Rheolwr Gwefan – Tudalen 5 – Hanes Plaid Cymru

Pat Larsen 1926 – 2021

Talwyd teyrnged gan y teulu a chyfeillion i Pat Larsen a fu farw ar 20 Tachwedd 2021.

Cafodd ei hethol yn wreiddiol fel cynghorydd ym Mangor, a hynny yn gynnar yn y 1950au. Hi oedd yr unig aelod benywaidd ar gyngor y ddinas.

A hithau’n un o aelodau cyntaf Cyngor Gwynedd ar ôl ei sefydlu yn 1974, cynrychiolodd ward Penisarwaun ar sawl cyngor am flynyddoedd lawer.

Aeth yn ei blaen i gael ei hethol yn gynghorydd sir dros ward Llanddeiniolen ac yn hwyrach, dros ward Penisarwaun.

Bu’n athrawes, yn ogystal â gwasanaethu fel Maer ar hen Gyngor Dosbarth Arfon.

Roedd hi’n gadeirydd Cyngor Gwynedd rhwng 1996 a 1998.

Cafodd ei hethol am y tro cyntaf yng nghanol y 1960au, ac erbyn iddi ymddeol o siambr y cyngor yn 2012 hi oedd y cynghorydd a wasanaethodd am y cyfnod hiraf yng Ngwynedd.

“Gyda gwên rydym yn cofio am un o hoelion wyth Plaid Cymru Gwynedd, y diweddar Gynghorydd Sir dros Bensiarwaun, Pat Larsen,” meddai Dyfrig Siencyn, arweinydd Cyngor Gwynedd ar ran cynghorwyr Plaid Cymru.

“Yn wraig flaengar o fewn gwleidyddiaeth leol, yn benderfynol ac yn driw i’w hardal.

“Diolch am gael ei hadnabod ac am y cydweithio.

“Estynnwn ein cydymdeimlad cywiraf a’i theulu, yn arbennig felly, ein cyd-gynghorydd presennol, Cai Larsen.”

‘Barod i gymryd y dynion ymlaen’

Un fu’n cydweithio hi am ryw wyth mlynedd ar Gyngor Gwynedd yw Liz Saville Roberts, Aelod Seneddol Dwyfor Meirionnydd ac arweinydd Plaid Cymru yn San Steffan.

Wrth siarad â golwg360, dywedodd ei bod hi’n “barod i gymryd y dynion ymlaen a chymryd dim o’u lol nhw”.

“Roedd hi’n fodel rôl i fi yn gynghorydd benywaidd, di-brofiad, gweddol ifanc pan ddechreuais i ar y Cyngor,” meddai.

“Dw i’n cofio gweld Pat, ac roedd hi mor barod i siarad allan.

“Roedd ganddi egwyddorion mor gadarn, a hithau dipyn yn hŷn na fi, a jyst gweld hi’n barod i gymryd y dynion ymlaen a chymryd dim o’u lol nhw.

“Ar adegau fe wnaeth hi gymryd fi o dan ei hadain hi, ac mae gen i’r parch mwyaf ati hi.

“Ar adeg pan oedd menywod mewn llywodraeth leol, mewn gwleidyddiaeth, yn brin roeddwn i’n falch o fod yna ar adeg pan yr oedd hi yno. Mae dynion fel petae’n gwybod sut i siarad yn gyhoeddus a sut i leisio’u barn, ac mae dynion yn gwylio dynion eraill er mwyn gwybod sut i wneud hynny.

“Roeddwn i mor ffodus i’w chael hi yna, a’i ffordd hi o siarad, a’i ffordd hi o fod yn flaengar o flaen y Cyngor, yn ffordd i fi ddysgu.

“Roeddwn i’n dysgu ganddi hi, ac roedd hi’n rhoi hyder imi.

“Roeddwn i’n edmygu hi’n fawr.

“Mae hi’n drist ar ei hôl hi.

