Cofio Phil Williams Teyrnged Cynog Dafis

Yn yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerdydd dydd Iau, 9 Awst 2018, bu Plaid Cymru’n dathlu bywyd y diweddar Athro Phil Williams, ei hymgeisydd yn is-etholiad Caerffili hanner can mlynedd

Trefnwyd y cyfarfod gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru a rhoddwyd teyrngedau gan Dafydd Williams a Cynog Dafis a chyfraniad gan Dafydd Wigley.

Cofio Phil Williams

Teyrnged gan Cynog Dafis

Mi allen i siarad am Phil, y polymath rhyfeddol o ddyn sut ag oedd-e, drwy’r dydd ond cwta 15 munud sy gen i ac rwyf am ganolbwyntio ar ei gyfraniad neilltuol iawn-e mewn materion gwyrdd – sef y pwnc pwysicaf – oes ca’i fentro’i ddweud-e – o bob pwnc yn y byd.

Ond alla’i byth â pheidio sôn am rai atgofion penodol.

 

Mae geni ddelwedd glir yn ‘y meddwl o’r tro cyntaf erioed i fi’i weld-e, yn Ysgol Haf y Blaid yn Llangollen 1961, peint o gwrw yn ei law, a’i wyneb yn pefrio wrth ymuno yn y canu oedd yn atseinio drwy’r bar – canu Cymraeg wrth gwrs. Ryn ni’n arfer meddwl am Phil fel meddyliwr – roedd e’n dweud mai darllen traethawd Ted Nevin ar ystadegau economi Cymru a barodd iddo-fe ymuno â’r Blaid – ond o’r galon a’r ymysgaroedd yr oedd ei angerdd dros Gymru a’r achos cenedlaethol yn codi. Yr angerdd ymysgarol yna a’i gyrrodd-e yn ei holl waith dros y Blaid gydol ei oes.

 

Yr ail atgof yw ohono-fe’n siarad yng nghyfarfod Pwyllgor Gwaith y Blaid Tachwedd 1964, ar ôl etholiad cyffredinol hynod siomedig, ar gynnig yr oedd John Bwlchllan i fi wedi’i roi ger bron y dylai’r Blaid roi’r gorau, dros dro, i ymladd etholiadau seneddol. Ac mae hynny’n atgoffa dyn o’r ffaith mai rebel oedd Phil yn y dyddiau hynny, aelod o grŵp Cilmeri, gydag Emrys Roberts, Ray Smith ac eraill, a oedd am foderneiddio trefniadaeth y Blaid a chyda llaw dorri tipyn ar grib Gwynfor yn y broses.

 

Ond gadewch i ni ddod at faterion gwyrdd, gan ddechrau gyda chanlyniad etholiadol siomedig arall, sef etholiad Ewrop 1989. Roedd gobeithion uchel gan y Blaid a’r paratoadau’n fanwl ond mewn tair mâs o bedair etholaeth Cymru, cad y Blaid ei gwthio i’r pedwerydd safle gan y Blaid Werdd. Rwy’n cofio’n glir am Phil yn y cyfrif yn Abertawe mewn sgwrs ddofn-gyfeillgar, gytgordus gyda Barbara McPake, ymgeisydd y Gwyrddiaid. Hawdd deall y cytgord – roedd Phil, fel gwyddonydd gofodol, wedi’i hen argyhoeddi o arwyddocâd aruthrol, arswydus yn wir, newid hinsawdd. Rwy’n cofio amdano-fe’n dweud, am ryw gyfarfod o wyddonwyr i drafod y wybodaeth ddiweddaraf am newid hinsawdd mai ‘arswyd iasol’ [‘cold terror’] oedd y teimlad.

 

Rai dyddiau cyn yr etholiad hwnnw, roedd Plaid Werdd Cymru wedi cael gwahoddiad i ddanfon cynrychiolwyr i gymryd rhan mewn sesiwn drafod ar Fore Sul Cynhadledd Dinbych 1989.  Cafodd y gwahoddiad i gwrdd eu danfon cyn yr etholiad.  Sefydlwyd cyd-weithgor rhwng y ddwy blaid i archwilio’r tir cyffredin, a Phil yn arwain dros y Blaid. Bu’n cyfarfod yn gyson dros gyfnod o rai misoedd. Daeth dau ganlyniad pwysig o’r broses yna.

 

1 Drafftiodd Phil gynnig manwl, hirfaith, hynod o radical, i Gynhadledd y Blaid yng Nghaerdydd 1990, ar gynaliadwyedd amgylcheddol. Gallwn-ni ddyddio gwyrddio Plaid Cymru, sy wedi cael effaith eithaf pellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth Cymru, mwy neu lai o’r dyddiad hwnnw.

 

2 Awdurdododd Pwyllgor Gwaith y Blaid etholaethau lleol i sefydlu pactiau etholiadol gyda’r Gwyrddiaid lle’r oedd cefnogaeth leol i hynny. Trefnwyd cytundebau lleol yn y De Ddwyrain ac yng Ngheredigion, lle’r enillwyd buddugoliaeth lachar yn 1992, a bu rhaid i fi wneud cyfnod estynedig o wasanaeth cenedlaethol yn San Steffan o ganlyniad. Roedd hyn i gyd wrth fodd calon Phil – roedd parodrwydd i weithio ar draws ffiniau pleidiol gyda phobl o gyffelyb fryd er mwyn cyflawni pethau gwerthfawr yn reddfol iddo-fe. Rwy’n cofio amdano’n dweud hynny wrtha’i gydag arddeliad pan gydweithiodd e a finnau i sefydlu grwp trawsbleidiol ar ynni adnewyddol yn y Cynulliad Cenedlaethol.

 

Rown innau, fel Phil, wedi cael ‘yn argyhoeddi’n gynnar o arwyddocâd chwyldroadol yr agenda werdd a chanlyniad hynny oedd bod Phil a finnau wedi dod i ddeall yn gilydd yn dda iawn. Perthynas anghyfartal oedd hon wrth gwrs fe oedd y guru a finnau’r disgybl fyddai’n gofyn cwestiynau a gwneud ambell i awgrym. Pan ges i’r cyfle i arwain dadl ar ynni adnewyddol yn Nhŷ’r Cyffredin, polisi Phil ar ynni adnewyddol a Chymru oedd sylwedd yr araith.

 

Rwyf am droi am funud at fater gwahanol, tra arwyddocaol hefyd. Fi oedd cyfarwyddyd polisi’r Blaid yn y cyfnod yn arwain at sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol yn 1999. Ryw ddiwrnod daeth neges oddi wrth Phil yn dweud ei fod wedi darganfod nad oedd Cymru erioed wedi cael ceiniog o arian Ewropeaidd. Y? medden i. Beth am y cannoedd o filoedd oedd wedi dod i Gymru drwy raglenni Amcan 5b ac yn y blaen?  Ond roedd Phil wedi bod â’i ben yng nghyfrifon y Swyddfa Gymreig ac wedi darganfod bod pob ceiniog o arian Ewropeaidd yr oedd Cymru wedi’i derbyn, ar gyfer rhaglenni cymdeithasol, economaidd ac amaeth-amglycheddol, wedi eu hadfachu, drwy ddirgel ffyrdd, i’r Trysorlys Prydeinig.  Swindl nid llai a swindl oedd yn digwydd mewn amryw wledydd Ewropeaidd – y wladwriaeth ganolog yn defnyddio arian Ewropeaidd i chwyddo’i thrysorlysoedd ar draul y rhanbarthau a oedd i fod i elwa, a hynny’n hollol groes i fwriad yr Undeb Ewropeaidd i godi cyflwr economaidd ardaloedd tlotach.

 

Pan ddaeth Phil yn AC Cynulliad yn 1999 roedd hyn yn fater o’r pwys mwyaf, a Chymru erbyn hyn wedi cymhwyso ar gyfer cronfeydd Amcan 1 – miliynau lawer o bunnoedd. Doedd dim sicrwydd, a dweud y lleiaf, y byddai’r cyllid Ewropeaidd yma yn wirioneddol ychwanegol i’r bloc Cymreig, sef holl gyllid y Cynulliad Cenedlaethol. Gwrthododd Gordon Brown, ac allodd Alun Michael ddim, gwarantu y byddai cyllid Amcan 1 yn ychwanegol a chanlyniad hynny  fuodd (1) i’r Cynulliad ddisodli Alun Michael yn Chwefror 2001 a (2) i Lywodraeth San Steffan ildio ar y mater yna mewn datganiad, os cofia’i’n iawn ym mis Gorffennaf. Fe fyddai cyllid Amcan 1 yn wirioneddol ychwanegol i’r bloc. Cymrodd y Blaid Lafur y clod. Ond oni bai am Phil, mae’n go saff i ddweud, byddai twyll y Trysorlys wedi parhau, o leiaf am gyfnod. Meddyliwch mewn difrif am y golled i economi Cymru yn yr amgylchiadau hynny.

