Awdur: Rheolwr Gwefan

Dathlu Can Mlynedd Plaid Cymru ym Mhwllheli

Dydd Sadwrn, 21 Mehefin, 2025 dathlwyd can mlynedd ers sefydlu Plaid Cymru mewn Rali ym Mhwllheli.

Daeth torf i ddathlu a chlywed areithiau ar sgwâr y dref.

Dyma araith Dafydd Wigley –

Anerchiad Canmlwyddiant y Blaid: Pwllheli, Mehefin 2025

Gyfeillion a chyd- genedlaetholwyr!

Bydd Prif Weinidog nesaf Cymru yn fy nilyn – a dwi’n siwr y bydd Rhun yn edrych mlaen at etholiadau fis Mai nesaf. Felly dwi am edrych yn ôl, sy’n addas iawn  wrth ddathlu canmlwyddiant y Blaid.

Canrif nôl i heddiw, roedd  fy mam yn byw tri-chan llath o’r man yma; ei mam hithau’n Lywydd Merched Rhyddfrydol Pwllheli,  efo Lloyd George yr AS lleol.

Hanner canrif yn ôl, roeddwn innau’n newydd f’ethol fel AS y fro ac yn ceisio cyflawni yr hyn a fethodd LlG ei wneud – sef cael  Senedd i Gymru.

Ac mae’n  dda gallu deud i Bwllheli gael ei chynrychioli byth oddi ar hynny, gan ASau Plaid Cymru – yn San Steffan ac yn Senedd Cymru – Hywel Williams, Alun Ffred Jones, Dafydd Elis Thomas ( y diweddar, ysywaeth), Elfyn Llwyd, Liz Saville Roberts a Mabon ap Gwynfor; ac os ydi hynna’n dangos diffyg cyfartaledd, does gennyf ddim amheuaeth y bydd Sian Gwenllian a Becca Brown yn ymuno â nhw fis Mai; a does wybod y gwelwn Elin Hywel yno hefyd cyn hir.

A felly, dyma ni, heddiw, ar drothwy cyfle realistig i’r Blaid, fis Mai nesaf, arwain Llywodraeth nesaf  Cymru.

A bydd  y cyfrifoldeb ar ysgwyddau Rhun i  dywys yr hen genedl hon tuag at yr Annibyniaeth y bu Cymru’n dyheu i’w had-ennill byth oddi ar dyddiau Owain Glyndwr.

A, gyda llaw, mae’r Blaid hefyd yn parhau i reoli Cyngor Gwynedd; a dymunwn pob llwyddiant i’r Cynghorydd  Nia Jeffreys, ein harweinydd newydd yn ei gwaith pwysig.

Mae  crynhoi canrif o hanes y Blaid mewn cwta deng munud yn amhosibl. Felly dwi am sôn am gyfraniad rhai o brif gymeriadau’r Blaid – dynion a merched na ddylem fyth anghofio  eu hamrywiol gyfraniadau, o’r dyddiau cynnar; pobl a osododd y sylfaeni i dyfu i’r safle  gynhyrfus  ble cawn ein hunain heddiw.

Y cyntaf fydd y mwyaf yn ein mysg: Saunders Lewis, a ddiffiniodd cenedlaetholdeb Cymreig  mewn termau gwerthoedd diwylliannol, a hynny’n benodol o fewn cyd-destun Ewrop.

Yn ei ddarlith fawr,  yn Ysgol Haf gynta’r Blaid ym 1926, diffiniodd Saunders nod y Blaid Genedlaethol , sef Hawlio i Gymru  “ le  yn  Seiat y Cenhedloedd, ac yn Seiat Ewrop, yn rhinwedd gwerth ei gwareiddiad.”

Peidiwn byth golli gafael ar hyn: mae ein gwareiddiad yn cynnwys ein hiaith a’n llenyddiaeth yn y ddwy iaith ;  yn cynnwys ein cerddoriaeth, ein harlunwaith; ein crefydd ac yn arbennig, ein gwerthoedd cymdeithasol neilltuol a’n nod o hyrwyddo economi i wasanaethu’r gymuned.

Mynnwn annibyniaeth fel cyd-destun hanfodol i ni warchod a chyfoethogi   gwareiddiad unigryw ein cenedl.

Cynhaliwyd yr Ysgol Haf cyntaf yng nghysgod Senedd-dŷ Owain Glyndwr ym Machynlleth. Cynnal  ysgol haf oedd un o ddau benderfyniad allweddol a wnaed gan y Blaid yn ei blwyddyn gyntaf.

Y llall – eto dan ddylanwad Saunders – oedd i gyhoeddi papur newydd misol uniaith Gymraeg, y Ddraig Goch, a ddaeth yn brif  gyfrwng i ddatblygu syniadaeth y Blaid.

Ni allai plaid fechan newydd, gyhoeddi papur o’r math heb adnoddau ariannol sylweddol:  a’r un a wnaeth hyn yn bosib oedd y Fonesig Mallt Williams, Llandudoch , a dalodd arian cyson – canpunt ar y tro, tro ar ôl  tro, canput pryd hynny yn £7000 yn arian heddiw – hyn i gynnal y Ddraig Goch, a Swyddfa Ganol y Blaid. Mallt Williams sy’n haeddu ei lle yn oriel anfarwolion y Blaid.

Ond tydi papur newydd werth dim oll, heb bolisïau allweddol  i dyfu’r Blaid. A’r  bobl a wnaeth mwy na neb i ddatblygu ein gwerthoedd cymdeithasol ac economaidd oedd D. J Davies, mab i löwr o sir Gaerfyrddin, a’i wraig – Gwyddeles – Dr Noelle Davies.

Mae ei lyfr “Towards an Economic Democracy” – yn gweld sosialaeth cymunedol yn  ganolog i werthoedd ein gwlad, a syniadau Robert Owen yn perthyn i ni hefyd.

Ac mae’n werth dyfynnu, o’r deg pwynt polisi a gyhoeddodd Saunders Lewis yn 1933, pwynt 3 :

“Y mae cyfalafiaeth ddiwydiannol a chystadleuaeth economaidd, rydd oddi wrth reolaeth llywodraeth gwlad, yn ddrwg dirfawr, ac yn gwbl groes i athrawiaeth cenedlaetholdeb cydweithredol.….”

Peidied neb a chyhuddo Saunders Lewis o fod yn adain dde adweithiol: rwtsh llwyr ydi hynny, fel y mae Richard Wyn Jones wedi dangos yn eglur yn ei lyfrau ar y testun; a diolch, Dicw, am dy ddewrder yn codi llais.