“Dynes gadarn, ddewr, yn barod i siarad allan, ac yn arloeswraig o ran gwleidyddiaeth Gwynedd.”

‘Dynes oedd o flaen ei hamser’

“Rwy’n drist iawn o glywed am farwolaeth Pat Larsen, dynes oedd o flaen ei hamser,” meddai Siân Gwenllian.

“Roedd ei chyfraniad yn un aruthrol, nid yn unig i’w chymuned leol, ond i Wynedd a Chymru gyfan.

“Arweiniodd y ffordd i ferched fel fi yn ei hysbryd penderfynol di-ildio ac roeddwn i’n ei ystyried yn fraint cael gwasanaethu ochr yn ochr â hi fel cynghorydd.

“Rwy’n meddwl am y teulu ar adeg o dristwch a galar anochel, ond byddaf hefyd yn dathlu bywyd Pat Larsen, ac ar lefel bersonol, byddaf yn diolch am gael ei ’nabod a dysgu o’i doethineb a’i dyfalbarhad.”

Jill Evans, Aelod Senedd Ewrop

Jill Evans

Aelod Senedd Ewrop 1999 – 2020

Wrth edrych yn ôl dros fy ngyrfa yn Senedd Ewrop, mae’n anodd credu ei fod wedi ymestyn dros ugain mlynedd. Nid yw’n bosibl mewn erthygl ond rhoi blas ar waith Aelod Senedd Ewrop a cheisio dangos pa mor werthfawr oedd yr Undeb Ewropeaidd i Gymru.

2020 Gadael Ewrop

Pan sefais dros y Blaid yn f’etholiad Ewropeaidd gyntaf ym 1989, doedd dim gobaith gennyf o ennill. Erbyn 1999 roedd y sustem bleidleisio wedi newid. Roedd pum aelod i’w hethol i Senedd Ewrop yn cynrychioli Cymru gyfan ar sail canran y bleidlais i bob Plaid yn genedlaethol. Gyda’r bleidlais uchaf gafodd y Blaid erioed a gyda chyffro mawr, cafodd Eurig Wyn a minnau ein hethol fel yr ASEau cyntaf. Roedd yn garreg filltir yn hanes y Blaid.

Roedd yn garreg filltir bersonol i fi hefyd. Roeddwn wedi ymweld â Senedd Ewrop yn yr wythdegau wrth gynrychioli’r Blaid mewn cyfarfod Cynghrair Rydd Ewrop (EFA). Fe es i mewn i siambr y senedd i wrando ar drafodaeth ar bolisi rhanbarthol. Doedd y siambr ddim mor olau a thrawiadol a’r hemicycle heddiw a sylwais mor anodd oedd dyfalu pa aelod oedd yn siarad. Roeddwn yn ffigurau bach bron yn ddinod. Er hynny, roedd pob un yn rhoi eu holl egni i mewn i gyflwyno dadl gref yn ystod eu munud neu ddau o amser siarad.

Ces i’m synnu a’m hysbrydoli. Roeddwn yn gyfarwydd â math o wleidyddiaeth lle’r oedd cymaint yn dibynnu ar bersonoliaeth. Roedd yn bosibl ennill dadl trwy sicrhau bod gwleidydd adnabyddus (dyn, bron yn ddieithriad) yn cefnogi un ochr neu’r llall, ac eraill yn ei ddilyn. Yr unigolion yn hytrach na’r pwnc oedd yn bwysig. Fel arall oedd e yn Senedd Ewrop. Roedd yn ddadl ystyrlon a pharch at bob aelod unigol.

Eironi o’r mwyaf yw’r ffaith bod yr ymgyrch i adael yr Undeb Ewropeaidd wedi’i ennill oherwydd penderfyniad Boris Johnson i’w gefnogi. Roedd penderfyniad mor dyngedfennol yn hongian ar ddewis un dyn. Mae’n adlewyrchu anhwylder gwleidyddiaeth y Deyrnas Gyfunol.