 

Buodd cyfraniad Phil i waith y Cynulliad cyntaf, ac yntau’n aelod o bwyllgor yr economi, yn nodedig. Rwy’n cofio fel y byddai bob amser yn paratoi’i areithiau’n fanwl ac yn eu hymarfer yn ofalus. Byddai’n gweithio bob awr o’r dydd a’r nos ac eithrio ambell i solo ar y sacsoffon yn diasbedain drwy’r coridorau rhwng 10 ac 11. Ond rwy’n rhyw deimlo iddo-fe brofi elfen o siom o ddiffyg cyfeiriad y Llywodraeth o dan Alun Michael a Rhodri Morgan. Yn niffyg unrhyw gyfeiriad strategol, cafodd datblygu cynaliadwy ei ddehongli, nid fel cyfle i Gymru achub y blaen mewn sectorau amgylcheddol newydd, ond fel cyfres o rwystrau i ddatblygiad yn enw cadwraeth a gwarchod y dirwedd. Yn ystod y pedair blynedd yna llwyddwyd i dagu, yn hytrach nag ysgogi, twf ynni adnewyddol er enghraifft.

 

Serch hynny, cael bod yn aelod o’r Cynulliad Cenedlaethol cyntaf, serch mor gyfyngedig ac anfoddhaol oedd pwerau a chapásiti mewnol hwnnw, oedd uchafbwynt  ei yrfa wleidyddol, os nad ei fywyd ac mae’r ffaith iddo gael y fraint aruchel yna’n destun llawenydd i’r rhai a gafodd ei adnabod – braint aruchel arall. Coffa da am y disglair a’r annwyl Phil Williams.

 

Dyma araith i gyfarfod Cymdeithas Hanes Plaid Cymru a draddodwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd, Dydd Iau 9 Awst 2018

 

 

Elwyn Roberts – Darlithiau

Elwyn Roberts, craig safadwy Plaid Cymru drwy ran helaeth o’r ugeinfed ganrif, oedd pwnc darlith flynyddol Cymdeithas Hanes y Blaid yn 2017.  Er gwaethaf ei gefndir yn y byd bancio, bu Elwyn Roberts yn genedlaetholwr penderfynol ac ymroddedig a roddodd ei gariad i Gymru o flaen unrhyw fuddiannau personol.

Disgrifiwyd ei waith dros Gymru gan gyn-arweinydd Plaid Cymru Dafydd Wigley, hanesydd Gwynn Matthews ac olynydd i Elwyn fel ysgrifennydd cyffredinol y Blaid, Dafydd Williams.  Cewch ddarllen gopïau llawn o’u darlithiau a gwrando ar recordiad o’r sesiwn ym mhabell y Cymdeithasau ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ynys Môn yn 2017.

 

Cofio Elwyn Roberts

Anerchiad gan Dafydd Wigley i Gymdeithas Hanes Plaid Cymru,

Eisteddfod Ynys Môn; Awst, 2017

Mae’n  bleser cael agor y cyfarfod hwn,  i gofio Elwyn Roberts, un o hoelion wyth y Blaid, ac mae’n addas  mai yma ar faes y Brifwyl ym Môn yr ydym yn ymgasglu, gan iddo fod hefyd yn drefnydd  yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith.  Bu’n byw am ddegawdau ym Modorgan; er bod ei  wreiddiau yn Abergynolwyn, Meirionnydd.  Roedd yn un â’i ddylanwad i’w deimlo ledled Cymru. 

Mae gennym, fel cenedl, le nid yn unig i barchu’r goffadwriaeth Elwyn; ond hefyd i drosglwyddo’r cyfraniad a wnaed ganddo, fel ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd i dorchi llewys ac i gwblhau’r uchelgais oedd yn ei galon.  Roedd yn genedlaetholwr ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol – trwy harneisio adnoddau pobol a chyllidol i wireddu uchel amcanion ein cenedl.

Bûm yn pendroni a allwn wneud cyfiawnder â’r testun, gan amau a oeddwn yn wir adnabod Elwyn Roberts. Efallai y byddai llawer o’r rhai a weithiodd gydag ef, yn cyfaddef teimladau cyffelyb: oherwydd roedd Elwyn, yn ogystal â bod yn ffigwr cenedlaethol ac yn heavyweight gwleidyddol, hefyd  yn ddyn hynod breifat.

Roedd Elwyn yn un o hanner dwsin a ddylanwadodd  yn sylweddol arna’ i’n bersonol, gan fy nhywys  – o oed ifanc – i weithio dros y Blaid. Y dylanwadau cenedlaethol eraill  oedd Gwynfor Evans a Saunders Lewis;   yn lleol yng Ngwynedd – Dafydd Orwig a Wmffra Roberts; ac o fewn fy nghenhedlaeth innau, y diweddar annwyl Phil Williams.  Gwerth nodi fod tri o’r rhain yn feibion i chwarelwyr llechi – Dafydd Orwig, Wmffra ac, ie, Elwyn Roberts.

Roedd Elwyn yn fab i Evan Gwernol  Roberts, chwarelwr yn Abergynolwyn; ei fam, Mabel, yn brifathrawes ysgol babanod.  Roedd Abergynolwyn mor bwysig iddo, fe drodd  hunangofiant,  yn gyfrol hanes Abergynolwyn – ‘doedd o byth yn siarad amdano fo ei hun!  Felly mae’n ymhyfrydu yn y llyfr mai drwy ymdrechion y Blaid, yn y 70au y cafodd y chwarelwyr, o’r hir hwyr, hawl i iawndal llwch.

Ganwyd Elwyn ym 1905, ac roedd yn ddyn o’i genhedlaeth. Roedd cysgod y rhyfel byd cyntaf, yn drwm arno, fel oedd chwyldro Iwerddon a dirwasgiad y diwydiannau trymion.  Ni chafodd addysg brifysgol – yn wir, ni hidiai lawer am yr addysg a gafodd  yn ysgol Ramadeg Tywyn, a oedd yn llawer rhy Seisnig iddo.

Ar ôl gadael ysgol aeth i weithio i’r banc,  ble fu  am chwarter canrif, yn gyntaf yn Blaenau Ffestiniog, wedyn Bethesda – dwy gymuned chwareli – ac yna, Llandudno  gan godi’n ddirprwy reolwr ac yntau prin yn drideg oed.

Gallai fod wedi esgyn yn uchel yn y  byd  bancio: ond  roedd dyfodol Cymru’n bwysicach iddo na gyrfa a chyfoeth.  Ymunodd â’r Blaid Genedlaethol yn ei dyddiau cynnar; yn un ar hugain oed, fe  sefydlodd gangen Blaenau Ffestiniog – y  gangen fwyaf oedd gan y Blaid  drwy Gymru benbaladr.  Pryd hynny, fel drwy ei yrfa,  gweithiai’n ddygn yn y cefndir, i eraill gael y sylw fel ceffylau blaen.

Pan ddaeth rhyfel ym 1939, gwrthododd Elwyn â listio yn y lluoedd arfog; gwnaeth hyn ar sail cenedlaetholdeb, nid heddychiaeth.  Gwrthododd gydnabod hawl gwladwriaeth Lloegr I’w orchymyn i ymladd drostynt. Gofynnodd un o’r Tribiwnlys iddo  “Fel Cymro ydach chi’n sefyll, ynte?”  Atebodd Elwyn, gyda’i hiwmor sarrug, a’i agwedd gwbl sarhaus tuag at y sefydliad Seisnig,   “Na, fel Tsieini!” Cafodd ei orfodi i weithio fel dyn dal llygod mawr yn ardal Corwen.

Yn ystod y rhyfel – drwy anogaeth Saunders Lewis a J.E. Daniel –  sefydlwyd “Pwyllgor Diogelu Diwylliant Cymru” – yng ngeiriau Gwynfor, “y mudiad cenedlaethol pwysicaf i weithio dros Gymru yn ystod y rhyfel”. Trefnwyd ralïau ledled Cymru, a’r un mwyaf llwyddiannus oll oedd un a gynhaliwyd ym Mae Colwyn.  Holodd Gwynfor pwy oedd yn gyfrifol am gael y math dorf.  Cafodd ar ddeall mai clerc banc ifanc oedd wedi cyflawni’r math wyrth.  Dyna ‘r tro cyntaf i Gwynfor gyfarfod Elwyn; ac fe ffurfiwyd partneriaeth a ddylanwadodd ar ddyfodol ein cenedl. 

Rhaid bod y banc yn meddwl yn uchel ohono, oherwydd er gwaethaf ei genedlaetholdeb tanbaid cafodd ddychwelyd i’r banc cyn diwedd y rhyfel.  Pan safodd Gwynfor dros Feirionnydd yn etholiad 1945, gwnaeth yntau  gais i’r Banc i ryddhau Elwyn i weithio fel trefnydd; a chytunodd y banc i hynny!  Mae Rhys Ifans, yn ei gyfrol ar Gwynfor yn sôn am Elwyn yn serennu fel asiant etholiadol – a dwi’n dyfynnu – “ar gownt ei galedwch diarhebol”.

Dychwelodd Elwyn i’r banc  ar ôl  yr etholiad;  ond roedd ei allu trefniadol yn hysbys, a chafodd wahoddiad i weithio fel Trefnydd Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn, 1947 – gan gael y banc  i’w ryddhau, eto!

Cafodd ei ben-bachu eto i weithio  fel trefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst ym 1951.  Ni ddychwelodd i’r banc wedi hynny, a chafodd ei benodi gan y Blaid, yn Drefnydd Gwynedd a Chyfarwyddwr Cyllid.

Daeth galw arall arno – iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros Senedd i Gymru. Pan gymerodd Elwyn drosodd, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol,  a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.  Arweiniodd hyn i S.O. Davies AS gyflwyno Mesur Senedd i Gymru yn San Steffan ym 1956.