Ni allwn ddathlu canmlwyddiant heb dalu clod i ymgeisydd seneddol cyntaf Sir Gaernarfon, Lewis Valentine a safodd ym 1929, gan gasglu 609 pleidlais.

Valentine oedd  un o’r chwech a ddaeth ynghyd ym Mhwllheli yn Awst 1926, yn cynrychioli “Ffrwd y Gogledd” a chafodd ei ethol yn Lywydd cynta’r Blaid. Un oedd i fod yn y cyfarfod cyntaf hwnnw, oedd D J Williams, Abergwaun; – ond roedd ei drên yn hwyr!

 Dychwelodd  Saunders, DJ a Valentine  i Bwllheli, ym Medi 1936, i losgi adeilad pren ar safle’r Ysgol Fomio, ger Porth Neigwl. Gweithred symbolaidd, a arweiniodd at garcharu’r tri yn Wormwood Scrubs am naw mis.

 Roedd y  cyfarfod croeso iddynt yn hen bafiliwn  Caernarfon, ar ôl eu rhyddhau,  efo dros 12,000 yno i dalu teyrnged iddynt.

Dywedir, pe bai Saunders wedi dewis taflu matsian i’w canol, y gallai fod wedi tanio chwyldro; ond nid dyna dull gweithredu, y Blaid hon.

Mae un o’r tri hyn, D.J Williams yn haeddu ei le yn oriel anfarwolion y Blaid am reswm arall. Ym 1966,  ef a ddaeth i’r adwy pan oedd y Blaid yn wynebu mynd yn fethdalwyr. Roeddem wedi methu a chlirio dyledion etholiad siomedig 1964 a daeth etholiad arall pen deunaw mis.

Roedd y Blaid yn wynebu peidio a sefyll yn yr etholiad honno ym Mawrth 1966 – a D. J Williams achubodd y dydd, gan werthu ei hen gartref teuluol, yn Sir Gaerfyrddin,  gan rhoddi’r cyfan o’r £2,000 a gafodd, I’r Blaid.

 Roedd ei haelioni yn dod a gwynt i hwyliau ymgyrch Gwynfor Evans, yng Nghaerfyrddin, a chododd ei bleidlais o bum mil a hanner  i saith mil a hanner;   a da hynny. Oherwydd o fewn dau fis yr oedd yr AS, Megan Lloyd George, wedi marw. A dyma ni, yn isetholiad Caerfyrddin, ar 16 Gorffennaf 1966, pan gipiodd Gwynfor Evans y sedd, ac yn creu hanes drwy ddod yn AS cynta’r Blaid.

Wrth gofio haelioni digyfaddawd DJ,– a ninnau yma ym Mhwllheli, mae’n werth hefyd gofio’r  Cynghorydd Herbert Thomas, Llannor, un o hoelion wyth Cyngor  Dwyfor.

Pan fu farw yn yr wythdegau, gadawodd bron y cyfan o’i eiddo, i’r Blaid yng Ngwynedd, rhodd fyddai  gwerth dros chwarter miliwn o bunnoedd  yn arian heddiw.

Os ydan ni’n credu mewn annibyniaeth, rydan ni hefyd yn gorfod dangos ein parodrwydd i godi’r adnoddau  hanfodol i droi’r Blaid yn rym etholiadol ledled Cymru.

Os ydi Rhun a’r tîm am ennill etholiad Senedd Cymru, mae angen rhoddion o’r math; ac apeliaf i bawb yn y Blaid sydd mewn sefyllfa i efelychu D J Williams a Herbert Thomas,  i wneud hynny ar fyrder – a does dim rhaid marw i ddangos haelioni! 

Gwynfor oedd symbyliad y deffroad gwleidyddol yn y chwedegau, gyda’i fuddugoliaeth yn dod ar gynffon y deffroad hawliau iaith a ddeilliodd o ddarlith radio Saunders Lewis ym 1962.

Rhyngddynt daeth y deffroad iaith a’r deffroad wleidyddol i gyd-gerdded drwy’r chwedegau a’r saith degau, hyd at refferendwm trychinebus 1979.

 Ac, yn sgil hynny,   Gwynfor wnaeth y safiad dros S4C a sicrhaodd nid yn unig sianel deledu i’r iaith Gymraeg, ond hefyd yr hunanhyder i ni fel cenedl, i herio holl werthoedd Maggie Thatcher a’I chriw.

Ac eilun arall o bleidiwr, Dafydd Iwan, a osododd ein gwerthoedd a’n  dyheadau ar gan – neges yr ydym yn dal i ganu; rydan ni “Yma o hyd”.

Ac am hyn ac am bob safiad arall dros Gymru, rhaid gosod Dafydd Iwan ar restr anfarwolion y Blaid wrth ddathlu ein canmlwyddiant.

 Roedd Gwynfor yn San Steffan, byth a beunydd,  yn edliw nad oedd y Blaid yn llwyddo i gael menywod  yn aelodau seneddol; hyn o weld yr SNP efo Winnie Ewing, Margo Macdonald; a Maggie Bain yn Nhy’r Cyffredin.

Pam nad oedd hyn yn bosib i’r Blaid, meddai? Wel, fe gymerodd yn hirach nag oedd Gwynfor yn disgwyl, ond o’r hir hwyr mae gennym dair ardderchog – Liz, Llinos ac Ann – yno bellach, i gadw’r  Ben Lake, Aelod disglair Ceredigion, yn ei le!  

 Ac felly hefyd y menywod yn Senedd Cymru – Elin, Delyth, Heledd, Sioned a Sian, sy’n siapio  – yn nhîm y Blaid dan arweinyddiaeth Rhun – i gymryd y cyfrifoldeb o arwain ein Plaid i lwyddiant pellach yn ein hail ganrif; ac yn barod i arwain llywodraeth ein gwlad.

Dyma’r ffordd o ddathlu ein canmlwyddiant: I’r Blaid  ddod y Blaid fwyaf yn ein senedd; ac os ydi’n amhosib cael mwyafrif dros bawb efo’r system STV, yna  dangos yr un arweiniad a ddaru Alex Salmond a’ r SNP yn 2007, efo  ond un sedd mwy na Llafur,  i lywodraethu mor llwyddiannus, iddynt yn 2011 gael mwyafrif dros bawb.

 Dyna roddodd iddynt yr hawl i fynnu refferendwm ar Annibyniaeth. Ac fe allwn ni, dan arweinyddiaeth Rhun,  wneud  llawn cystal, a gwell.

Felly, o’r rali hanesyddol hon, awn ati i droi pob  carreg, fel y bydd ail ganrif y Blaid – yn fuan iawn – yn troi’n gyfle am annibyniaeth; ac o gael y cyfle, gyda n gilydd, dros Gymru, awn  rhagom i ailadeiladu’r hen genedl hon, a hynny yn rhinwedd gwerth ein gwareiddiad!

