhwng 2008 a 2012. Ar ddechrau’r ‘90au, fe’i penodwyd yn llywodraethwr ac yna’n gadeirydd llywodraethwyr Ysgol Gynradd Glynhafod: swydd a ddaliai tan ddiwrnod ei farw (er na fu modd iddo fod mor gyson â chynt yn eu cyfarfodydd yn ystod tri mis olaf ei fywyd). Bu’r swydd hon wrth fodd ei galon, ac uniaethai yn ddi-feth ag athrawon, rhieni a phlant yr ysgol gan roi o’i orau iddynt am chwarter canrif.

 

Dirywiodd iechyd Howard yn fawr yn ystod y pum mlynedd diwethaf a bu teithio ‘nôl ac ymlaen i ysbyty yn rhan annatod o’i fywyd. Cafodd gyfoeth o gefnogaeth gan ei gyfeillion – nid yn unig ar gyfnodau heulog ond pan fu’n fain arno hefyd. Dylid nodi enwau Philip a Beryl Northey, Alan Hoare, Gwyneth Edwards ac eraill mewn aur am eu ffyddlondeb di-ffael iddo dros gyfnod maith.

 

Cynhaliwyd angladd Howard yn Amlosgfa Llwydcoed fore Gwener, 23 Medi, gyda lluaws yn arddel parch ac yn talu’r gymwynas olaf iddo yno.

 

Fy mraint innau – er mor anodd – fu traddodi teyrnged o galon iddo: teyrnged a leisir hefyd yn yr englynion hyn…

 

DLD.

 

‘Dyn o egwyddor’

Teyrnged Jim Criddle i Aneurin Richards

 

Aneurin oedd William Aneurin Richards i bawb, heblaw ei wraig. Bill oedd e iddi hi. Roedd yn Uwch-beiriannydd gyda’r Bwrdd Glo Cenedlaethol gan dreulio’r rhan fwyaf o’i oes yng Ngwent, er mai brodor o Gapel Hendre oedd e’n wreiddiol. Roedd yn Gynghorydd Sir yn Islwyn rhwng 1973 a 1996 ac yng Ngwent rhwng 1977 a 1981. Fe wnaeth e sefyll fel ymgeisydd Seneddol yn Abertyleri yn y ddau etholiad cyffredinol a ddigwyddodd yn 1974, a hefyd yn Islwyn ar gyfer 1983 a 1987.

Ni all y ffeithiau moel roi darlun clir o’r dyn ei hun. Fe oedd y dyn ddaeth a Helen Mary Jones a Jocelyn Davies mewn i’r Blaid ac ef a ‘berswadiodd’ Allan Pritchard i sefyll mewn etholiad. Roedd yn ddyn o egwyddor, dyn galluog a dyn urddasol tu hwnt. Roedd yn uchel ei barch ymysg y swyddogion a’r aelodau ar y ddau gyngor y buodd yn gwasanaethu iddynt. Fe wnaeth oruchwylio’r gwaith o sefydlu cangen Islwyn o Blaid Cymru pan wnaeth wardiau Abercarn ac Abertyleri uno â wardiau Bedwellte, gan sicrhau fod seiliau ariannol yr etholaeth yn gadarn yn sgil ei waith fel Trysorydd. Fe oedd yr arweinydd grŵp drwy gydol ei yrfa o 20 mlynedd mewn llywodraeth leol ac roedd yn dangos y ffordd gyda’i egwyddorion cryf a’i esiampl gadarn gan ennyn parch ac edmygedd ei gyfoedion. Roeddem i gyd yn gweld ein hunain fel ‘plant ein tad’ – roeddem yn ei alw’n Dad, gan edmygu ei allu deallusol a’i arbenigedd mewn polisi tai. Cafodd ei wneud yn llefarydd y Blaid ar y mater yn sgil ei arbenigedd ar y pwnc. Fe ddywedom erioed mai ei foto oedd ‘teimlwch yn rhydd i anghytuno â mi’ ond doedd e ddim yn unben o unrhyw ddisgrifiad, gan ei fod yn dadlau ei safbwynt mewn modd rhesymegol a theg. Roedd yn eithriadol o hael gyda’r Blaid ac fe lwyddodd i gynnal ei ddiddordeb tan y diwedd un. Ei waddol yw etholaeth weithredol, hunangynhaliol yn ogystal ag atgofion a pharch y rheini mae wedi eu gadael ar ei ôl.