Ym 1958, Elwyn drefnodd wibdaith lwyddiannus  Gwynfor Evans i’r Unol Daleithiau.  Cymerodd Gwynfor ran mewn darllediad a welwyd gan ugain miliwn o bobl; cafodd groeso cynnes  gan John L Lewis arweinydd Undeb Glowyr America; a  threfnodd Elwyn i Gwynfor gael gwahoddiad i gyfarfod â’r Arlywydd Eisenhower – ond i  Lysgenhadaeth Prydain ei rwystro.

Roedd galwadau eraill yn dal i lifo. Pan gafodd gwmni Teledu Cymru anhawster i godi arian ym 1962, at Elwyn y trowyd, a llwyddodd i godi buddsoddiadau i’r fenter, a fyddai heddiw’n cyfateb i dros £1 miliwn.  Roedd codi arian yn un o gryfderau Elwyn: ef, yn ddiweddarach, berswadiodd ddyn busnes cyfoethog i gyflogi Gwynfor,  fel ymgynghorydd rhwng 1970 a 1974, wedi iddo golli Caerfyrddin – a Gwynfor, i bob pwrpas, ar y clwt yn ariannol.

 Tynnwyd Elwyn i mewn i geisio achub Clywedog rhag cael ei boddi, a dyfeisiodd gynllun i gannoedd brynu llathen sgwâr o dir y Cwm, a fyddai’n dyrysu  Corfforaeth Birmingham – cynllun aflwyddiannus, gwaetha’r modd, oherwydd cyngor cyfreithiol diffygiol.

Ym  1964 penodwyd Elwyn yn Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid .  Derbyniodd y swydd – a hynny ar adeg eithriadol o anodd yn hanes y Blaid – ar yr amod y cai weithio o swyddfa Bangor. 

Mae’n deg cydnabod nad oedd pawb o fewn y Blaid yn gallu ymateb yn bositif i bersonoliaeth Elwyn, i’w “galedwch diarhebol” nac i’r math o genedlaetholdeb “traddodiadol” a gynrychiolai; nac i’w uniongrededd ceidwadol o safbwynt trin arian.

Mae llawer wedi ei ysgrifennu am y tensiwn rhwng Emrys Roberts, a weithredai tan 1964, fel Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid yn swyddfa Caerdydd, ac Elwyn Roberts, rheolwr cyllid y Blaid, a weithredai o swyddfa  Bangor. Gallwn, yn bersonol, weld rhinweddau mawr yn y ddau hyn a gyfrannodd cymaint at lwyddiant y Blaid yn eu gwahanol ffyrdd.

Chwaraeodd Elwyn ran allweddol mewn nifer o ymgyrchoedd, gan gynnwys isetholiad Caerfyrddin 1966, ble bu’n cydweithio â’r Cynrychiolydd, Cyril Jones. Elwyn  sicrhaodd yr adnoddau i ennill y dydd.  Ac Elwyn gafodd y fraint o hysbysu Gwynfor, wrth iddo gyrraedd y cownt, ei fod wedi ennill!

Elwyn Roberts oedd Ysgrifennydd Cyffredinol Plaid Cymru drwy’r cyfnod mwyaf  anhygoel yn ei hanes –  isetholiadau Caerfyrddin,  Rhondda Fawr ym 1967, Caerffili ym 1968, heibio  miri’r arwisgo ym 1969 gan ymddeol ym 1971.  Yn syth ar ôl ymddeol – fel petai heb wneud digon dros y Blaid,  cymerodd Elwyn drosodd y swydd ddi-dâl fel  Trysorydd Cenedlaethol y Blaid.

Yn rhinwedd y swydd, aeth ati eto i drefnu – trefnu codi arian  drwy nosweithiau llawen a chyngherddau Tribannau Pop!  Alla’i ddychmygu neb llai tebyg nag Elwyn, yn ei dop-cot llwyd, ei het a’i briff-ces,  fel trefnydd  digwyddiadau roc a rôl y 70au . Ond cododd filoedd i’r achos, ac ef greodd y sylfaen gyllidol ar gyfer etholiadau 1974 pan  enillodd y Blaid dair sedd yn San Steffan.

Efallai fod trefnu ymgyrchoedd etholiadol wedi creu’r awydd ynddo  i fwrw i’r dasg ei hun, oherwydd, yn syth ar ôl ymddeol cafodd ei ethol yn Gynghorydd Sir  yn Ynys Môn; ac yna i Gyngor newydd Gwynedd ym 1973.  Arhosodd fel cynghorydd tan 1985 – gan chwarae rhan flaenllaw i wella economi Gwynedd.

Y tro cyntaf i mi gyfarfod Elwyn oedd ym 1962. Roeddwn yn fyfyriwr ym Manceinion a newydd ymuno â’r Blaid. Yn ystod gwyliau’r coleg, mynychais gyfarfod o Gangen Caernarfon yn y People’s Café – ar y Maes yn y dref.  Elwyn oedd yn siarad yno a soniais yn y gyfrol “O ddifri” sut y cerddodd i mewn yn gwbl bwrpasol a’i brief-case yn orlawn. Daeth nid i  fân-drafod, llai fyth i gymdeithasu,  ond yn hytrach i’n cyfarwyddo. Fo oedd yn gosod yr agenda a’r blaenoriaethau, fel ryw Gomisar sofietaidd.

Yn fuan wedyn, galwais heibio ei swyddfa ym Mangor ac roedd hynny’n brofiad. Trefnai’r gwaith fel peiriant ac roedd yn feistr corn ar bawb a phopeth – fel dwi’n sicr y gallai Nans Couch – Nans Gruffydd fel yr oedd pryd hynny – dystiolaethu o brofiad personol.

Doedd gan Elwyn fawr o amser i ffyliaid – a dangosai hynny’n weddol amlwg.  Ond pe gwelai fod gan rywun gyfraniad i wneud i’r mudiad cenedlaethol, doedd dim yn ormod o drafferth iddo. Penderfynodd yn weddol gynnar fod gennyf innau rywbeth  i’w gynnig – ac fe gymerodd ddiddordeb mawr ym mhopeth a wnawn dros gyfnod o flynyddoedd.

Fo oedd tu cefn i’m mhenodi i weithio fel trefnydd etholaeth Arfon o Fehefin hyd Hydref 1964, ar ôl i mi raddio a chyn dechrau gweithio, cyfnod oedd  yn arwain at etholiad  cyffredinol 1964. Roedd wedi awgrymu, yn gynharach, y dylwn – ar ôl graddio – fynd i chwilio am waith i gymoedd y De i ddod i nabod Cymru’n well.  Pan ddeallodd mod i am fynd i weithio efo cwmni Ford yn Dagenham, fe ffieiddiodd am sbel – roedd wedi digio efo fi oherwydd, mae’n debyg, y tybiodd y byddwn innau’n diflannu o’r Blaid ac o wleidyddiaeth Cymru, fel bu hanes cymaint o fechgyn ifanc pryd hynny.

Cadarnhawyd ei ofnau ar ôl iddo ef a Wmffra Roberts geisio a’m mherswadio i sefyll yn Arfon yn etholiad Mawrth 1966; a minnau’n gwrthod yn fflat ystyried y math beth  – wedi’r cyfan roeddwn ond dwy ar hugain oed, ac roedd llawer yn rhy gynnar.  Ond roedd Elwyn wedi plannu’r syniad yn fy mhen y dylwn baratoi ar gyfer y math bosibilrwydd yn y dyfodol.

Pan welais Elwyn yng Nghaerfyrddin, y Sadwrn olaf cyn yr isetholiad 66, roedd ei agwedd tuag ataf yn dal yn  sarrug, a dweud y lleiaf. Anfonodd fi allan i ganfasio heb fawr ddim sgwrs – roeddwn yn y “bad books” go iawn. Ond pan ddychwelais i adrodd am drwch y gefnogaeth yn y dre, roedd wedi meirioli.  Dwedodd mai dyna’r ymateb drwy’r etholaeth – ac mewn llais isel, rhag i neb glywed, sibrydodd “Dwi’n credu fod Gwynfor am ennill”.

Yn sgil yr isetholiad, aeth nifer ohonom – Phil Williams, Dafydd Williams, Eurfyl ap Gwilym, Gareth Morgan Jones, Rod Evans ac eraill – ati i ffurfio Grŵp Ymchwil y Blaid – i helpu Gwynfor efo agweddau o’i waith seneddol,  ac i baratoi Cynllun Economaidd i Gymru.  Roedd hynny’n plesio Elwyn yn ddirfawr – a darparodd heb berswâd, gyllid o ryw hanner can punt y mis, i ni allu llogi swyddfa fechan iawn a chyflogi teipydd rhan amser.

O fod wedi methu a’m cael i sefyll yn Arfon, Elwyn berswadiodd Bwyllgor Rhanbarth Meirion i’m gwahodd i sefyll yno yn etholiad 1970, er fy mod yn byw yn Llundain ac  yn gweithio i gwmni Mars yn Slough.  Rhoddodd Elwyn gefnogaeth ymarferol i mi o ran adnoddau’r Blaid yn ganolog.

Erbyn 1972, roeddwn wedi dychwelyd i fyw yng Nghymru, yn gweithio efo cwmni Hoover ym Merthyr ac wedi fy ethol i Gyngor Merthyr – roedd fel pe bae cynllun cyfnod hir Elwyn ar fy nghyfer, o’r diwedd yn symud ymlaen fel yr oedd wedi bwriadu.  Pan gefais f’ethol dros Arfon, cefais eto  bob cefnogaeth ganddo, fel y cefais  pan sefais i olynu Gwynfor fel Llywydd.