Diolch yn farw!

 

 

Lansio Llyfr “Dros Gymru’n Gwlad – Hanes Sefydlu Plaid Cymru”

Adeilad y Pierhead, Bae Caerdydd. 17 Gorffennaf 2025 6.30pm – 9pm

Linc i gael tocynnau> Linc

Dewch i glywed Arwel Vittle a Gwen Gruffudd yn trafod eu llyfr newydd gyda Karl Davies mewn achlysur a noddwyd gan Mabon ap Gwynfor AS ac a drefnwyd gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru, gyda chyfle i brynu copi o’r llyfr wedi ei lofnodi ganddynt. Does dim tal mynediad ond bydd angen i chwi bwcio lle ymlaen llaw drwy Eventbrite isod.

 

 

 

Llyfryn am Saunders Lewis

Mae Sefydliad Coppieters, mewn cydweithrediad â Fundació Josep Irla, wedi cyhoeddi pedwerydd rhifyn o Political Lives sy’n ymroddedig i Saunders Lewis (1893–1985).
 

 
Dolen i archebu’r rhifyn > Linc
 
Roedd Lewis yn wleidydd, awdur, academydd ac ymgyrchydd amlwg o Gymro y bu ei fywyd a’i waith yn llunio hunaniaeth ddiwylliannol a gwleidyddol Cymru yn sylweddol.
 
Wedi’i eni yn Lloegr i rieni oedd yn siarad Cymraeg, tyfodd Lewis i fyny wedi’i ymgolli yn yr iaith a’r diwylliant Cymraeg er gwaethaf ei amgylchedd.
 
Ar ôl gwasanaethu fel is-gapten yn y Rhyfel Byd Cyntaf, dilynodd addysg uwch, gan ennill graddau mewn Saesneg a Ffrangeg, ac yn ddiweddarach gradd Meistr yn canolbwyntio ar ddylanwad barddoniaeth Saesneg ar awduron Cymru.
 
Roedd ei yrfa gynnar fel darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Abertawe yn gyfnod cynhyrchiol yn ei ddatblygiad llenyddol a gwleidyddol, ac yn ystod y cyfnod hwnnw ysgrifennodd ddramâu, traethodau a beirniadaethau a osododd y sylfaen ar gyfer ei athroniaeth genedlaetholgar.
 
Ym 1925, cyd-sefydlodd Blaid Cymru, y blaid genedlaethol Gymreig, gan eiriol dros gymdeithas sy’n siarad Cymraeg ac ymreolaeth rhag imperialaeth Brydeinig. Fe’i hystyrir hyd heddiw yn un o sylfaenwyr pwysicaf y mudiad Cymreig ac yn gyfeirnod y mae ei syniadau a’i esiampl wedi llunio Cymru hyd heddiw.
 
. . . Cefnogir y papur hwn yn ariannol gan Senedd Ewrop. Nid yw Senedd Ewrop yn atebol am gynnwys na barn yr awduron.
 

 

Cofio Graffitwyr Gwladgarol

COFIO GRAFFITWYR GWLADGAROL

Ymddangosodd gyntaf yn CwmNi, papur bro Cwm Rhymni a’r cyffiniau

Philip Lloyd

Ar wahoddiad Dafydd Islwyn cyhoeddais atgofion o’m magwraeth ym Margoed yn ystod y 3-degau a’r 4-degau yn Tua’r Goleuni (rhagflaenydd CwmNi) yn 2005 a 2006. Soniais am y triwyr gwladgarol Alf Williams (gwerthwr gyda’r Bwrdd Nwy) a Deri Smith a Dave Pritchard (cyd-weithwyr yn ffatri South Wales Switchgear, Pontllanfraith). Dyma hanes un o’u campau, fel y’i hadroddais yn rhifyn gwanwyn 2021 o’r Casglwr, cylchgrawn Cymdeithas Bob Owen. Yn Y Casglwr, roedd y golygydd wedi rhoi capsiynau i’r lluniau a oedd yn ymylu ar fod yn farddonol!

Pan ddeuthum i adnabod Alf, Deri a Dave yn 1961 roedden nhw wedi bod wrthi’n paentio’r slogan ‘Free Wales’ mewn safleoedd amlwg, yn y cymoedd yn bennaf. Mynnnodd y tri gyda chryn balchder fy mod i’n mynd â nhw yn fy Standard 9 hynafol i wylio eu campweithiau a’u rhoi ar gof a chadw gyda’m camera.

Un o’r safleodd oedd wal-gynnal ger y man lle roedd yr A470 yn croesi Afon Taf ar ei ffordd i Ferthyr Tudful drwy Dreharris, Ynysowen a Throed-y-rhiw. Nid degau o flynyddoedd o wynt a glaw barodd i’r enghraifft hon o’u murweithiau ddiflannu ond gwelliannau i’r A470 a dargyfeirio’r rhan honno ohoni yn ffordd ddeuol ar hyd ochr arall y cwm.

Ar fin yr hen A470

Rydw i’n hynod falch o’r llun a dynnais o’r ffens haearn-rhychog a safai y tu ôl i’r platfform lle disgynnai gweithwyr glofa Taff Merthyr o’u trenau ar y rheilffordd rhwng Nelson a Bedlinog. Roedd hi’n hwyr y dydd, a’r nos yn dechrau cau amdanom. Eisteddodd Deri ar fin y ffordd i fod yn flaendir i’r llun. Gosodais fy nghamera ar drybedd a’i roi ar waith am tua hanner munud (llawer mwy na’r ffracsiwn o eiliad arferol) – a gobeithio. Ond doedd dim rhaid imi bryderu. Pan gyrhaeddodd y print drwy’r post bu llawenydd mawr – fel mae’r ail lun yn cadarnhau.

Platfform rheilffordd glofa Taff Merthyr

Un safle ymhell o gynefin Alf, Deri a Dave yng Nghwm Rhymni oedd gatiau barics Aberhonddu. I ffwrdd â ni felly yn y Standard 9 dros y Bannau. Ond gwelir oddi wrth y llun (a dynnais yn llechwraidd rhag ofn imi gael fy ngweld gan filwr ar ddyletswydd) fod yr awdurdodau milwrol wedi gwneud eu gorau glas i ddiddymu’r llythrenwaith cyn inni gyrraedd.

Barics Aberhonddu  

Buom hefyd ar hyd yr ffordd fawr rhwng Merthyr ac Aberdâr, fel mae’r pedwerydd llun yn dangos.