Mae’n ddiddorol hefyd i nodi bod UKIP wedi ceisio efelychu agweddau gwaethaf diwylliant San Steffan yn Senedd Ewrop. Daeth gweiddi, heclo a sarhad yn nodweddiadol o’u hymddygiad yn y siambr. Gwleidyddiaeth wenwynig.

Ces i fy meirniadu yn y wasg sawl gwaith am beidio cwrdd â gofynion ffug gwleidydd llwyddiannus yn ôl mesur Prydain. Doeddwn i ddim am gael fy nhynnu oddi wrth fy mhrif amcan. Roedd Cymru yn Ewrop yn llawer mwy na slogan. Fe wnaeth e grynhoi delwedd o Gymru annibynnol yn cydweithio mewn heddwch gyda chenhedloedd eraill yr Undeb Ewropeaidd er mwyn adeiladu Ewrop mwy democrataidd a chyfartal: Ewrop y Bobloedd.

Ces i brofiad anhygoel ac unigryw fel ASE Plaid Cymru. Ces i’r anrhydedd o arwain grŵp EFA yn y Senedd am bum mlynedd fel Llywydd EFA ac fel Is-lywydd Grŵp Gwyrddiaid/EFA. Eleni, derbyniais Wobr EFA Coppieters am fy ngwaith mewn hyrwyddo gwerthoedd EFA yn y senedd.

Bues i’n ymgyrchu ar newid hinsawdd, polisïau masnach deg, yn erbyn GMOs, dros amaeth a chefn gwlad Cymru, dros heddwch a chyfiawnder a dros hawliau ieithoedd lleiafrifol. Yn 2008 enillon ni statws cyd-swyddogol i’r iaith Gymraeg yn Ewrop: nid oedd yn statws swyddogol llawn ond o leiaf roedd ein hiaith yn cael cydnabyddiaeth. Yn 2019 derbyniais wobr Ewropeaidd METANET am fy ngwaith ar gyfartaledd digidol i bob iaith. Ystyrir fy adroddiad yn safon aur ar gyfer ieithoedd lleiafrifol.

Fe ges i gyfleoedd unigryw i fynd i Fforwm Cymdeithasol y Byd yn Porto Allegre ym Mrasil, i Uwchgynadleddau’r Cenhedloedd Unedig yn Johannesburg, Copenhagen a Pharis, ac i gyfarfod y WTO yn Hong Kong. Fe es i hefyd i Irac cyn y rhyfel ac i Gatalonia sawl gwaith ar gais ei llywodraeth i fod yn sylwedydd swyddogol ar gyfer y refferenda ar annibyniaeth. Fe ddes i yn gyfarwydd iawn hefyd a Phalesteina ac Israel trwy ymweld â’r wlad sawl gwaith gyda dirprwyaeth y senedd.

Mae teithio yn rhan o fywyd wythnosol ASE. Byddwn yn gadael fy nghartref yn Llwynypia bob bore dydd Llun i ddal y trên i Frwsel. Nos Iau, byddwn yn cychwyn am adre. Unwaith ym mhob mis byddai’r senedd yn cwrdd yn Strasbourg a oedd yn golygu symud popeth i’r ddinas am wythnos. Y penwythnosau oedd fy amser teithio o gwmpas Cymru.

Cyfrifoldeb o’r mwyaf oedd bod yn llais i Gymru. Anrhydedd o’r mwyaf ar yr un pryd. Roedd yn cymryd llawer o waith cynllunio a pharatoi strategaeth er mwyn codi proffil ac agor pob drws i Gymru. Roedd yn cynnwys son am Gymru ymhob araith yn y senedd, trefnu digwyddiadau cymdeithasol, arddangosfeydd a chynadleddau, cyhoeddi adroddiadau a gwahodd siaradwyr a grwpiau o Gymru er bob cyfle posibl.

Ces i gefnogaeth anhygoel gan gynhyrchwyr bwyd a diod Cymru, corau, prifysgolion, mudiadau gwirfoddol a chymunedol a llawer, llawer mwy yn y gwaith yma. Mae lobïwyr o Gymru heb eu hail!