Er bod Elwyn yn gymaint o gefn i mi, ac yn f’ystyried yn dipyn o protégé iddo, prin allwn ddeud fy mod yn ei wir adnabod – dim ond unwaith bûm heibio ei gartref ym Modorgan – a hynny i bigo ryw bapurau – a phrin erioed y cefais unrhyw sgwrs â’i wraig Nansi. Un felly oedd Elwyn; ac doedd dim dewis ond ei dderbyn fel yr oedd – oherwydd fyddai dim byd yn ei newid.  Roedd fel craig yr oesoedd, yn gyson, yn gadarn, yn unplyg ac yn gwbl ymroddedig i Gymru.

Mae’n dda ein bod ni heddiw yn ei gofio, oherwydd mae gan y Blaid a’r genedl lawer i ddiolch iddo:  Elwyn Roberts,  “Y graig safadwy drwy dymhestloedd”;  y math graig sydd o’r golwg dan wyneb y tir, ond oedd mor hanfodol  os oeddem am adeiladu dyfodol cenedl ar seiliau cadarn.  Diolch amdano a diolch am wrando.

 

 

‘Elwyn y Dyn’

Atgofion Gwynn Matthews

Diolch am y gwahoddiad i rannu  fy adnabyddiaeth o Elwyn, a diolch o galon i Dafydd Wigley am y portread arbennig gawsom ni.  Pwy all ychwanegu i’r pictiwr hwnnw o Elwyn fel ffigwr cenedlaethol?  Dwi ddim yn mynd i geisio gwneud hynny – beth rwy’n mynd i’w wneud yw sôn am Elwyn y dyn – y dyn y mae cymaint o bobl wedi ei gael yn anodd i fynd o dan ei groen.

Gwnes i gyfarfod ag Elwyn gyntaf yn 1961.  Roeddwn i’n fachgen ysgol ar y pryd a doedd  amgylchiadau’r cyfarfod ddim gyda’r hapusaf, oherwydd gwŷs ges i  ymddangos ger ei fron mewn Pwyllgor Rhanbarth! 

Mi oeddwn i wedi sefydlu cangen ysgol o’r Blaid yn Ysgol Ramadeg Dinbych ddechrau’r chwedegau.  Byddem ni’n cyfarfod yn yr awr ginio yn yr ysgol mewn ystafelloedd gwahanol yn ddiarwybod i’r staff.  Roedd hynny’n bosibl  oherwydd bod gen i fathodyn yn dweud ‘Prefect’ ( a hawl felly i adael disgyblion i mewn i’r adeilad) – ond y drwg oedd bod athrawon yn gallu dod heibio, agor y drws a gofyn “What’s going on here, then?”.  Os oedd yn Sais, roeddwn i’n gallu dweud, “Oh, it’s the Welsh Society, sir”.  Ac roedd hynny’n iawn.  Un tro ddaru’r athro ysgrythur ddod a gofyn a oedden ni’n cynnal cyfarfod gweddi – ac mae’n flin gen i gyfaddef i mi ateb fy mod! 

Y ffaith yw, roedd yna berygl cael ein dal, ond maes o law fe gawson ni ddefnyddio Swyddfa’r Blaid yn y dre.  Ond roedd rhywun wedi achwyn fod plant ysgol yn mynd a dod o’r swyddfa ac yn cadw reiat.  A felly dyma fi’n cael gwŷs i fynd i’r Pwyllgor Rhanbarth a rhoi cyfrif  amdanaf fy hun a’m cyd-ddisgyblion, o flaen neb llai na Mr Elwyn Roberts!

I’r rhai ohonoch oedd wedi adnabod Elwyn, gallwch chi ddychmygu sut deimlad oedd ymddangos o’i flaen!  Roeddwn i yn deall – allwch ddim wafflo efo hwn.  Ond y gwir yw mi ddaru o ddod allan o’n plaid ni, a dweud bod perffaith ryddid i ni ddefnyddio’r swyddfa o hynny ymlaen.

Ychydig nes ymlaen, yn 1968, fel y dywedodd Dafydd Williams, mi ges i fy mhenodi ar staff y Blaid.  Fe ges i gyfweliad ym Mhwllheli yn dilyn cyfarfod mabwysiadu Robyn Lewis.  Dyma Elwyn yn dod ata’i ar y diwedd,  – “Reit” medde fo, “dwi eisiau i chi helpu fi lenwi bŵt y car efo’r holl daflenni yma.”  Ac fel oeddwn i’n llenwi’r bŵt, roedd o yn fy holi.  A phan oeddwn i wedi llenwi’r bŵt, dyma fo’n dweud, ” ‘Dech chi wedi cael y swydd”.  Cyfweliad byrraf fy mywyd.

Fel mae Dafydd Wigley wedi dweud, dyn preifat oedd o.  A byddwn i’n dweud ei fod yn ddyn swil mewn gwirionedd.  Ac efallai, roedd ganddo ryw ffasâd sydd gan bobl swil yn aml sy’n gwneud i chi feddwl eu bod nhw’n llai cynnes nag ydyn nhw. Yn y bôn, mi roedd Elwyn yn ddyn cynnes. 

Ac fel yr awgrymodd Dafydd Wigley, pan gafodd o hamdden, ddaru o ddim sgwennu amdano’i hun ond sgwennu am ei fro – sgwennu am yr ardal roddodd ei werthoedd iddo. [Wrth Odre Cadair Idris]  Yno mae o’n sôn am ei blentyndod, ac mae un frawddeg sy’n dipyn o syndod.  Sôn mae o am ei ysgol, ac am athro yr oedd ganddo dipyn o feddwl ohono, Mr Fielding.  O’r Iseldiroedd y deuai teulu Mr Fielding, ond roedd o’n medru Cymraeg.

A dyma’r frawddeg oedd yn fy nharo fel un eithriadol: “Cofiaf rai o’r gwersi mewn rhifyddeg, er bod yn gas gen i’r pwnc.” Meddai hwn, y consuriwr ffigyrau!   Y dyn oedd yn medru cael arian o’r awel – ac roedd yn gas ganddo rifyddeg!  Dywed fod Cymraeg a hanes lleol yn fwy at ei ddant o lawer.  Ie, brogarwch oedd y sail i wladgarwch Elwyn, ac fel mae Dafydd Wigley wedi’i ddisgrifio, gwladgarwch dipyn bach yn hen-ffasiwn.  A baswn i’n cytuno – gwerthoedd y Gymru Gymraeg Anghydffurfiol oedd ganddo.

 Rwy’n cofio mewn un gynhadledd, ddechrau’r saithdegau, fod un o ganghennau’r Rhondda wedi gyrru cynnig gerbron am i’r Blaid sefydlu clybiau yfed. Dim ond dau gerdyn oedd wedi dod i fyny – y cynigydd a’r eilydd.  A dyma Elwyn yn dod ata’i a dweud, “Gwynn, mae rhaid i chi siarad!”  Oeddwn i’n ddim wedi bwriadu siarad ond meddai,  “Mae’n rhaid i chi siarad yn erbyn hwn!  Bobol bach, beth ydech  chi’n meddwl byddai cefnogwyr Goronwy Roberts, y dirwestwr mawr, yn ei ddweud yn Arfon pe baem ni’n pasio’r cynnig yma?” A wyddoch chi, roedd rhaid i mi fynd, ar ddau funud o rybudd, a siarad yn erbyn sefydlu clybiau yfed.  Methu ddaru’r cynnig, ond nid oherwydd unrhyw beth ddywedais i!

Eto, rhan o’i werthoedd Anghydffurfiol oedd ei heddychiaeth.  Rwy’n gwybod mai fel cenedlaetholwr y safodd o yn erbyn gwasanaeth milwrol, ond fe allai fod wedi gwneud hynny fel heddychwr hefyd.

Rwy’n cofio un achlysur adeg yr Arwisgo pan oedd y diweddar ROF Wynne (Garthewin) wedi bod yn mynegi teimladau honedig amwys ynglŷn â’r defnydd o drais mewn ymgyrchoedd dros ryddid cenedlaethol. Gwnaeth aelod weddol flaenllaw o’r Blaid amddiffyn ROF Wynne. Fe wylltiodd Elwyn: “Fo! Fo o bawb! Tase fo’n gweld gwn iawn, base fo’n gwneud yn ‘i glôs!”

Roedd Elwyn yn medru gwylltio, rhaid cyfaddef hynny.  Rwy’n cofio dod o un Eisteddfod lle roedd o wedi ffromi gydag un o weision ffyddlonaf y Blaid, Nans Jones.  (Nans Jones, rhaid dweud, oedd yn tramgwyddo Elwyn yn amlach na neb arall ar y staff!) Pan aeth Elwyn i stondin Y Ddraig Goch (yn y cyfnod pan na nad oedd gan bleidiau gwleidyddol hawl i gael stondin ar y Maes) beth welai o dan y bwrdd ond copïau o lyfr garddio JE Jones.  Beth fyddai Nans yn ei wneud pan welai rywun oedd yn adnabod JE yn dod i mewn i’r babell ond cynnig y llyfr garddio iddyn nhw – yn lle cynnig pamffledi’r Blaid!! “A beth bynnag”, meddai Elwyn, “pryd gafodd JE amser i arddio?”