 

GWYNETH MENAI WILLIAMS, 1938-2016    

Syrthiodd un o gonglfeini’r hen Gwmaman o’i lle ym muriau Amser pan glýwyd diwedd Gorffennaf am farwolaeth Gwyneth Menai Williams, Dan-y-rhiw, ychydig cyn iddi gyrraedd ei phen-blwydd yn 78 oed.   Ymroddai at ei chymuned ac at wleidydda, gan sefyll droeon yn enw Plaid Cymru i’w hethol i hen Gyngor Bwrdeisdref Cwm Cynon. Er i’r Blaid bryd hynny roi tîmau cryf gerbron a threfnu yn egnïol yn wardiau Aberaman a De Aberaman, Gwyneth, gan amla’ oedd ymgeisydd blaen yr ymdrech a’i hwyneb cyhoeddus amlycaf. Cymaint felly nes iddi gael ei ‘nabod gan lawer tan y diwedd fel ‘Gwyneth Plaid’.  

Brwydrai Gwyneth yn ddi-dor yn erbyn dominiddiaeth y Blaid Lafur, oedd wedi ennill popeth yn y ward ers y 1920au cynnar. Sefodd ym 1973, 1976, 1979, 1983 (pan rannwyd Aberaman yn Ogledd a De), 1986 a 1987. Y flwyddyn honno, bu iddi bron â llwyddo disodli un o gynghorwyr y Blaid Lafur yn Ne Aberaman o ennill 742 pleidlais i 766 Llafur.   Ym 1991, ar ôl i Gwyneth ac eraill fraenaru’r tir, torrodd argaeau y Blaid Lafur ac enillodd y Blaid dair sedd De Aberaman ar y cyngor dosbarth mewn un trawiad a gyda mwyafrifoedd da, gan wneud yn debyg yng ngornest y cyngor sir ym 1993 wrth ennill 65% o’r bleidlais.   By Gwyneth ar ben ei digon – er ychydig yn eiddigeddus taw i eraill y ‘syrthiodd Jericho’ ac nid iddi hi (oedd yn adwaith naturiol wrth gwrs). Daliai i fod yn weithgar er na sefodd hi eto. Pe bai modd, ni chollai funud o bresenoldeb y tu allan i orsaf bleidleisio Cwmaman mewn etholiad, na’r un Cyfrif chwaith, nes iddi golli ei symudedd fwyfwy wrth heneiddio.

Fel asiant y Blaid yn etholiadau’r ardal yr adeg honno, gwyddwn fod ei phresenoldeb yn unig o bwys yn y Cwm a mawr fyddai fy niolch iddi.   Gedy ei chymar, Norman; tair merch, Susan, Janet a Siân; eu gwŷr hwythau; ei hwyrion a’i hwyresau; ei brawd Gareth a’i wraig a llu o gyfeillion i alaru amdani.   Ond dathlwn hefyd ei henw; ei chymeriad hoenus; ei synnwyr digrifwch heintus a’i chyfraniad parod i’w chymuned ac i bawb o’i chwmpas.   Gwir y dywedir bod coffa da ar led amdani.

Cymeriad diddorol, unigryw oedd Dewi Wynne Hughes Thomas – er taw ‘Dewi’ yn unig fyddai’n ddigon i bawb yn Aberdar ar un adeg, ac ar Hirwaun yn benodol, wybod yn syth am bwy y byddech yn sôn.