Roedd yn bleser arbennig hefyd i gynnig profiad gwaith i gymaint o bobl ifanc o Gymru yn y swyddfa ym Mrwsel. Braint oedd rhoi cyfle iddynt a hefyd i ddangos y dalent a’r potensial anferth sydd yn argoeli’n dda ar gyfer dyfodol ein cenedl.

Mae Cymru yn genedl Ewropeaidd. Roeddwn i’n ymgyrchu tan y funud olaf i gadw Cymru yn yr Undeb Ewropeaidd ac rwyf yn dorcalonnus ein bod ni wedi gadael. Pan adewais i Frwsel, gadewais faner draig goch gyda’n grŵp yn y senedd. Maent yn gofalu amdani nes bod Cymru yn ôl i gymryd ei lle priodol gyda chenhedloedd eraill Ewrop a chaiff ein baner ei chodi eto.

2009

2010 Fferm Gwern

2010 Gaza

2010

2010 Yr Urdd

2012

2014

2015

2019 Plaid Cymru EU election candidates Patrick McGuinness, Jill Evans MEP, Carmen Smith, and Ioan Bellin

Canmlwyddiant Geni Dr Tudur Jones

Robert Tudur Jones (1921 – 1998)

Eleni mae’n ganmlwyddiant geni un o Is-Lywyddion amlycaf Plaid Cymru, Dr Tudur Jones, a fu yn y swydd o 1957 hyd 1964. Fel Is-Lywydd bu’n gefn i Gwynfor yn yr amlwg ac yn hael gyda’i gyngor gwerthfawr iddo yn y dirgel. Gan ei fod yn byw ym Mangor, yr oedd hefyd mewn cysylltiad cyson gyda’r Ysgrifennydd Cyffredinol, Elwyn Roberts, a weithredai o swyddfa Bangor. Roedd y tri, Gwynfor, Tudur ac Elwyn, ar yr un donfedd gan gynrychioli cenedlaetholdeb a godai o sêl dros yr iaith Gymraeg ac a sylfaenwyd ar werthoedd Cristnogol. Fel mae’n digwydd, yr oedd y tri yn Annibynwyr Yn chwedgau’r ganrif ddiwethaf mynegodd Unbeb yr Annibynwyr Cymraeg eu cefnogaeth i hunan-lywodraeth i Gymru, gyda’r datganiad cofiadwy mai problem Cymru oedd ei bod yn rhy bell oddi wrth Dduw ac yn rhy agos i Loegr!

Bu Tudur Jones, ‘Dr Tudur’ ar lafar gwlad, yn ymgeisydd seneddol dros Fôn yn etholiadau cyffredinol 1959 a 1964. O 1952 hyd 1964 bu’n golygu’r Welsh Nation, a golygodd Y Ddraig Goch rhwng 1964 a 1973. Yr wir, yr oedd yn newyddiadurwr cynhyrchiol iawn. Bu ganddo golofn wythnosol yn Y Cymro, a thybir iddo gyfrannu dros fil a hanner o erthyglau iddi. Yn ystod saithdegau’r ganrif ddiwethaf rhoddodd gefnogaeth foesol a deallusol, yn breifat a chyhoeddus, i ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.

Ganed Dr Tudur yn Rhos-lan ger Cricieth, ond maged ef yn Y Rhyl, yn Nyffyn Clwyd. Yn 1939 aeth i Goleg y Brifysgol, Bangor, lle cafodd ei ethol yn Llywydd Undeb y Myfyrwyr, ac ennill gradd dosbarth cyntaf mewn Athroniaeth. Yn 1945 cofrestrodd yng Ngholeg Mansfield, Rhydychen, lle bu’n astudio efrydiau diwinyddol ar gyfer ennill gradd D.Phil. Cafodd ei ordeinio yn Weinidog yr Efengyl yn 1948, a chyflawnodd yr alwedigaeth honno yn wych fel pregethwr, ysgolhaig ac athro. Yn 1966 fe’i apwyntwyd yn Brifathro Coleg Diwinyddol Bala-Bangor, Bangor, ac ar ei ymddeoliad cafodd ei apwyntio yn athro er anrhydedd yn ei alma mater. Dengys ei ddewis yn Llywydd Ffederasiwn Rhyngwladol yr Annibynwyr o 1981 hyd 1985 y parch a enillasai a raddfa ryngwladol.