Ar y ffordd rhwng Merthyr ac Aberdâr

 

Fy Standard 9 ar drywydd arall

Hanes Baneri’r Eisteddfod

Coch, Gwyn a Gwyrdd v Red, White and Blue

Yn ei adroddiad i’r Western Mail o faes Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli am Ddydd Mercher Awst 3ydd 1955, dywedodd Herbert Davies: ‘To-day has been flag day. During the night someone climbed the centre flag-pole at the rear of the pavilion and removed the Union Jack. At 7.30 this evening another Union Jack fluttered on the flag-pole. This substitute flag was re-hoisted by a member of the local executive committee … The perpetrators are alleged to be Welsh Nationalists’.

Gwir oedd yr haeriad am ‘Welsh Nationalists’, er i Gwynfor Evans, llywydd Plaid Cymru a’r ysgrifennydd J.E. Jones ei wadu. Roeddwn i ymhlith y ‘perpetrators’ ac yn gweithio i J.E ar y pryd. Doedd dim sôn am Maes B yn eisteddfodau’r 50au, ac ar y nos Fawrth y cynhaliwyd Noson Lawen y Blaid yn sinema’r Palladium. Tra oedd y gynulleidfa yn y Pafiliwn yn mwynhau eu hunain, dringodd dau ddyn na fedraf eu henwi yma i ben yr adeilad. Fy rhan i yn yr antur heblaw bod ar wyliadwriaeth oedd lapio’r faner amdanaf o dan fy siaced, cerdded drwy strydoedd y dref i sinema’r Palladium a’i rhoi i swyddog yng nghefn llwyfan y Noson Lawen i’w dangos i’r gynulleidfa. Gallwch ddychmygu’r gymeradwyaeth!

Cefn Pafiliwn Eisteddfod Pwllheli 1955, gan ffotograffydd anhysbys

CAERNARFON 1932

Nid dyna’r tro cyntaf i faner Brydeinig ddiflannu o fan cyhoeddus yng Nghymru. Mae Llyfr y Ganrif yn adrodd hanes ‘ergyd anturus’ pedwar dyn a ddringodd Dŵr yr Eryr yng Nghastell Caernarfon ar Ddydd Gŵyl Dewi 1932, tynnu baner Jac yr Undeb i lawr, gosod Draig Goch yn ei lle a chanu Hen Wlad fy Nhadau.

Ond llwyddodd ceidwad y castell a rhai o’i gyd-weithwyr i dynnu’r Ddraig i lawr a rhoi Jac yr Undeb arall yn ei lle. Gwelir llun o ddarn o’r Jac ar dudalen 139 o Llyfr y Ganrif. Bu am flynyddoedd yn ‘addurn’ ar y wal yn hen swyddfa Plaid Cymru yn Stryd y Frenhines, Caerdydd. Pam? Am fod J.E. Jones, trefnydd y Blaid ar y pryd (a’i hysgrifennydd cyffredinol yn ddiweddarach) yn un o’r pedwar.

Yn y prynhawn daeth dwsinau o fyfyrwyr o Fangor ar yr un trywydd. Er iddyn nhw gael eu hel o’r castell, roedd un ohonyn nhw wedi cuddio’r ail Jac yr Undeb o dan ei got law. Ar ôl ymgais aflwyddiannus i’w llosgi ar y Maes fe’i rhwygwyd, a rhannwyd darnau ohoni rhwng y myfyrwyr.

YNG NGEIRIAU’R BARDD

Ym 1968 canodd Harri Webb gerdd i fawrygu Dewi Sant, Llywelyn Fawr ac Owain Glyndŵr, gyda phennill am arwyr eraill:-
So here’s to the sons of the gwerin
Who care not for prince or for queen,
Who’ll haul down the red, white and blue, lads,
And hoist up the red, white and green!
Dyfynnir y llinellau hyn o The Collected Poems of Harri Webb gyda chaniatâd Meic Stephens, y golygydd ac esgutor llenyddol y bardd. A ysbrydolwyd Webb gan griw J.E. Jones, myfyrwyr Bangor, neu ‘alleged Nationalists’ 1955? Hoffwn feddwl y byddai yn eu hystyried yn ‘sons of the gwerin’ i gyd. Ond dydi’r nodiadau esboniadol yng nghefn y llyfr ddim yn dweud.

RHOSLLANNERCHRUGOG 1961

Bu bron i’r athro ifanc a ddaeth yn ŵr imi yn y man gael cyfle i efelychu gweithredoedd 1932 a 1955. Ar faes Eisteddfod Genedlaethol Rhosllannerchrugog 1961 roedd carafán yn hybu gwerthiant y Liverpool Daily Post (fel y gelwid y papur yr adeg honno) a’r Liverpool Echo, a dwy faner yn cyhwfan uwchben: Jac y Undeb ac (yn llawer is) Ddraig Goch.

Felly, dyma griw bychan yn codi yn oriau mân y bore a sleifio i mewn i’r Maes gyda chyllell finiog, gan fwriadu rhwygo’r un Brydeinig oddi ar ei pholyn. Ond roedden nhw’n rhy hwyr – fel mae’r ail ffotograff yn dangos. Hwyrach y cawn hanes yr ‘anfadwaith’ hon yn rhifyn nesaf y Casglwr.

Carafán y Liverpool Daily Post, Eisteddfod Rhosllannerchrugog 1961 (ffotograff gan Philip Lloyd)

Lisa Lloyd

Cyhoeddwyd yn Y Casglwr, haf 2018

Cofio O.P. Huws 1943 – 2025

COFIO O.P. HUWS

Ar ran aelodau Cangen Dyffryn Nantlle.

Roedd O.P. yn ysbrydoliaeth i ni i gyd; yn arweinydd wrth reddf ac yn llawn hwyl a direidi. Gweithiodd yn ddiflino ar gynghorau ac yn y gymuned dros les pobl y Dyffryn, i hybu cyfleon gwaith ac i warchod y Gymraeg a’n hetifeddiaeth. Dyn y bobol oedd yn gwneud y ‘pethau bychain’ ond un a oedd yn gweld ymhell. Bu ardal Nebo a Dyffryn Nantlle yn ffodus o gael y fath arian byw o gymeriad yn ein plith.

Doedd O.P. byth yn llonydd. Roedd gormod i’w wneud. Un o’i ddywediadau mynych oedd, “Os wyt ti isio rwbeth wedi’i wneud, gofyn i ddyn prysur.” A roedd O.P. yn ddyn prysur.