Fe’i ganed yng Nghwmbach ar 2 Mawrth, 1925 i rieni oedd â’u gwreiddiau (fel cynifer bryd hynny) yng ngorllewin Cymru: gyda theulu ei dad yn hanu o Sir Benfro a theulu ei fam yn tarddu o Bontrhydfendigaid, Ceredigion. A gellid dweud â chryn wirionedd nad oedd Dewi ei hun heb arlliw’r gwladwr ar ei iaith, ei osgo a’i Gymreictod.
Fe’i codwyd o fewn teulu o Fedyddwyr a fynychai capel Bethania, Cwmbach cyn i Dewi ei hun ymaelodi yn Ramoth ar ôl iddo symud i Hirwaun i fyw, a chyn iddo, maes o law, ymuno â’r Eglwys Gatholig. Nid ef oedd yr unig Gymro Cymraeg i gymryd y cam annisgwyl hwn gan fod eraill o’r ardal (Dewi Davies, Heol-y-felin; Ieuan Wyn Jones, Penrhiwceiber; Mair Owen, Cwmaman) wedi gwneud yn debyg o’i flaen. Ond daliai i fod yn gam digon prin yn y ganrif ddiwethaf i’w wneud yn neilltuol.

Aeth Dewi i Ysgol Ramadeg y Bechgyn Aberdâr cyn mynd i’r RAF yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Yno, hyfforddodd fel mordwywr (navigator). Wedi’r Rhyfel, ail-hyfforddodd fel syrfëwr gyda’r NCB yn yr Ysgol Fwyngloddio yn Nhrefforest a aeth yn Brifysgol De Cymru wedyn. Ym 1949, priododd â’i wraig Josie, un o deulu Susan a Michael Burke, Hirwaun a ganed iddynt ferch, Madeleine, a godwyd yn Gymraes o’r iawn ryw.

Wedi cyfnod gyda’r NCB, gweithiai Dewi fel syrfëwr i gwmni John Laing ar sawl cywaith mawr a fu ar droed yn Lloegr yn ystod y 1950au, gan gynnwys Atomfa Sizewell, y Bull Ring, Birmingham, a’r M1. Cofiai Madeleine ei thad yn ei gyrru hi a’i mam ar hyd rhan o’r draffordd honno y noson cyn iddi gael ei hagor yn swyddogol gan y Frenhines yn Nhachwedd 1959 !

Symudodd Dewi a’i deulu yn ôl i Gymru ddiwedd 1959 gan ymgartrefu yn Aberhonddu. Yno, a than ei ymddeol, gweithiai fel syrfëwr o fewn llywodraeth leol, gan gynnwys i gynghorau Brycheiniog, Morgannwg, Abertawe ac Aberdâr (neu Gwm Cynon fel y daeth i fod ym 1974). Ond bu ei orwelion yn ehangach na’i waith dyddiol yn unig; a thra’n byw yn Aberhonddu ddechrau’r ’60au, cymerodd gam arall a’i osododd ar wahan i relyw ei gyfoedlion – hyd yn oed ei gyd-Gymry. Ymunodd â Phlaid Cymru. Nid oedd Dewi yn un i gelu barn na chuddio egwyddor pe bai argyhoeddiad yn ei daro.

Ymunodd â’r Blaid cyn i’r fath beth dyfu’n gyffredin fel y mae bellach. Dyma gyfnod cyn is-etholiad Gwynfor Evans yng Nghaerfyrddin (1966), cynnwrf etholiadol y ’60au a’r ’70au ac ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith a arweiniodd, maes o law, at senedd (o fath) i Gymru a chodi statws y Gymraeg. Yn hyn o beth, gellid dweud yn deg y bu Dewi yn un o gnewyllyn o arloeswyr – yn sicr yn yr ardaloedd yma – a heriai’r Blaid Lafur yn ei chaerau pan nad oedd modd disgrifio’r fath weithred ond fel ‘talcen go galed’ !

Ond dyna sut un ydoedd: yn eirias dros y Gymraeg a thros yr hyn a gredai oedd er lles Cymru a’i phobl. Nid llugoer mohono mewn dim a wnai !

Ar symud i Tudor Tce., Hirwaun, ym 1963, aeth yn gynghorydd yn enw’r Blaid ar Gyngor Gwledig y Rugos (peth tra anghyffredin ar y pryd); ac ym 1964, safodd fel ymgeisydd seneddol Plaid Cymru yn yr etholiad cyffredinol yn etholaeth Aberdâr (fel y’i gelwid ar y pryd). Er iddo ennill ond 2,723 pleidlais (7.2%) o gymharu â’r 29,106 (77.4%) a gafodd Arthur Probert i’r Blaid Lafur, gwnaeth ei farc yn anrhydeddus: cadwodd ernes y Blaid (peth digon prin bryd hynny) ac aeth heibio i’r 2,165 a gafodd ei gyfaill a’i gyd-Aberdariad, Trefor Morgan, yn etholaeth anos fyth Brycheiniog a Maesyfed.