Yn 1974 trafododd ei syniadau ar genedligrwydd a chenedlaetholdeb yn y cyd-destun Cymreig mewn cyfrol yn dwyn y teitl, The Desire of Nations. Mae tair gwedd i’r drafodaeth – athronyddol, hanesyddol a gwleidyddol. Ceisia’r wedd athronyddol ddadansoddi’r cysyniad o ‘genedl’.

Er ei fod yn gwrthod y damcaniaethau hynny sy’n sylfaenu cenedligrwydd ar ffactorau goddrychol fel teimlad ac ewyllys, nid yw Dr Tudur yn eu diystyru fel elfennau cyfansoddol. Efallai yn wir eu bod yn elfennau hanfodol mewn cenedligrwydd, ond ar eu pennau eu hunain, nid ydynt yn elfennau digonol.

Gyda golwg ar criteria gwrthrychol cenedligrwydd, mae Dr Tudur yn gwrthod maentumiad yr Athro J.R. Jones (1960) fod cenedligrwydd pobl yn gorwedd ar y ffaith eu bod yn ‘sefyll mewn trac hanesyddol’ sydd yn ‘anghyffelyb’ ac ‘anailadroddiadwy’. Y ffaith yw, gallai sawl cymundod nad ydynt yn genedl wenud yr un honiad. Mae hefyd yn gwrthod damcaniaeth ddiweddarach (1966) J.R., sef, i fod yn genedl mae’n rhaid i bobl fod wedi eu trefnu fel gwladwriaeth. Serch hynny, mae’n cydnabod fod agwedd wleidyddol (mewn ystyr estynedig) i genedligrwydd yn gymaint ag y bydd pobl sydd yn synied eu bod yn genedl yn ymwybodol o strwythurau mewnol cymdeithasol a diwylliannol sydd yn unigryw iddynt hwy. Efallai y bydd y strwythurau hynny yn cynnwys sefydliadau gwladwriaethol, ac efallai na fyddant, ond pa un os ydynt neu beidio, does a wnelo hynny ddim â’u cenedligrwydd.

Adlewyrchir syniadau tebyg yn nadansoddiad Dr Tudur o genedlaetholdeb. Teimlad yw gwladgarwch: cariad at ein gwlad. Ideoleg yw cenedlaethodeb. Y mae iddo weddau gwrthrychol, ymresymol a chyhoeddus. Mae’n gosod cyswllt rhwng y genedl a’r wladwriaeth. Ystyria cenedlaethodeb y wladwriaeth fel offeryn yng ngwasanaeth y genedl. Yn y byd modern, global, mae ar genhedloedd angen sefydliadau gwladwriaethol i ffynnu, a hyd yn oed i oroesi.

Mae i’r math o genedlaetholdeb a arddelir yn The Desire of Nations wreiddiau dwfn yn ffydd Gristnogol Dr Tudur. Y mae’n ymwybodol iawn o’r perygl o eilunaddoli’r genedl neu’r wladwriaeth. Dyma sy’n cyfrif am ei amharodrwydd (fel Saunders Lewis a chefnogwyr cynnar y Blaid) i siarad yn nhermau ‘annibyniaeth’ wrth drafod hunan-lywodraeth i Gymru. Dyma hefyd wraidd ei wrthwynebiad chwyrn i syniadau’r mudiad Adfer ganol y saithdegau.