Ei arwr mawr oedd Wmffra Roberts, – Cynghorydd Sir ac Asiant Dafydd Wigley yn Etholiad Cyffredinol 1974. Dyn carismataidd ac yn ysbrydoliaeth i lawer. Roedd gan O.P. ddigon o dân yn ei fol fel Cymro ond dangosodd Wmffra iddo sut i sianelu hynny i ennill pleidleisiau, ennill etholiadau ac ennill calonnau gwerin gwlad.

A dyn pobol oedd O.P. A dyn y bobol; yn gwneud efo pawb. A nid rhyw genedlaetholdeb ‘welwch-chi-fi’ oedd un O.P. – ond un ymarferol. Dyn oedd yn cychwyn wrth ei draed bob amser.

Mewnlifiad i Nebo? Un ateb oedd creu Cymdeithas Fro i geisio cymhathu’r newydd ddyfodiaid. A dechrau dosbarth dysgwyr.

Prisiau tai yn codi’n afresymol? Trefnu protest yn Nebo ac yna meddiannu tir tŷ cyfagos oedd ar werth am grocbris a chysgu mewn pabell ar y lawnt i dynnu sylw at yr argyfwng. A hynny’n codi gwrychyn cymdogion wrth gwrs.

Sylwi wrth ganfasio rhyw bentref bod y boblogaeth yn heneiddio a diffyg teuluoedd ifanc. Be wnaethen ni? Sefydlu Antur Nantlle a blynyddoedd o bwyllgora a threfnu. Ond bellach mae dros gant o bobl yn gweithio yn swyddfeydd a gweithdai’r Antur.

Ond nid hynny’n unig.Pan ddaeth ymgyrch dros sefydlu Sianel Deledu Gymraeg gwrthododd dalu’r ffi drwydded, – fo a’i gyfaill Bryn Mosely o Nebo, a’r ddau yn cael cyfnod yn Walton. Byddai’r straeon yn llifo am ei arhosiad byr yn y carchar a’r ‘cymeriadau’ ymhlith ei gyd letywyr. Ond roedd yna hefyd gydymdeimlad dwfn efo’r rhai hynny oedd wedi eu dal mewn cylch di-ddiwedd o fod mewn ac allan o garchar. “Pa obaith oedd gynnyn nhw?” oedd ei gwestiwn.

Ond nid dyn i anobeithio oedd O.P. Roedd gormod i’w wneud a syniadau i’w gwireddu! Galwais i’w weld yn Bryngwyn pan oedd y cancr wedi ei gaethiwo ac er ei boen llifodd y sgwrs. Wrth adael dyma fo’n dweud, “Diolch am alw. Diolch am y sgwrs. I ble’r aeth y blynyddoedd dwed?” Doedd gen i ddim ateb wrth gwrs. Ond dw i’n gwybod un peth, sef bod Owen Pennant Huws wedi gwneud defnydd llawn o’i flynyddoedd o yn ei Ddyffryn mabwysiedig ynghanol ei deulu a’i gymdogaeth. Bydd bwlch mawr ar ei ôl.

 

Alun Ffred

 

 

Teyrnged i’r Arglwydd Dafydd Ellis Thomas 1946 – 2025

Teyrnged traddodwyd yn Angladd Yr Arglwydd Dafydd Ellis Thomas yn Eglwys Gadeiriol Llandaf ar 14 Mawrth 2025  gan Aled Eirug   

Rydym yma i ddathlu bywyd y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Dafydd Elis-Thomas o Nant Conwy – a oedd yn fwy adnabyddus i’r mwyafrif ohonom ni yma, fel ‘Dafydd Êl’. Fe’i ganed ar y 18fed o Hydref 1946, a bu farw ar y 7fed o Chwefror 2025.

Mae e wedi ei gydnabod fel un o wleidyddion mwyaf dylanwadol Cymru dros yr hanner can mlynedd diwethaf, yn ‘garreg sylfaen’ Senedd Cymru ac yn gawr gwleidyddol.

Fe’i ganed yng Nghaerfyrddin, a’i fagu yn Llanrwst yn Nyffryn Conwy. Roedd ei dad, W. E. Thomas, yn weinidog amlwg gyda’r Presbyteriaid, a’i fam, Eirlys, yn arweinydd diwylliannol yn ei chymuned. Mewn cyngherddau capel ac ysgol, roedd Dafydd yn blentyn aeddfed cyn ei amser; fe’i hyfforddwyd i berfformio’n gyhoeddus, ac o’i ddyddiau cynnar, magodd y gallu i ddadlau’n gyhoeddus. Ei gof gwleidyddol cyntaf oedd yr ymgyrch o blaid Senedd i Gymru yn y 1950au, a bechgyn Llanrwst yn cael eu hanfon i’r Fyddin dan orfodaeth milwrol, adeg argyfwng Suez.

Yn 1958, daeth yn aelod o CND, ac yn 1962, ymunodd â Phlaid Cymru. Yn 1964, aeth i Brifysgol Bangor, lle, fel myfyriwr hynod o ddisglair, yr enillodd radd dosbarth cyntaf yn y Gymraeg, a chlod fel dadleuwr cyhoeddus galluog, gwleidydd myfyrwyr a beirniad llenyddol craff.

Fel cadeirydd adran ieuenctid Plaid Cymru, gwrthwynebodd Arwisgiad Tywysog Cymru yn 1969, yn eirionig ddigon ag ystyried y cyfeillgarwch cynnes a ddatblygodd rhwng Dafydd a’r Tywysog Charles yn ddiweddarach. Yn Chwefror 1974, enillodd Dafydd sedd Meirionnydd a dod yn Aelod Seneddol ieuengaf Tŷ’r Cyffredin, yn 27ain mlwydd oed. Fel Aelod Seneddol egnïol ac ymgyrchydd gweithgar, cefnogodd argymhellion Llafur ar gyfer datganoli grym i Gymru, ond methu wnaeth yr ymdrech honno. Yn dilyn y siom, symudodd Plaid Cymru tuag at y chwith.

Yn Nhŷ’r Cyffredin, dangosodd ddewrder wrth wrthwynebu rhyfel y Falklands/Malvinas, a pharodrwydd i fod yn amhoblogaidd wrth symud y gwrit ar gyfer isetholiad Fermanagh a De Tyrone ar ôl marwolaeth ei Haelod Seneddol, yr ymprydiwr o’r IRA, Bobby Sands.

Yn 1984, daeth yn Llywydd ar Blaid Cymru. Arweiniodd hi i gefnogi streic y glowyr, ac uniaethodd gydag achosion mawr y degawd – gwrth-Thatcheriaeth, y mudiad iaith, Comin Greenham, a’r ymgyrch gwrth-apartheid.