Bu Elwyn yn drefnydd yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith. [Eisteddfod Llanrwst, 1951, oedd un o’r rhain.] Un dydd Llun, trefnodd fod Cynan yn dod i Lanrwst i archwilio Cylch yr Orsedd, achos yn ystod yr wythnos flaenorol roedd penseiri wedi bod wrthi yn gosod y meini  yn eu trefn (yn y dyddiau cyn bod rhai plastig, meini go iawn felly).  Ond dros y penwythnos, roedd y ffarmwr wedi gadael i’r bustych ddod ar y safle i bori.  A dyma eiriau Elwyn, “Wyddoch chi beth, roedd y bustych yn codi’u cynffonau yn erbyn y meini – ac aeth Cynan yn wallgof!  ‘Ydach chi ddim yn sylweddoli’, meddai Cynan, ‘fod y meini hyn yn gysegredig?'”. Roedd yn amlwg o wyneb Elwyn wrth  iddo ddweud yr hanes fod ganddo syniad o’r absẃrd.

 Un diwrnod roedden ni’n trafod ceir.  Ymhlith y swyddi bu Elwyn yn eu gwneud oedd gwerthu ceir ail-law. Un da dwi’n siŵr  – roedd ganddo’r ddawn i wahanu pobl â’u harian – megis y gwnaeth flynyddoedd yn ddiweddarach fel Trysorydd y Blaid!  Gwerthai geir dros ddyn busnes o Fae Colwyn, Mr Bill Knowles. Roedd Bill Knowles yn dipyn o gymeriad, yn Dori amlwg, a daeth yn Faer Bae Colwyn. (Fel mae’n digwydd, yn ystod y chwedegau, ddaru o droi’n Bleidiwr, a bu’n Gadeirydd Pwyllgor Rhanbarth Gorllewin Dinbych.)   A dod yn ôl at ein sgwrs, dyma Elwyn yn dweud, Gwynn, os byth y bydd rheiddiadur y car yn gollwng dŵr, dwi’n gwybod sut i’w setlo fo.  Mae isio tywallt paced o bupur i mewn iddo fo, a gwneith hynny i selio fo – rhywbeth ddysgodd Bill Knowles i mi!” Nid oes gan werthwyr ceir ail-law enw da bob amser, ond pe baech chi’n gofyn i mi a fyddwn i’n prynu car ail-law gan Elwyn mi fyddwn yn ateb, “Baswn, o baswn!”

Roedd o weithiau rwy’n meddwl yn or-wyliadwrus.  Dwy enghraifft fach.  Roedd grŵp ymchwil, dan Dewi Watcyn Powell rwy’n credu, wedi paratoi cyfansoddiad i’r Gymru rydd (a chafwyd cynhadledd yn y Deml Heddwch yng Nghaerdydd i’w dderbyn).  Un pwnt a  godwyd oedd beth i alw cynrychiolydd y Goron.  Roedd ‘Viceroy’ allan o’r cwestiwn, ac roedd teimlad fod ‘Governor-General’ yn rhy imperialaidd. Dyma nhw’n penderfynu ei alw’n ‘Dinesydd Cyntaf’, ‘First Citizen’.  Roedd Elwyn yn teimlo fod hyn yn rhy elitaidd i’r Blaid.

“Fedrwch chi’n feddwl, Gwynn, am enw arall fel pennaeth rhywbeth?”

“Wel, mae pennaeth seremonïol Prifysgol yn cael ei alw’n Ganghellor,” meddwn i.

” O reit dda, ia, rwy’n lico hynny – Canghellor Cymru.”

“O feddwl am y peth”, medde fi, “dyna yw teitl prif weinidog yr Almaen.”

“Bobol bach – fedrwn ni ddim cael hynny!  Meddyliwch beth fyddai’r Daily Post yn ei wneud o ‘r peth!”

A ‘First Citizen’ oedd hi!

Rwy’n cofio un diwrnod, roedden ni’n trafod bywyd teuluol, am wn i, a dyma fo’n darganfod mai eglwyswr oeddwn i.  Ac roedd o eisiau egluro rhywbeth i mi.

Yr adeg honno, roedd pob plaid wleidyddol yn cael gwahoddiad i fynd i ryw addoldy ar y Sul o flaen eu cynhadledd.  Roedd yn cael ei drefnu ymlaen llaw, wrth gwrs, pwy fyddai’n rhoi’r gwahoddiad.

“Mae’n rhaid i mi gyfaddef nad ydw’i erioed wedi gofyn i ni gael gwahoddiad i fynd i eglwys, ac mi ddylwn i egluro paham.  Y rheswm yw bod gweddi dros y Frenhines yn rhan o wasanaeth yr eglwys, ac mae arna’i ofn i ryw benboethyn gerdded allan o’r gwasanaeth – a beth fyddai’r papurau yn ei wneud o hynny?”

Ie, gorwyliadwrus, weithiau, efallai.

Ond beth yw’r argraffiadau ohono sy’n parhau? Disgyblaeth, dycnwch a diffuantrwydd.

Disgyblaeth – disgyblaeth bersonol, disgyblaeth mewn gwaith.  Os oeddech chi yn gwneud eich rhan, fyddai Elwyn ddim yn brin o’ch gwerthfawrogi.  Ond os cafodd siom, roedd yn gadael i chi wybod!  Gwnes i ei siomi unwaith – mi fethais fy mhrawf gyrru.  “Damia chi!”.

Dycnwch – dyfalbarhad yn wyneb anawsterau a siom.  Cofiaf Haf 1969 ( haf yr Arwisgiad) – roedd yn gyfnod anodd enbyd – ac un o brif bryderon Elwyn oedd y byddai’r Raffl Haf yn methu!  Roedd y Raffl Haf yn bwysig – dyna le oedd ein cyflogau yn dod ohono – ond cadw ei nerf wnaeth Elwyn.

Yn olaf, ac yn flaenaf, diffuantrwydd.  Dyn cywir.  Rwyf wedi gweithio i nifer o bobl, rhai ohonynt yn bobl dda iawn,  ond mae fy mharch mwyaf, ar sail ei ymroddiad diarbed, i Elwyn.

 

Cofio Elwyn Roberts

Teyrnged gan Dafydd Williams

Des i nabod Elwyn Roberts yn dda ar ôl ymuno â staff Plaid Cymru – am flwyddyn i fod – bron hanner can mlynedd yn ôl, ym Mis Rhagfyr 1967.  Roeddwn wedi cyfarfod ag ef cyn hynny mewn ysgolion haf a’r Gynhadledd, a hefyd ar ddiwrnod cofiadwy yn ystod Isetholiad Caerfyrddin ym 1966. 

Ond yn Swyddfa’r Blaid, Pendre, Bangor y cefais weld y dyn ei hun wrth ei waith bob dydd.  Byddai yno’n ddi-ffael ben bore, ac yn dal ati fel arfer  ar ôl i’r cloc ar y wal yn dweud wrthon ni fynd adre. 

Roedd hi’n gyfnod cyffrous.  Yn dilyn isetholiadau Caerfyrddin a Gorllewin y Rhondda’r flwyddyn wedyn, a Gwynfor yn y Senedd, roedd aelodaeth ar i fyny, ac angen sianelu’r tyfiant hwnnw’n batrwm effeithiol o ganghennau a rhanbarthau ar draws y wlad.  Fel Ysgrifennydd Cyffredinol a Phrif Drefnydd –  dyna oedd teitl ei swydd –  byddai Elwyn Roberts yn delio â’r holl broblemau a ddaeth yn sgil y tyfiant hwnnw, a’r llu o ymwelwyr a fyddai’n galw heibio.

Buan iawn ddes i sylweddoli bod angen rhywun o ddawn, profiad a chymeriad arbennig iawn i fod wrth y llyw.  Rhywun fyddai’n cadw’r llong i fynd yn ei blaen ar gwrs diwyro, drwy hindda a drycin.  A heb os, Elwyn Roberts oedd y gŵr hwnnw.

Yn y cefndir byddai’n gweithredu wrth gwrs.  Er ei fod yn llawn gallu annerch cynhadledd neu gyngor pe bai rhaid, nid y llwyfan cyhoeddus oedd ei gynefin naturiol.

Mae gen i yn fy meddwl lun byw iawn ohono, wrth ei ddesg yn ei siaced – anaml y byddai’n diosg hwnnw – a hances teidi yn y boced top.  Ac yno’n gweithio gydag ef roedd merch ifanc o Ben Llŷn, Nans Gruffydd – Nans Couch erbyn hyn.  Mae Nans yn methu bod gyda ni heddiw oherwydd galwadau teuluol, ond rwy’n ddiolchgar iawn iddi am ei hatgofion.

Fel hyn mae hi’n cofio amdano: “Fo yn sicr oedd yn o fy arwyr yn y Blaid a braint oedd cydweithio efo fo.  Dyn yr ail filltir oedd Elwyn – gweithiwr diflino a roes ei yrfa yn y banc o’r neilltu er mwyn gwasanaethu ei genedl.  Ef fu’r dylanwad mwyaf arnaf … Roedd gweithio efo Elwyn yn well nag unrhyw goleg”.

Roedd Elwyn yn hoff o’i de.  Bron bob awr yn y prynhawn, byddai’r ddau ohonon ni’n clywed llais yn deisyfu o’r stafell gefn: “Oes paned dwym yn y tebot?”   A – cyfaddefiad yn dod! – Nans fyddai’n rhoi ei gwaith o’r neilltu i ddarparu pot o de newydd.  1967 oedd hynny, cofiwch!

