Teyrnged – Tudalen 4 – Hanes Plaid Cymru

GWYNETH MENAI WILLIAMS, 1938-2016

Syrthiodd un o gonglfeini’r hen Gwmaman o’i lle ym muriau Amser pan glýwyd diwedd Gorffennaf am farwolaeth Gwyneth Menai Williams, Dan-y-rhiw, ychydig cyn iddi gyrraedd ei phen-blwydd yn 78 oed. Ymroddai at ei chymuned ac at wleidydda, gan sefyll droeon yn enw Plaid Cymru i’w hethol i hen Gyngor Bwrdeisdref Cwm Cynon. Er i’r Blaid bryd hynny roi tîmau cryf gerbron a threfnu yn egnïol yn wardiau Aberaman a De Aberaman, Gwyneth, gan amla’ oedd ymgeisydd blaen yr ymdrech a’i hwyneb cyhoeddus amlycaf. Cymaint felly nes iddi gael ei ‘nabod gan lawer tan y diwedd fel ‘Gwyneth Plaid’.

Brwydrai Gwyneth yn ddi-dor yn erbyn dominiddiaeth y Blaid Lafur, oedd wedi ennill popeth yn y ward ers y 1920au cynnar. Sefodd ym 1973, 1976, 1979, 1983 (pan rannwyd Aberaman yn Ogledd a De), 1986 a 1987. Y flwyddyn honno, bu iddi bron â llwyddo disodli un o gynghorwyr y Blaid Lafur yn Ne Aberaman o ennill 742 pleidlais i 766 Llafur. Ym 1991, ar ôl i Gwyneth ac eraill fraenaru’r tir, torrodd argaeau y Blaid Lafur ac enillodd y Blaid dair sedd De Aberaman ar y cyngor dosbarth mewn un trawiad a gyda mwyafrifoedd da, gan wneud yn debyg yng ngornest y cyngor sir ym 1993 wrth ennill 65% o’r bleidlais. By Gwyneth ar ben ei digon – er ychydig yn eiddigeddus taw i eraill y ‘syrthiodd Jericho’ ac nid iddi hi (oedd yn adwaith naturiol wrth gwrs). Daliai i fod yn weithgar er na sefodd hi eto. Pe bai modd, ni chollai funud o bresenoldeb y tu allan i orsaf bleidleisio Cwmaman mewn etholiad, na’r un Cyfrif chwaith, nes iddi golli ei symudedd fwyfwy wrth heneiddio.

Fel asiant y Blaid yn etholiadau’r ardal yr adeg honno, gwyddwn fod ei phresenoldeb yn unig o bwys yn y Cwm a mawr fyddai fy niolch iddi. Gedy ei chymar, Norman; tair merch, Susan, Janet a Siân; eu gwŷr hwythau; ei hwyrion a’i hwyresau; ei brawd Gareth a’i wraig a llu o gyfeillion i alaru amdani. Ond dathlwn hefyd ei henw; ei chymeriad hoenus; ei synnwyr digrifwch heintus a’i chyfraniad parod i’w chymuned ac i bawb o’i chwmpas. Gwir y dywedir bod coffa da ar led amdani.

Dewi Wynne Thomas, 1925 – 2015

Cymeriad diddorol, unigryw oedd Dewi Wynne Hughes Thomas – er taw ‘Dewi’ yn unig fyddai’n ddigon i bawb yn Aberdar ar un adeg, ac ar Hirwaun yn benodol, wybod yn syth am bwy y byddech yn sôn.

Dewi Wynne Thomas 1925-2015 Aberdar

Fe’i ganed yng Nghwmbach ar 2 Mawrth, 1925 i rieni oedd â’u gwreiddiau (fel cynifer bryd hynny) yng ngorllewin Cymru: gyda theulu ei dad yn hanu o Sir Benfro a theulu ei fam yn tarddu o Bontrhydfendigaid, Ceredigion. A gellid dweud â chryn wirionedd nad oedd Dewi ei hun heb arlliw’r gwladwr ar ei iaith, ei osgo a’i Gymreictod.
Fe’i codwyd o fewn teulu o Fedyddwyr a fynychai capel Bethania, Cwmbach cyn i Dewi ei hun ymaelodi yn Ramoth ar ôl iddo symud i Hirwaun i fyw, a chyn iddo, maes o law, ymuno â’r Eglwys Gatholig. Nid ef oedd yr unig Gymro Cymraeg i gymryd y cam annisgwyl hwn gan fod eraill o’r ardal (Dewi Davies, Heol-y-felin; Ieuan Wyn Jones, Penrhiwceiber; Mair Owen, Cwmaman) wedi gwneud yn debyg o’i flaen. Ond daliai i fod yn gam digon prin yn y ganrif ddiwethaf i’w wneud yn neilltuol.