Trwy gydol ei fywyd, bu ganddo gysylltiad agos gyda chefn gwlad. Roedd e’n gerddwr a rhedwr bwdfrydig yn ei thirwedd , ac yn gefnogwr cynnar i’r mudiad amgylcheddol.

Ar ôl 18 mlynedd yn Nhŷ’r Cyffredin, yn 1992, cymerodd y cam dadleuol o dderbyn sedd yn Nhŷ’r Arglwyddi ac fe’i penodwyd yn Gadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, lle sicrhaodd bod yr iaith yn cael ei gweld fel iaith i bawb, a’i bod uwchlaw gwleidyddiaeth plaid.

Ym Mai 1999, etholwyd Dafydd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, ac yn ddiamau, uchafbwynt mwyaf ei yrfa oedd dod yn Llywydd cyntaf y Cynulliad. Gweithiodd gyda’r Prif Weinidog, Rhodri Morgan, i wreiddio’r sefydliad newydd ym mywyd Cymru, a sicrhaodd gartref eiconig i’r Cynulliad – adeilad y Senedd, a enillodd wobrau am ei chynllun, sydd yn cyfleu egwyddorion democratiaeth dryloyw.

Daeth refferendwm 2011 â breuddwyd y Dafydd ifanc o Senedd ddeddfwriaethol yn fyw. Ar ôl iddo sefyll i lawr fel Llywydd y flwyddyn honno, gadawodd Blaid Cymru – ar ddiwrnod ei benblwydd yn saith deg oed – i ddod yn Aelod annibynnol. Yn 2017, fe’i penodwyd yn Weinidog dros Ddiwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth yn Llywodraeth Cymru – swydd yr oedd yn ei charu ac a oedd yn gwbl addas iddo fe.

Roedd yn ddrygionus, yn heriol, yn ddifyr a phryfoclyd, ond roedd Dafydd hefyd yn ddyn dwys a difrifol – cynhaliodd ei ddiddordeb mewn semioteg iaith, athroniaeth a’r celfyddydau, ac mewn crefydd; symudodd yn raddol o Galfiniaeth asgetig yr eglwys Bresbyteriadd, trwy ryddfrydiaeth yr Annibynwyr, i’r Eglwys yng Nghymru, lle bu’n ganon lleyg yma yn y Gadeirlan hon.

Credai ei gyfeillion hyd yn oed y gallai Dafydd fod yn anghyson yn ei farn wleidyddol – byddai e’n dadlau yn hytrach mai addasu i realiti gwleidyddol y cyfnod a wnai. Roedd yn graff, yn fywiog, yn rhyfeddol o swynol, yn gwrtais ac yn ysbrydoledig. Mae ei feirniaid wedi ei gymharu i gameleon gwleidyddol, a’i farnu am fethu ffrwyno ei hyblygrwydd deallusol. Yn sicr, gallai fod yn gyndyn a thynnu’n groes, ac roedd ei allu i gyflwyno barn wleidyddol anghonfensiynol yn medru bod yn rhyfeddol. Ond roedd yn driw i’w gred sylfaenol fod yr hyn a wnai er lles Cymru.

Deallodd yr angen i Blaid Cymru ymestyn ei thiriogaeth wleidyddol, ac fel Llywydd, gwyddai am bwysigrwydd sicrhau cyfreithlondeb y Cynulliad newydd, a gydnabyddid gan aelodau’r teulu Brenhinol er enghraifft, a fynychodd bob agoriad o’r Senedd.

Bu ei gyfrifoldebau cyhoeddus yn niferus, ond talodd bris amdanynt. Aberthodd amser gyda’r teulu ar gyfer anghenion ei blaid, Seneddau a’r cyhoedd. Daeth ei fuddugoliaeth etholiadol gyntaf yn 1974 fel sioc seismig iddo ef ac Elen, ac fe’i cafodd hi’n anodd i gydbwyso’r galwadau lu ar ei amser. Dywedodd un o’i feibion, yn gofiadwy, mai dull Dafydd o ymdopi oedd ‘byth i edrych yn y drych ôl – y rear-view mirror – ond wastad i edrych ymlaen.

Nid yn y byd cyhoeddus a gwleidyddol yn unig, wrth gwrs, y gwelir ei golli. Mae’n golled enfawr i’w deulu – i Mair, ei wraig, ei feibion Rolant, Meilyr a Cai, eu mam a chyfaill Dafydd, Elen, a’i wyrion – Mali, Osian, Llew a Bleddyn, sydd wedi colli taid cariadus.

Yn dilyn marwolaeth Dafydd, derbyniodd Mair gannoedd o lythyrau o gydymdeimlad. Hoffwn ddarllen darn o un llythyr yn unig:

‘Roeddwn i yn ofnadwy o flin i glywed y newyddion trist iawn am eich gŵr, ac roeddwn am ysgrifennu er mwyn anfon fy nghydymdeimlad dyfnaf posib. Ym mhopeth, daeth eich gŵr ag annibyniaeth meddwl a haelioni ysbryd, heb sôn am ei ffraethineb, a oedd yn arbennig o drawiadol i mi. Bydd ein bywyd cyhoeddus gymaint tlotach heb ei bresenoldeb meddylgar ac ysgogol.

‘Ychydig iawn o bobl sydd wedi cyfrannu gymaint i fywydau eu cenedl, mewn cymaint o feysydd, am gyhyd. Rwy’n gobeithio y bydd o gysur i chi yn eich colled, i wybod am y parch enfawr at eich gŵr sydd gan gymaint o bobl o bob rhan o gymdeithas.’

Teyrnged emosiynol ddofn gan y Brenin Charles, y bu i’w gyfeillgawrch gyda Dafydd barhau dros gyfnod o hanner can mlynedd.

Yn fy achos i, Dafydd oedd fy nghyfaill agosaf, weithiau yn gynghorydd doeth, ‘weithiau yn heriol, bob amser yn ddifyr’. , a dyn braf i rannu gwydraid o win gydag e. Gwleidydd dewr a beiddgar, carwr diwylliant a ieithoedd Cymru, a gwladgarwr i’r carn. Mae Cymru, ei deulu, a phob un ohonom ni, yn dlotach o’i golli. Fodd bynnag, diolchwn am fywyd llawn wedi’i fyw yn dda, a dathlwn Dafydd El, un o benseiri ein cenedl.

 

 

 

Teyrngedau i Emrys Roberts 1931 – 2025

EMRYS ROBERTS  1931-2025

Cenedlaetholwr a radical digyfaddawd a ddaeth yn arweinydd cyntaf Cyngor dan reolaeth Plaid Cymru.