Wrth gwrs, yn bell cyn i Nans na minnau ddod i’r golwg, roedd Elwyn eisoes wedi rhoi degawdau o’i fywyd i Gymru a’r Blaid – a hynny ar adegau anodd iawn.  Meddyliwch am hyn:

  • Elwyn yn drefnydd etholiad i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945, yn ennill clod am “ei galedwch diarhebol” fel asiant yn ôl yr awdur Rhys Evans – gyda llaw, yn ystod yr ymgyrch honno, trefnodd gyfarfod cyhoeddus o flaen cofgolofn Hedd Wyn yn Nhrawsfynydd – am 11:30pm y nos!
  • Ddeng mlynedd wedyn yn 1955 – cael ei ryddhau gan y Blaid i achub ymgyrch Senedd i Gymru, a llwyddo hefyd.
  • Neu hyn – yn 1961, codi £62,525 i lansio cwmni Teledu Cymru.

Ac alla’i byth ag olrhain ei holl waith yn codi arian i gadw Plaid Cymru rhag methdalu – dro ar ôl tro, a thrwy bob dull a modd.  Dim syndod iddo gael ei ddyfynu 45 o weithiau yn llyfr Rhys Evans yn ei gofiant am Gwynfor Evans.

Yn 1971, yn annisgwyl iawn, fe ddes i’n olynydd i’r gŵr anhygoel hwn, hynny ar ôl wâc ar y prom yn Aberystwyth gyda Gwynfor, ond stori arall yw honno!  Sut yn y byd oedd llenwi ei sgidie fe?  Rown i’n gwybod yn iawn na allaf byth ei efelychu.

Ond yn ffodus i mi, os oedd Elwyn wedi ymddeol o fod yn Ysgrifennydd Cyffredinol, roedd ei gyfraniad i Blaid Cymru yn bell, bell o fod drosodd.  Yn yr un flwyddyn, fe ddaeth yn Drysorydd mewn enw – swydd yr oedd mewn gwirionedd yn cyflawni ers blynyddoedd.  Ac – anodd falle i rai ohonoch chi gredu hyn – diolch i’w waith caib a rhaw mewn hinsawdd wleidyddol fwy ffafriol, fe wellodd sefyllfa ariannol y Blaid yn sylweddol.

Ac ymlaen ag ef i gyflawni gyrfa newydd fel aelod o Gyngor Sir Gwynedd gan gynrychioli Bodorgan yma yn Sir Fôn, a dal nifer o swyddi cyhoeddus – ar Gorfforaeth Ddatblygu Cymru ac  Awdurdod Iechyd Gwynedd yn eu plith.

Roeddwn i’n ddigon ffodus i ymweld nifer o weithiau â’i gartref – byngalo ar gornel heol fach wledig ym mhentref Bodorgan o’r enw Peniarth, gyda’i do wedi’i growtio yn steil Ynys Môn (clywais lawer am ‘grouting’!) a’r tu fewn yn bictiwr.  Bob tro fe gawn groeso cynnes a charedig gan Elwyn a’i wraig Nansi – trist meddwl bod Elwyn yn treulio blynyddoedd olaf ei fywyd heb ei chwmni afieithus hi.

Clywais am farwolaeth Elwyn Roberts mewn sgwrs ffôn â Gwerfyl yn y Swddfa Ganol y diwrnod cyn ei gladdu, a minnau yn yr Alban gyda’m rhieni ac yn methu mynychu ei angladd.  Roedd yn gysur ymweld â’i fedd yn eglwys Abergynolwyn rai misoedd wedyn.

Ga’i felly derfynu gydag apêl.  Mae gwir angen croniclo hanes bywyd yr arwr unigryw hwn – y bancwr droes yn drefnydd mudiad cenedlaethol.  Mae’r deunydd crai i’w gael – yn y Llyfrgell Genedlaethol, mae cyfrolau o waith papur yn ei gasgliad, a digon o inc coch bid siŵr!  Mae’n stori werth ei hadrodd – testun teilwng iawn o PhD a llyfr wedyn.  Beth amdani, haneswyr Cymru?

I’m cenhedlaeth i, ac i’r to iau, mae hanes Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth – ac yn sialens.  Mae llwyddiant Plaid Cymru heddiw, waeth beth fo’r anawsterau, yn deillio o’r hadau a blannwyd gan Elwyn a’i gyfoedion.

Rhyfedd meddwl ei fod wedi ffarwelio â ni bron ddegawd cyn ennill y frwydr i sefydlu cynulliad cenedlaethol.  Byddai fe wedi bod wrth ei fodd – a byddai wedi rhoi rhywbeth am gael profi a chyfranogi o’r llwyddiant hwnnw.  Diolch am ei fywyd, mae’n haeddu pob anrhydedd.

 

Gordon Wilson, SNP 1938 – 2017- teyrnged gan Dafydd Wigley

Yn 79 mlwydd oed, bu farw cyn-arweinydd Plaid Genedlaethol yr Alban Gordon Wilson yn ddiweddar. Bu Gordon yn gyfaill mawr i Gymru. Mae Plaid Cymru’n estyn ein cydymdeimlad i’w weddw Edith a’i deulu, ac i’n cyfeillion yn yr Alban a’r tu draw. Ceir teyrnged yma gan ei gyfaill Dafydd Wigley a weithiodd gydag ef dros ein dwy wlad.

Gordon Wilson, SNP – teyrnged gan Dafydd Wigley

Roedd Gordon yn gyfaill mawr i Gymru ac yn genedlaetholwr i’r carn.

Cofiaf i’r ddau ohonon ni gyfarfod yn ysgol haf Plaid Cymru ym Machynlleth yn 1965 pan fu’n Ysgrifennydd Cenedlaethol yr SNP, a bu’n ymweld â Chymru lawer dro.

Cafodd y ddau ohonon ni ein hethol i San Steffan ym Mis Chwefror 1974 a chydweithio drwy ddyddiau drycin Deddfau Datganoli 1978 a’r Refferenda yn 1979 pan rwystrodd y rheol anghyfiawn 40% yr Alban rhag ennill eu Cynulliad Cenedlaethol, er gwaethaf cefnogaeth y rhan fwyaf o’r bobl yn y wlad honno a bleidleisiodd.

Yn yr etholiad nesaf a ddilynodd gwymp llywodraeth James Callaghan, collodd yr SNP 9 o’u 11 sedd – gyda neb ond Gordon a Donald Stewart ar ôl i gydweithio gyda Dafydd Elis Thomas a minnau.

Aethon ni ymlaen i ddadlau’r achos dros ein dwy genedl, nes i Gordon golli ei sedd yn Dundee yn 1987. Erbyn hynny, roedd Margaret Ewing ac Andrew Welsh wedi adennill eu seddi, a chawson nhw gwmni Alex Salmond, gan arwain at yr ymgyrch a sicrhaodd ein dwy senedd yn y pendraw.

Bu Gordon yn berson allweddol, ar adeg dyngedfennol o dyfiant yr SNP yn blaid seneddol o bwys. Mae ar yr Alban ddyled enfawr iddo ac rydyn ni yng Nghymru yn cofio amdano.

Penblwydd Arbennig i Blaid Cymru ym Mro Waldo

 

Bydd Plaid Cymru’n nodi hanner can mlynedd lansio ei changen ym Maenclochog gyda noson ddathlu arbennig Nos Iau, 27 Ebrill (am 7:30pm yn Neuadd Gymuned Maenclochog).

Sefydlwyd y gangen yn sgil yr isetholiad enwog ym mis Gorffennaf 1966 pan gipiodd Gwynfor Evans y sedd gyntaf erioed i Blaid Cymru ennill yn San Steffan.

Bydd y noson yn dwyn i gof y dyddiau hynny, ond hefyd yn edrych ymlaen at y sialensiau newydd sy’n wynebu Sir Benfro a Chymru yn ystod yr 21ain ganrif, meddai Hefin Wyn, a fydd yn ymladd ar gyfer sedd ar y cyngor sir yn yr etholiadau ar 4 Mai.

“Dwi’n ymwybodol mai Bro Waldo yw Bro Maenclochog. Hau’r hedyn mwstard oedd WaldoWilliams pan safodd fel ymgeisydd seneddol cyntaf Plaid Cymru yn Sir Benfro yn 1959” meddai Hefin Wyn.  “Mae’n bryd i’r hedyn mwstard ddwyn ffrwyth ym mro ei blentyndod.”

Bydd gwesteion yn cynnwys arweinydd grŵp Plaid Cymru ar y cyngor sir, y Cyng. Michael Williams a chadeirydd Cymdeithas Hanes Plaid Cymru Dafydd Williams. Bydd adloniant gan ddoniau lleol.

15 Ebrill 2017

 

DJ and Noëlle: Shaping the Blaid

Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch i gyhoeddi fersiwn estynedig o ddarlith Cynhadledd Wanwyn 2017 a draddodwyd ar Ddydd Gwener 3 Mawrth gan D. Hywel Davies.

Yn dwyn y teitl ‘DJ and Noëlle: Shaping the Blaid’, mae’r ddarlith yn edrych ar y rhan gref y bu Dr DJ Davies a Dr Noëlle Davies yn chwarae ar ddatblygiad Plaid Cymru.

Graddiodd Hywel Davies mewn Gwleidyddiaeth Ryngwladol yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth a bu’n Fyfyriwr Ymchwil yng Ngholeg y Brifysgol Caerdydd. Mae’n gyn-olygydd y Merthyr Express a bu hefyd yn newyddiadurwr ac yn gynhyrchydd/gyfarwyddwr teledu gyda HTV/ITV Cymru a Ffilmiau’r Nant. Mae’i lyfr ‘The Welsh Nationalist Party, 1925-1945: A Call to Nationhood’ yn dal yn ffynhonnell glasurol ar sefydlu Plaid Cymru a degawdau cynnar y mudiad.