Gosododd sylfaen i eraill adeiladu arni o gofio taw ymgyrch 1964 oedd y gyntaf erioed i mi, fel glaslanc 16 oed – ac eraill y gallwn eu henwi – ymuno ynddi ar ran Plaid Cymru. Mwyn yw’m cof o droi i fyny yn ‘swyddfa’ etholiad y Blaid am y tro cyntaf a chael Dewi Thomas a Ted Walters yn cymryd yn garedig ata’i gan ddweud “Dera man’yn, ‘ach’an, i ni ddyngos iti beth i ‘neud” wrth baratoi taflenni i’w dosbarthu !

Daliai Dewi i weithio fel syrfëwr a bu wrthi’n helpu gosod yr A465 newydd (‘Ffordd Blaenau’r Cymoedd’) a agorwyd ym 1964. Gweithiai am flynyddoedd fel syrfëwr ysgolion a meysydd chwarae i awdurdodau addysg y cyffiniau ac ymrodd i’r gymuned y bu’n byw ynddi gan weithredu fel warden Clwb Ieuenctid y Rugos, clerc Cyngor Plwyf Penderyn ac fel aelod ffyddlon Cymrodorion Aberdâr.

Ym 1979, priododd ei ferch Madeleine (cyfreithiwr erbyn hynny) â Neil Bidder a ganwyd iddynt ddau fab, Rhys a Patrick, yn y man. Gyda hyn, daeth Dewi a Josie yn dad-cu a mam-gu balch. Ymhen ychydig, ac yntau yn ei chwedegau, penderfynodd Dewi droi at yr Eglwys Gatholig fel gweddill ei deulu. Er bod hyn yn gam annisgwyl i rai, ymrodd yn ddidwyll i’w eglwys newydd. Diddorol, wrth fynd heibio, yw nodi bod Madeleine – a fagwyd yn Gatholig – yn un o arweinwyr ac ymddiriedolwyr Y Cylch Catholig: mudiad yn yr Eglwys Babyddol sy’n anelu at godi statws a defnydd y Gymraeg oddi mewn i’r cymundeb Catholig.

Wedi iddo ymddeol oddeutu 1990, penderfynodd Dewi a Josie symud i Gaerdydd i fod yn nes at eu merch a’i theulu yno. Cymerai Dewi bob cyfle i chwarae tenis a rygbi gyda’i ŵyrion; ond, o dipyn i beth, aeth Josie dan lach afiechyd yn ystod deng mlynedd olaf ei hoes. Yn dilyn ei marwolaeth, cafodd Dewi rai blynyddoedd o deithio’r byd – i’r Swisdir, Sbaen ac UDA – cyn iddo ddechrau colli ei olwg wrth heneiddio. Bu rhaid iddo hefyd golli rhan o un goes ac aeth i fyw mewn gofal yng nghartref Dyfryn Ffrwd, Nantgarw – lle (fel y dywed ei ŵyr Rhys) y rhoddodd Dewi “wersi dwys yn y Gymraeg i’r staff yn gyfnewid am y gofal a gai” !

Bu farw Dewi yn dawel, yn 90 oed, yng nghartref Dyffryn Ffrwd ar yr 28 Rhagfyr 2015 a chynhaliwyd offeren requiem iddo yn Eglwys Sant Therese de Lisieux, Hirwaun ar ddydd Llun, 11 Ionawr, 2016 gyda chladdedigaeth ym mynwent Aberdâr wedyn.