Dafydd Williams

Y tro cyntaf i mi gwrdd ag Emrys Roberts oedd mewn sesiwn o’r Gymdeithas Ddadlau ym Mhrifysgol Caeresg, ble roeddwn i’n fyfyriwr economeg yn y chwedegau cynnar.  Cawsom araith effeithiol, gyda chryn dipyn o sôn am faterion rhyngwladol a’r bom niwclear.  Gyda’i wallt du cyrliog, dyma rywun llawn carisma, un o areithwyr huotlaf Plaid Cymru.  Ond yr hyn y cofiaf orau yw ei hiwmor cynnil wrth ddelio gyda chwestiynau pryfoclyd.   Mynnodd rhywun mai’r unig reswm dros ddymuno ennill hunanlywodraeth i Gymru oedd cael yr hawl i fynd i ryfel.  Na, meddai Emrys, cynllun y Blaid oedd palu ar hyd Clawdd Offa a thynnu Cymru mas i ganol yr Iwerydd!

Cafodd Emrys Roberts ei eni yn 1931, a’i fagu yn Leamington Spa.  Gyda’i dad yn hanu o Flaenau Ffestiniog roedd Cymraeg yn y teulu, ond Saesneg oedd iaith yr aelwyd – dysgodd Gymraeg yn drwyadl ar ôl i’r teulu symud i Gaerdydd yn 1941.  Yn ddeng mlwydd oed, aeth i Ysgol Uwchradd Cathays gan ymuno â’r dosbarth Cymraeg, a chael Elvet Thomas yn athro Cymraeg.

Yn ystod ei arddegau fe drodd yn genedlaetholwr pybyr, ond wastad yn un a fynnai dorri’i gwys ei hun.  Dangosodd yn gynnar ei gyfuniad o radicaliaeth a digrifwch: er iddo benderfynu nad oedd yn credu mewn Duw, daliai i fynychu’r capel ac fe’i penodwyd yn Ysgrifennydd yr Ysgol Sul – ar yr amod eu bod nhw’n deall ei fod yn anffyddiwr!  Treuliodd gyfnod yng ngharchar Caerdydd am ymwrthod ag ymuno â’r lluoedd arfog, a hynny ar sail cenedlaetholdeb.  Ar ôl ei ddiswyddo o’r gwasanaeth suful oherwydd ei safiad, aeth i’r Brifysgol yng Nghaerdydd a’i ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr ar gyfer y flwyddyn 1954/55.

Ymunodd â staff Plaid Cymru yn 1957, i ddechrau gyda’r dasg o drefnu’r ymgyrch i rwystro boddi Cwm Tryweryn.  Helpodd drefnu darlledu rhaglenni anghyfreithlon ar sianeli teledu’r BBC wrth i’w rhaglenni nhw gau i lawr am y noson, a safodd yn ymgeisydd San Steffan mewn nifer o etholaethau’r De.  Daeth yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn 1960: ychydig a wyddwn wrth wrando arno’n areithio yng Nghaeresg y byddwn innau’n dilyn yn ei gamau ymhen rhyw ddegawd.  Ond roedd ei gyfnod ef wrth y llyw yn y blynyddoedd cyn is-etholiad Caerfyrddin yn un anodd, gyda thyndra rhwng carfannau gwahanol yn y mudiad, gan orfodi Emrys i adael ei swydd yn 1964 yn dilyn ffrwgwd cyhoeddus.

Er hynny, gadawodd argraff fawr ar aelodau’r Blaid, yn enwedig yng nghymoedd De Cymru.  Ar ôl cyfnod yn trefnu eisteddfod ryngwladol yn ardal Teeside, dychwelodd ef a Margaret i Gymru, a maes o law daeth yn swyddog cysylltiadau cyhoeddus i Fwrdd Ysbytai Cymru.  Fyddai neb wedi synnu pe byddai wedi cadw ei ben dan y pared ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd.  Ond gŵr o argyhoeddiad dwfn oedd Emrys, a phan ddaeth gwahoddiad yn 1972 i sefyll yn ymgeisydd y Blaid yn is-etholiad Merthyr Tudful bu raid iddo gytuno.

Bu’r cyfnod yn dyngedfennol i Blaid Cymru.  Ar ôl y fuddugoliaeth felys yng Nghaerfyrddin, a’r canlyniadau agos yng Ngorllewin y Rhondda a Chaerffili, erbyn 1970 doedd gan y Blaid yr un sedd yn San Steffan.  Prysurodd Llafur i alw’r is-etholiad yn sydyn, ac rwy’n cofio i Neil Kinnock broffwydo y bydden nhw’n claddu’r Blaid.  Ond nid felly y bu: llifodd cenedlaetholwyr o bob cwr o Gymru i weithio yn y gwynt a’r glaw.  Ymddangosodd posteri ymhobman yn yr etholaeth a thorrwyd mwyafrif y Blaid Lafur i 3,710.

O hynny ymlaen, cryfhaodd sefyllfa’r Blaid yn y De yn gyffredinol.  Cipiodd Emrys sedd ar Gyngor Merthyr yn ardal Troedyrhiw, ac yn 1976 daeth buddugoliaeth syfrdanol yn y fwrdeistref – aeth Plaid Cymru â 21 o’r 33 sedd, gydag Emrys yn arweinydd y Cyngor, yr un cyntaf erioed dan reolaeth swyddogol Plaid Cymru.  Ceir darllen ei hunangofiant ar wefan Cymdeithas Hanes Plaid Cymru, www.hanesplaidcymru.org (edrychwch am Chwilen neu Ddwy yn fy Mhen, yn yr adran Cyhoeddiadau).

 

*Ganed Emrys Pugh Roberts ar 30 Tachwedd 1931.  Bu farw ar 9 Ionawr 2025.

————————————

Hefyd ar wefan y BBC  > Emrys Roberts BBC Cymru Fyw 

 

————————————-

Datganiad yn y Senedd gan Rhys ab Owen AS 29/01/2025

Yr areithiwr gorau iddo glywed erioed. Dyna farn Vaughan Roderick am Emrys Roberts. Ganed yn Leamington Spa, ond yn 10 mlwydd oed symudodd i Gaerdydd. Trwy Gapel Minny Street, ysgol Cathays a’i fodryb Bet, dysgodd Emrys y Gymraeg. Yn Cathays, roedd e’n un o griw o fechgyn a ddaeth yn rhugl yn yr iaith, gan gynnwys Bobi Jones a Tedi Millward.

Yn wrthwynebydd cydwybodol, gwrthododd wneud gwasanaeth milwrol wedi’r ail ryfel byd, ac fe’i dedfrydwyd i garchar Caerdydd. Tra roedd e yno, fe grogwyd Mahmood Mattan. Gwelodd Emrys Roberts yr hiliaeth yn erbyn Mahmood, a gwelodd ei gyd-garcharorion Somali yn gorfod cloddio’r bedd, a quicklime yn cael ei roi yn y bedd.