Darlith Syd Morgan Cymru a Chwyldro’r Pasg

Cymru a Chwyldro’r Pasg – Cenhadaeth Jack White yn 1916

Traddodwyd y ddarlith yn Saesneg gan Syd Morgan am 4yp Dydd Gwener, 21 Hydref yng Nghynhadledd Plaid Cymru, Pafiliwn Llangollen.

Jack White

 

 

Wrth i ni nodi canmlwyddiant Chwyldro’r Pasg eleni, mae Cymru wedi canolbwyntio ar wersyll-garchar Frongoch. Fodd bynnag, mae ail gysylltiad rhwng y ddwy genedl. Mae hwn yn bwrw goleuni ar sut yr adweithiodd Llafur i’r Chwyldro, gan ddylanwadu’n sylweddol ar y canfyddiad gan Blaid Genedlaethol Cymru o Iwerddon a Llafur am ddegawdau. Ym Mis Ebrill 1916 daeth Jack White i Forgannwg ar genhadaeth i achub James Connolly rhag ei ddienyddio. Methodd; fe saethwyd Connolly yr un bore ag y cafodd White ei arestio.

 

Cynhaldledd Plaid Cymru Pafiliwn Llangollen

Cofio Saunders Lewis

Plac Glas ar gyfer cartref Saunders Lewis

20151119PenarthImg_9000

 

Dadorchuddio Plac
Dadorchuddio Plac

Sylw ar Heno 19 Tachwedd 2015

 

Dadorchuddir plac glas Dydd Iau 19 Tachwedd ar y tŷ ble bu Saunders Lewis yn byw ym Mhenarth er mwyn nodi 30 mlynedd ers iddo farw.

Trefnir yr achlysur gan gangen leol Plaid Cymru ynghyd â Chymdeithas Hanes yn Blaid gyda chefnogaeth perchennog presennol y tŷ ers marwolaeth Mr Lewis ac sydd wedi cadw rhai o’r celfi yn ei hen stydi.

Caiff y plac glas coffa ei ddadorchuddio gan gyn-Lywydd y Blaid Dafydd Wigley mewn seremoni yn y tŷ brynhawn Dydd Iau, 19 Tachwedd.  Bydd yr Arglwydd Wigley, cyn-Aelod Seneddol a chyn-Aelod Cynulliad a fu hefyd yn cludo’r arch yn angladd  Mr Lewis, hefyd yn traddodi darlith ar fywyd a gwaddol ei fywyd gyda’r nos yn Ysgol Gynradd Evenlode, Penarth.

Bu Mr Lewis yn bresennol yn y cyfarfod yn Bedwas Place, Penarth, yn 1924 a arweiniodd at ffurfio Plaid Genedlaethol Cymru y flwyddyn ganlynol.  Bu’n un o sefydlwyr y Blaid a’i Llywydd.  Yn ogystal â bod yn weithgar yn wleidyddol, fe’i gydnabyddir yn gyffredinol hefyd i fod yn un o ffigurau llenyddol amlycaf Cymru’r ugeinfed ganrif.  Yr oedd yn dramodydd, yn fardd, yn hanesydd ac yn feirniad llenyddol.

Arweiniai ei ddarlith yn 1962, Tynged yr Iaith at ffurfio Cymdeithas yr Iaith.  Mae wedi’i gladdu ym mynwent Penarth. 

Yn bresennol yn y seremoni ddadorchuddio fydd Bethan Jenkins, llefarydd Cynulliad y Blaid ar Dreftadaeth a’r Iaith Gymraeg, Dafydd Trystan Davies, ymgeisydd Plaid Assembly ar gyfer De Caerdydd a Phenarth a chynrychiolwyr yr Eglwys Gatholig.

Mae croeso i bawb i fynychu’r ddarlith rhwng 7pm a 9.30pm yn Ysgol Gynradd Evenlode, Penarth .  Pris mynediad yw £10 gan gynnwys lluniaeth ysgafn.

 

 

Dadorchuddio Plac Saunders

 

 

 

A hithau’n 30 mlynedd ers marwolaeth Saunders Lewis mae Cangen De Caerdydd a Phenarth wedi trefnu digwyddiadau i gofio ei fywyd a’i gyfraniad dros ei wlad.

Ar 19eg o Dachwedd am 2yh bydd plac glas yn cael ei ddadorchuddio ar ei hen gartref ym Mhenarth.

Gyda’r nos, rhwng 7 a 9, bydd Dafydd Wigley – a fu gynt yn Aelod Seneddol ac Aelod Cynulliad a chludwr yn angladd Saunders Lewis – yn rhoi araith arbennig yn Ysgol Gynradd Evenlode.

Saunders Lewis

Ni ellir goramcangyfrif cyfraniad Saunders Lewis i’r Gymru sydd ohoni a rhaid cofio a dathlu’r cyfraniad hwn.

Mae’r flwyddyn 2015 yn marcio 30 mlynedd ers ei farwolaeth ac rydym ni, Cangen Plaid Cymru Penarth a grŵp Hanes Plaid Cymru wrth ein boddau i gynnal digwyddiad dwy ran i gofio’r dyn a’i fywyd.

Ar ddydd Iau, 19 Tachwedd am 2yp, bydd yr Arglwydd Dafydd Wigley yn dadorchuddio plac glas coffa a fydd yn osodedig ar hen dŷ Saunders yn Heol Westbourne. Mae’r perchenogion presennol yn byw yno ers marw Saunders ac wedi cadw rhywfaint o ddodrefn yn ei astudfa. Rydym yn ddiolchgar iawn am eu cefnogaeth gyda’r achlysur hwn.

Bydd lle ar gyfer y dadorchuddio’n gyfyng iawn felly os dymunwch fod yn bresennol, cysylltwch â Nic Ap Glyn ar niclas.apglyn@btinternet.com <mailto:niclas.apglyn@btinternet.com>

Rhwng 7yh-9yh bydd y prif ddigwyddiad yn cymryd lle yn Ysgol Gynradd Evenlode, Penarth CF64 3PD. Bydd Yr Arglwydd Wigley – cydoeswr i Lewis a chludwr yn ei angladd – yn traddodi darlith gyfareddol a mewnweledol ar fywyd ac etifeddiaeth Saunders Lewis.

Mae hon yn addo bod yn noson ddiddorol a difyr na ddylid ei cholli.

Mae tocynnau ar gyfer digwyddiad yr hwyr ar gael ar y noson am £10 y person ac yn cynnwys lluniaeth ysgafn.

Linc  > Gwefan

 

 

Teyrnged i Vic Davies 1917 – 2015

Vic Davies – Rhondda’s Champion

Vic Davies

Teyrngedau gan Cennard Davies a Leanne Wood a Jill Evans

Traddodwyd y deyrnged hon yn angladd Vic Davies yng Nghapel Bethlehem, Treorci, Ddydd Gwener, 30 Hydref 2015 gan y Cynghorydd Cennard Davies.  Mae Cennard yn frodor o Dreorci ac yn gyn-bennaeth Canolfan Astudiaethau Iaith ym Mhrifysgol Morgannwg (bellach Prifysgol De Cymru).  Mae’n gynghorydd Treorci dros Blaid Cymru er 1999.

Braint yw cael y cyfle hwn i dalu teyrnged i gyfaill a gyfrannodd gymaint i fywyd politicaidd yr ardal hon yn ystod ei oes hir ac ar yr un pryd i gydymdeimlo â’i deulu yn eu colled.

Today we share with Vic’s family their sense of loss, but also take comfort in the knowledge that he led a very long, active and purposeful life and this large congregation is evidence of the high esteem in which he was held both in this community and further afield.

Vic was born in Nanternis, New Quay, Ceredigion in 1917, the youngest of 6 children. His mother died soon after childbirth and his father brought him to Ystrad Rhondda to be reared by his coalminer friend, Tom Thickins and his wife. At first he took the name Thickins and always praised the love, kindness and support that he received from this family. It was only in later life that he learnt of his true background, eventually contacting his blood relatives in Ceredigion and reverting to the name by which we came to know him, Vic Davies.

After leaving Tonypandy Grammar School in 1934, he worked as a mechanic at Central Garage, Pentre and remained there until he was called up in 1940. He returned to the garage in 1945 before moving on to work for various companies including Rhondda Transport, Thomas & Evans and the Ministry of Defence. Vic continued studying in the evenings, eventually gaining qualifications that enabled him to join Pontypridd College of Further Education as a lecturer in motor mechanics. There he stayed until he retired. The urge to study and better himself remained throughout his life. After retiring he registered as a student at the University of Glamorgan and at the age of 73 was awarded a degree in the Humanities.

Whilst in the RAF Vic met his wife, Irene, a native of Hull. They married in 1945 and came to live in Prospect Place, Treorci, sharing the home with his adopted  father, Tom Thickins. They had 3 children, John, Peter, who passed away in 1996 and Ann.

I first got to know Vic in the early 60s, working for him in the 1964 General Election. The prospects weren’t good as Labour were commanding huge majorities. In 1951, Iorrie Thomas had a 22,000 majority and won 81% of the vote here in Rhondda West  when the constituency was half its present size! Everyone else, as you can imagine, lost their deposits. In politics, as in other aspects of life, there are periods of success and periods when you need to plug away until prospects improve. The early 60s was such a period and Plaid owes a great debt to people like Vic who stuck at a thankless task, without ever losing faith or conviction.