Yn un o’r gwasanaethau Cymreiciaf a gaed yn yr eglwys honno, mae’n debyg, darllenwyd yn Gymraeg gan ei ŵyr, Patrick, a thraddodwyd teyrnged i’w dad-cu gan Rhys: y naill ŵyr yn athro yn Llundain a’r llall yn economegydd gyda banc canolog UDA, y Federal Reserve, yn San Francisco. Canwyd Calon Lân ar ddechrau’r offeren a Dros Gymru’n Gwlad i’w diweddu: dau emyn a grynhodd cymaint a nodweddai fywyd anrhydeddus a chyfraniad gwerthfawr Dewi Wynne Thomas, Hirwaun, gŵr y bu yn fraint ei ‘nabod.

(Carwn ddiolch i Madeleine am ei chymorth wrth baratoi’r ysgrif hon).

 

DLD.

 

 

 

                                                                                                                                      Clochdar-276:

Teyrnged i Glyn Erasmus

gan Jim Criddle a’i ffrindiau yn y Coed Duon.

Roedd Plaid Cymru mewn sioc pan glywon ni am farwolaeth Glyn ac ers hynny rydym wedi bod yn galaru. Bu farw yn gwbl annisgwyl yn ei gartref yn y Coed Duon nos Wener, Ionawr 15fed.

Fe ymunodd Glyn â’r Blaid flynyddoedd lawer yn ôl, ar adeg pan nad oedd bod yn aelod yn ffasiynol nag yn ffordd o gael troed ar yr ysgol yrfaol. Fe ymunodd oherwydd ei fod yn caru ei wlad ac yn mwynhau her. Yn wir, roedd yn ddyn oedd yn ei elfen pan roedd yn wynebu her. Roedd ei waith proffesiynol fel peiriannydd yn golygu ei fod angen teithio’n aml gan fynd ag ef dramor a llesteirio ei allu i gyfrannu tuag at wleidyddiaeth Cymru.  Ond pan ddaeth yn drefnydd ar Grŵp Cynghorwyr CCBC cafodd y rhyddid i ymrwymo ei hun lawn-amser i’r achos cenedlaethol.

Roedd gan Glyn y ddawn o fod â meddwl trefnus ac agwedd drylwyr tuag at bopeth a wnâi. Yn sgil hyn disgwyliai weld taflenni data, adroddiadau a’r math o gynllunio oedd wedi ei selio ar wybodaeth fanwl a chywir. Roedd yn rhywun oedd yn barod i herio’r drefn pan roedd yn gweld bod pobl yn rhoi teimlad greddfol cyn y ffeithiau, waeth pwy bynnag oedd y person hwnnw. Doedd neb yn fwy hoff o ddadl nag oedd Glyn a gyda’i hiwmor direidus byddai wastad yn gofyn “pam”?

Roedd Glyn yn weithredol ar bob lefel o’r Blaid: fe safodd fwy nag unwaith fel ymgeisydd mewn etholiadau Cyngor yn Islwyn a Chaerffili; roedd yn Gynghorydd Tref dros y Coed Duon lle’r oedd yn Faer rhwng 2014 a 2015; roedd yn Gadeirydd Cangen Sirhywi; Trysorydd ei Etholaeth; Cadeirydd yr Undeb Gredyd; Cynrychiolydd Rhanbarthol ar gyfer y De Ddwyrain ac wrth gwrs yn Drysorydd Plaid Cymru (ond nid bob un o’r rhain ar unwaith!). Roedd Glyn llawn egni a rhoddai ei amser yn hael, er ei fod yn casáu gwastraffu eiliad. Roedd yn troi lan i bob dim a wastad yn fodlon gwneud y math o dasgau lle mae angen trefn a manylder, cyn belled â’i fod yn credu bod y canlyniad yn un gwerth ei gyrraedd. Roedd yn arbennig o dda yn cefnogi aelodau ieuengach y Blaid ac mi gafodd lawer iawn ohonyn nhw help ganddo i sefydlu eu gyrfaoedd gwleidyddol.

Roedd Glyn yn genedlaetholwr mawr, ond nid oedd iddo owns o sentimentaliaeth a gallai fod yn eithaf pengaled: doedd ganddo ddim cywilydd o’r ffaith ei fod wedi mopio â’i deulu. Roedd yn siarad amdanynt gyda balchder pur, yn enwedig ei wyres gyntaf Bronnie, ac roedd ei ringtone ‘Lady in Red’ ar gyfer ei wraig Carol yn dweud y cwbl.