Bydd y sawl oedd yn adnabod Dr Tudur yn cofio am ei urddas personol, a huodledd ei fynegiant yn y Gymraeg a’r Saesneg. Yr oedd ei osgo yn awdurdodol, ond gyda haen o hiwmor direidus. Wrth ymateb i honiad George Thomas nad oedd y fath beth â dŵr Cymru gan mai eiddo Duw oedd y dŵr mewn gwirionedd, heriodd Thomas i hysbysu brenin Saudi Arabia nad oedd y fath beth ag olew Saudi gan mai eiddo Duw oedd yr olew mewn gwirionedd!

Gwynn Matthews

Maldwyn Lewis 1928 – 2021

Coffâd Maldwyn Lewis

Trist yw cofnodi marwolaeth Maldwyn Lewis yn 93 mlwydd oed ar Ebrill 9fed 2021 yn dilyn gwaeledd byr.

Bu Maldwyn yn aelod o Blaid Cymru er ei ieuenctid ym Mlaenau Ffestiniog, a gweithredodd trosti yn gydwybodol a diflino trwy gydol ei oes.

Daeth i amlygrwydd yn y saithdegau fel Cynghorydd Tref Porthmadog a Chynghorydd Gwynedd yn enw Plaid Cymru. Dyma y cyfnod pan oedd aelodaeth Cangen Bro Madog tan arweiniad Maldwyn tros 300.

Fel Cadeirydd y Pwyllgor Addysg yr oedd yn un o sylfaenwyr polisi Addysg Gymraeg Cyngor Gwynedd, a gosodwyd seiliau cadarn. Cyfrannodd hefyd at Gymreigio gwasanaethau’r Cyngor.

Ef oedd asiant Dafydd Wigley yn etholiadau 1979 a 1983, a threfnodd ymgyrchoedd lliwgar pan oedd “Herald Ni” yn cael ei ddosbarthu i bob tŷ yn hen etholaeth Arfon.

Ei gyfraniad mwyaf i ardal Porthmadog oedd – ynghyd â Bryan Rees Jones – sefydlu elusen Rebecca a phrynu’r Cob. Mae Rebecca yn parhau i rannu llogau’r swm a godwyd gan y tollau i Gymdeithasau a Mudiadau yn flynyddol.

Bu hefyd yn weithgar i’r Wylan, papur bro yr ardal. Bu’n Gadeirydd y pwyllgor rheoli ac yn aelod o’r panel Golygyddol.

Yn ystod ei fywyd bu cyfraniad Maldwyn i’w fro, y Blaid a Chymru yn un nodedig. Roedd yn ysbrydoliaeth ac yn destun diolch i’r rhai ohonom sydd yn ceisio dilyn ei gamp.

Cydymdeimlwn yn ddwys â’i feibion Dewi a Geraint, ei ferch Gwenith a’u teuluoedd oll yn eu profedigaeth.

Dewi Williams,

Ysgrifennydd Cangen Bro Madog

1997 Refferendwm a Cynulliad

1997

Ail Refferendwm ar ddatganoli – Cymru’n pleidleisio Ie!

1999

Etholiad cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru – Plaid Cymru’n cipio 17 o seddi

Mehefin 1999

Ethol dau Aelod Seneddol Ewropeaidd – Jill Evans ac Eurig Wyn

2007

Plaid Cymru mewn llywodraeth am y tro cyntaf, fel rhan o glymblaid

1974 Tri Aelod Seneddol

1974

Plaid Cymru’n ennill tair sedd Seneddol yn etholiad mis Hydref – Dafydd Wigley (Caernarfon), Gwynfor Evans (Caerfyrddin) a Dafydd Elis Thomas (Meirionnydd)

1976

Canlyniadau cryf mewn etholiadau lleol, Plaid Cymru’n ennill Merthyr

1979

Refferendwm ar ddatganoli – Cymru’n pleidleisio Na

1982

Ar ôl brwydr hir S4C yn dechrau darlledu rhaglenni teledu yn Gymraeg