In the 1964 General Election, Iorrie Thomas secured 79 per cent of the vote, with Vic coming third behind the Tories. Two years later in 1966, undaunted, he stood again, this time managing to overtake the Tory but still lagging 16,888 votes behind Iorrie Thomas. Then, things changed dramatically.  Iorrie Thomas died suddenly in December 1966. There was a Labour government in power, led by Harold Wilson, and in February 1966 the Parc & Dare Collieries, the largest employer in the area, finally closed and mining families, without alternative employment, felt betrayed. Gwynfor Evans had won a famous by-election victory in July 1966 in Carmarthen and with a by-election in the offing, there was a feeling in the air that things were changing.

Vic was chosen to stand and I was appointed his election agent. The task we were facing was enormous. As George Gale, the Daily Express political correspondent put it the beginning of the campaign, ‘The constituency is surrounded by mountains and Plaid Cymru certainly have a mountain to climb’. We had to box clever and create an impression that we were much stronger than we actually were. Vic’s adoption meeting, for example, was held in Parc Hall, Cwmparc, a fairly small venue, but we distributed hundreds of invitations and when the big day arrived the hall was full to capacity with lots of people standing outside. The urban myth got round that a huge number of people had failed to gain admission to the meeting and, fortunately for us, the size of the hall was hardly mentioned. When the same tactic was used at a subsequent meeting at Judge’s hall, Trealaw even more people arrived, only to be refused admission at the door. Supporters flocked in from all parts of Wales to help in the campaign, ensuring that every house in the constituency was canvassed many times over. The evening before polling day the Parc & Dare was full to the rafters for a final rally, addressed by Gwynfor Evans, Meredydd Edwards, the actor, Illtyd Lewis, the powerful socialist debater as well as Vic himself. It was probably the biggest political gathering that this valley had seen in years and news of its success spread like wildfire. George Gale’s headline in the Express the following morning was simply ‘The Mountain is Moving’.

1967 Car VicDavies Rhondda

Well, it moved – but not far enough. Labour’s majority was slashed from 17,000 to 2,306, a swing of almost 30  per cent. Gwynfor Evans’ victory in Carmarthen had been explained away by saying it was a rural, Welsh speaking constituency but achieving such a result in the English speaking, industrial Labour heartland sent shock waves throughout Britain and was the forerunner of further success in by-elections in Merthyr and Caerffili.  If seats like Rhondda West were to tumble, then Labour’s grip on its fourteen Valley seats would be in grave jeopardy.  Harold Wilson’s government moved fast, announcing relocation of the Royal Mint, no less, to Llantrisant – amid protests from its London workforce and comments by the prominent Labour council leader T Dan Smith that north-east England would benefit from a good dose of Welsh nationalism!  The Mint has been there ever since – quite a legacy.

 

By the time Vic fought the 1970 election, things had seemingly returned to  their previous pattern, with Labour once more in the ascendancy. But Vic kept going, sticking to his socialist principles and his unbending belief in a self-governing Wales.  He continued to fight local elections. Gwynfor Evans describes him in one of his books as a solid, dependable man, balanced in his views.  Although Vic could sometimes appear to be a diffident canvasser on the doorstep he had strong social convictions and was Welsh to the core.  In no way could he be described as flash or colourful, but he had a huge store of dogged determination to achieve his political ends.  He was a strong supporter of Rhondda CND, believing fervently in unilateral nuclear disarmament, and joined with fellow members on the well publicised Christian CND march from Wallingford to Oxford.

In 2010, aged 93, Vic  moved into Tŷ Pentwyn where he was content and well looked after. He spoke enthusiastically about his travels in North America, his interest in boxing and rugby and remained actively interested in politics to the end. His good friend, Roger Price and I tried to keep him informed of developments in Paid Cymru and the politics in general. Fortunately, we also managed to record some of his reminiscences that are now part of the Plaid Cymru history archive.  > Atgofion Vic Davies

It is paradoxical that a man who never won an election made such a political impact on the life of this community. He lived to see the upper Rhondda Fawr become a Plaid Cymru stronghold, Geraint Davies winning the Assembly seat, Plaid Cymru controlling RCT Council, but I hope that he also realised that without his faith, determination and perseverance, that none of this would have been possible.

Diolchwn i Vic am ei ymroddiad, ei argyhoeddiad a’i ddyfalbarhad. Mawr yw ein diolch a’n dyled iddo. Heddwch i’w lwch!

Vic Davies, Man of Principle

A Tribute by Leanne Wood

I’m afraid I can’t talk of my memories and working with Vic when he stood in the famous by-election – I wasn’t born!

When I joined Plaid Cymru in the early 1990s, Vic Davies was coming to the end of his politically active life.

I have fond memories of Vic Davies and Glyn James – the veterans of Rhondda Plaid Cymru – attending constituency meetings, public meetings, social events.

To the end, Glyn was a firebrand.  Vic was too – but in a quiet way.  They complemented each other.

Vic was a thinker.  His points were always very well thought through and always from a point of principle.

Vic was a socialist.

And whenever he made a political contribution – whether in a one-to-one conversation, or in a meeting – his sincerity, his quest for justice and recognition of the underdog shone through.

Today’s generation of political activists owe so much to Vic and the others of Vic’s generation.

And for that – on behalf of all of us – I say thank you, diolch yn fawr iawn.

You laid the foundations for the Wales we know we can be.

You taught us the importance of integrity and principle in politics – and we will continue with your work.

We will build on the foundations that you laid.

Vic – your contribution to the national cause of Wales, the defence of working people and for peace was immense.

From the bottom of my heart I thank you for all that you did and all that you were.

Diolch o galon.  Cwsg mewn hedd.  Nos da Vic.

 

Vic Davies, Rhodda Pioneer

A Tribute by Jill Evans

Mae’n anrhydedd mawr i gael y cyfle heddiw i ddweud rhywbeth. Rwy’n ddiolchgar i’r teulu ac mae meddyliau ni i gyd gyda nhw yn ystod y cyfnod anodd yma.

Hoffwn son am rhai o’r pethau rwy’n cofio mwyaf am Vic. Fe wnaethon ni gydweithio dros y Rhondda, dros Gymru a dros heddwch.

It is a special honour to be asked to speak today. I am grateful to the family and all our thoughts are with them at this difficult time.

I’d like to mention a few of the things I remember most about Vic from the time we worked together for the Rhondda, for Wales and for peace.

I knew the name Vic Davies a long time before I met him, of course. Everyone in Plaid Cymru knows the name. Vic was one of the pioneers, the heroes, who showed us it could be done. There may have been several years between 1967 and 1999, but Geraint’s victory in the Rhondda was Vic’s too.

I was only seven at the time of the famous by-election so I don’t remember that event. But Vic had a big influence on my life that I don’t think he was really aware of. I used to walk to Bodringallt Junior School from my home in Tyntyla Road, where he had also lived when he was young. Every day I passed the marble plaque in the garden by the Star which read “Hiroshima, Nagasaki 1945, Never Again”. Those words were forever etched on my mind. I didn’t understand them when I was little, of course. But I came to understand them only too well.

As a founder member of Rhondda CND, Vic was one of the small group of people who placed that plaque there. I have been active in the peace movement all my life, as he was. I don’t believe that’s a coincidence. Vic helped me understand early on the folly of nuclear weapons.

Having heard the much repeated stories about 1967, I was surprised when I first met the quietly spoken, quite unassuming man that was Vic Davies. It was in a Plaid constituency meeting in the Gelli Hotel. I was in awe of him, but he soon dispelled that. He was more interested in learning about other people than talking about himself.

I remember walking into the bar of the Star Hotel with him for one of the Rhondda CND meetings and being conscious of people looking over and nudging each other. People recognised him, but he seemed oblivious to it, or maybe just pretended to be.

His gentleness was in contrast to the strength of his convictions. He always said it about me – and now I can say it about him – he had steel in him. The strongest beliefs. A socialist, a European, a nationalist and internationalist, he took the side of the weak against the strong, with an absolute dedication to peace and disarmament. He was on every march through the Rhondda.

In the eighties, at the height of the Cold War, he went driving around Eastern Europe, talking to ordinary people, learning about their lives, making friends with those people we were supposed to think of as our enemies, breaking down barriers, venturing behind the Iron Curtain. He was brave as well as everything else.

Talking was one of the things he loved best. He loved a political debate! When Vic came to Plaid Cymru National Council, he was always in the group discussing international affairs and Europe. He listened to other peoples’ views. He was thoughtful and wise and knowledgeable. And highly respected.

He never pushed himself forward – not your usual politician, you might say – but he would encourage others. I am lucky to be one of those people. I will always be grateful for Vic’s support. Whenever I spoke at a meeting, however tricky things got, I knew that if Vic was in the audience I had strong back up! He gave me confidence.

No one was more delighted when I was the first Rhondda member ever elected to the National Executive of Plaid Cymru!

Nicola Sturgeon reminded us in the Plaid Cymru conference last week, that we stand on the shoulders of giants. To me, to all of us, Vic is one of those giants. I will always be grateful for his inspiration, his support, his friendship. A great man who made a difference – to the Rhondda, to Wales – and for peace.

Diolch Vic am yr ysbrydoliaeth, y gefnogaeth a’r cyfeillgarwch.

Fe wnest ti wahaniaeth i’r Rhondda, i Gymru – a dros heddwch.

Hanes Plaid Cymru