Roedd meddylfryd rhyngwladol gan Emrys. Roedd yn flaenllaw yn yr Ymgyrch Diarfogi Niwclear, ac roedd ganddo barch enfawr tuag at Castro a Chiwba. Ei ddyhead mawr oedd gweld Cymru yn eistedd yn ochr yn ochr â Chiwba yn y Cenhedloedd Unedig.

Fe safodd dros y Blaid mewn sawl isetholiad amlwg, a fe oedd arweinydd cyngor Merthyr ar ddiwedd y 1970au. Ef hefyd oedd yn gyfrifol am y darllediadau anghyfreithlon a ddigwyddodd pan wnaeth y BBC wahardd darllediadau gwleidyddol gan y Blaid.

Er iddo ddal swyddi blaenllaw o fewn Plaid Cymru, mae’n deg i ddweud na welodd llygaid yn llygaid ag arweinyddiaeth y blaid ar bob achlysur. Roedd yn sosialydd wrth reddf, ac fe weithiodd yn galed i wthio’r blaid i’r cyfeiriad hynny. Roedd popeth a wnaeth Emrys wedi’i wreiddio yn yr hyn oedd orau i Gymru ac i bobloedd y byd. Roedd e’n ddyn caredig, ac fe brofais innau o’r caredigrwydd hynny ar hyd y blynyddoedd.

Mae’n fraint talu teyrnged i Emrys yn y Senedd. Roedd yn rhan o griw bychan a fynnodd bod Cymru yn genedl, a ffrwyth eu hymdrechion hwy yw’r Senedd yma. Diolch yn fawr.

Teyrnged o’r papur bro ‘CwmNi’

Emrys Roberts (1931 – 2015)

 thristwch derbyniwyd y newyddion ym mis Ionawr am farwolaeth un o gewri gwleidyddol ein gwlad. Bydd nifer o’n darllenwyr yn cofio’r cyfaill Emrys Roberts pan oedd yn byw yn nalgylch “Cwmni” ym Maesycwmer.

Bu’n  ymgyrchydd diflino dros genedlaetholdeb Cymru drwy sefyll etholiadau niferus ac wrth ei waith fel golygydd un o’n papurau lleol. Yn Lloegr cafodd ei eni ond dysgodd siarad Cymraeg wedi i’r teulu symud i Gaerdydd ac i Emrys ddysgu Cymraeg yn Ysgol Uwchradd Cathays. Parhau gwnaeth e yn y ddinas drwy ddilyn cwrs gradd yn y Brifysgol yno. Yn y brifysgol bu’n llywydd Undeb y Myfyrwyr rhwng 1954 ac 1955. Hefyd bu’n mynychu capel Annibynnol Minny Street y ddinas a  bu’n wrthwynebydd cydwybodol rhag consgripsiwn.  

 Cawsom erthygl ddiddorol gan Philip Lloyd yn rhifyn mis Chwefror am ymgyrch wych Emrys ym Merthyr Tudful yn 1972. Cawsom ein hatgoffa am yr hyn ddigwyddodd wedi marwolaeth yr enwog S.O.Davies a fu’n Aelod Seneddol y fwrdeistref rhwng 1934 a 1970. Yn ei erthygl am “S.O.” roedd Philip Lloyd yn ein hatgoffa o’r ffordd anffodus y cafodd S.O wybod nad oedd wedi’i enwebu i sefyll yn enw’r Blaid Lafur yn Etholiad Cyffredinol 1970. Ond doedd S.O. ddim yn ddyn i dderbyn y fath sarhad a phenderfynodd sefyll yn yr Etholiad hwnnw fel ymgeisydd Llafur Annibynnol. Yn dilyn ei farwolaeth yn 1972 dewisodd Llafur Ted Rowlands i sefyll yn enw’r blaid honno. Ac Emrys Roberts gododd i’r her o wrthwynebu’r ymgeisydd newydd hwn. Cafwyd ymgyrchu tanbaid ac wedi i Ted Rowlands wrthod her i gymryd rhan mewn trafodaeth gyhoeddus  gydag Emrys, bedyddiodd nifer o gefnogwyr y Blaid Ted Rowlands yn ‘Yellow Teddy’ gan chwifio tedi bêrs bach melyn o’i flaen. Ond yn y diwedd traddodiad Llafuraidd etholwyr Merthyr a orfu. Cafodd y Blaid ganlyniad calonogol yn 1972  ond colli tir wnaethon nhw pan safodd Emrys yn erbyn Ted Rowlands yn Etholiad Cyffredinol Chwefror 1974.

Is Etholiad 13eg o Ebrill 1972
Ted Rowlands 15,562 48.5%
Emrys Roberts 11,852 37.09%

Etholiad 28ain Chwefror 1974
Ted Rowlands 20,486  64.1%
Emrys Roberts  7,336  22.9%          

Etholiad 10fed o Hydref1974
Ted Rowlands 22,386  71.3%
Eurfyl ap Gwilym2,962  9.4%

Ond doedd dylanwad Emrys ddim wedi dod i ben gyda chanlyniadau’r etholiadau seneddol oherwydd enillodd sedd ar Gyngor Bwrdeistref Merthyr gan ei dal rhwng 1975 ac 1981. Ac ef fu’n arwain grŵp Plaid Cymru pan enillon nhw reolaeth fel y blaid fwyaf yn y fwrdeistref rhwng 1976 ac 1979.

Enillodd Blaid Cymru fuddugoliaeth yma yn ardal “Cwmni” drwy ennill rheolaeth dros Gyngor Dosbarth Cwm Rhymni yn ystod yr un cyfnod. Dyma  oedd y tro cyntaf i’r Blaid Genedlaethol ennill rheolaeth ar gynghorau pwysig. Bydd Pleidwyr Cwm Rhymni hefyd yn cofio i Emrys fod yn olygydd y Caerphilly Advertiser ddechrau’r saith degau.

Fe gofiwn hefyd mai yn ystod Etholiadau Cyffredinol 1974 yr enillodd Dafydd Wigley, Caernarfon a Dafydd Elis Thomas, Meirionydd eu seddi yn y ddwy etholiad. A bu Dafydd ac Elinor Wigley yn byw ym Merthyr yr adeg yma ac yn gyfranwyr sylweddol i lwyddiant y Blaid yma yn y De.

                                                                               Ben Jones

 

Gweithgareddau’r Gymdeithas

Hanes Plaid Cymru