Aeth Dewi i Ysgol Ramadeg y Bechgyn Aberdâr cyn mynd i’r RAF yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Yno, hyfforddodd fel mordwywr (navigator). Wedi’r Rhyfel, ail-hyfforddodd fel syrfëwr gyda’r NCB yn yr Ysgol Fwyngloddio yn Nhrefforest a aeth yn Brifysgol De Cymru wedyn. Ym 1949, priododd â’i wraig Josie, un o deulu Susan a Michael Burke, Hirwaun a ganed iddynt ferch, Madeleine, a godwyd yn Gymraes o’r iawn ryw.

Wedi cyfnod gyda’r NCB, gweithiai Dewi fel syrfëwr i gwmni John Laing ar sawl cywaith mawr a fu ar droed yn Lloegr yn ystod y 1950au, gan gynnwys Atomfa Sizewell, y Bull Ring, Birmingham, a’r M1. Cofiai Madeleine ei thad yn ei gyrru hi a’i mam ar hyd rhan o’r draffordd honno y noson cyn iddi gael ei hagor yn swyddogol gan y Frenhines yn Nhachwedd 1959 !

Symudodd Dewi a’i deulu yn ôl i Gymru ddiwedd 1959 gan ymgartrefu yn Aberhonddu. Yno, a than ei ymddeol, gweithiai fel syrfëwr o fewn llywodraeth leol, gan gynnwys i gynghorau Brycheiniog, Morgannwg, Abertawe ac Aberdâr (neu Gwm Cynon fel y daeth i fod ym 1974). Ond bu ei orwelion yn ehangach na’i waith dyddiol yn unig; a thra’n byw yn Aberhonddu ddechrau’r ’60au, cymerodd gam arall a’i osododd ar wahan i relyw ei gyfoedlion – hyd yn oed ei gyd-Gymry. Ymunodd â Phlaid Cymru. Nid oedd Dewi yn un i gelu barn na chuddio egwyddor pe bai argyhoeddiad yn ei daro.

Ymunodd â’r Blaid cyn i’r fath beth dyfu’n gyffredin fel y mae bellach. Dyma gyfnod cyn is-etholiad Gwynfor Evans yng Nghaerfyrddin (1966), cynnwrf etholiadol y ’60au a’r ’70au ac ymgyrchoedd Cymdeithas yr Iaith a arweiniodd, maes o law, at senedd (o fath) i Gymru a chodi statws y Gymraeg. Yn hyn o beth, gellid dweud yn deg y bu Dewi yn un o gnewyllyn o arloeswyr – yn sicr yn yr ardaloedd yma – a heriai’r Blaid Lafur yn ei chaerau pan nad oedd modd disgrifio’r fath weithred ond fel ‘talcen go galed’ !

Ond dyna sut un ydoedd: yn eirias dros y Gymraeg a thros yr hyn a gredai oedd er lles Cymru a’i phobl. Nid llugoer mohono mewn dim a wnai !

Ar symud i Tudor Tce., Hirwaun, ym 1963, aeth yn gynghorydd yn enw’r Blaid ar Gyngor Gwledig y Rugos (peth tra anghyffredin ar y pryd); ac ym 1964, safodd fel ymgeisydd seneddol Plaid Cymru yn yr etholiad cyffredinol yn etholaeth Aberdâr (fel y’i gelwid ar y pryd). Er iddo ennill ond 2,723 pleidlais (7.2%) o gymharu â’r 29,106 (77.4%) a gafodd Arthur Probert i’r Blaid Lafur, gwnaeth ei farc yn anrhydeddus: cadwodd ernes y Blaid (peth digon prin bryd hynny) ac aeth heibio i’r 2,165 a gafodd ei gyfaill a’i gyd-Aberdariad, Trefor Morgan, yn etholaeth anos fyth Brycheiniog a Maesyfed.

Gosododd sylfaen i eraill adeiladu arni o gofio taw ymgyrch 1964 oedd y gyntaf erioed i mi, fel glaslanc 16 oed – ac eraill y gallwn eu henwi – ymuno ynddi ar ran Plaid Cymru. Mwyn yw’m cof o droi i fyny yn ‘swyddfa’ etholiad y Blaid am y tro cyntaf a chael Dewi Thomas a Ted Walters yn cymryd yn garedig ata’i gan ddweud “Dera man’yn, ‘ach’an, i ni ddyngos iti beth i ‘neud” wrth baratoi taflenni i’w dosbarthu !

Daliai Dewi i weithio fel syrfëwr a bu wrthi’n helpu gosod yr A465 newydd (‘Ffordd Blaenau’r Cymoedd’) a agorwyd ym 1964. Gweithiai am flynyddoedd fel syrfëwr ysgolion a meysydd chwarae i awdurdodau addysg y cyffiniau ac ymrodd i’r gymuned y bu’n byw ynddi gan weithredu fel warden Clwb Ieuenctid y Rugos, clerc Cyngor Plwyf Penderyn ac fel aelod ffyddlon Cymrodorion Aberdâr.

Ym 1979, priododd ei ferch Madeleine (cyfreithiwr erbyn hynny) â Neil Bidder a ganwyd iddynt ddau fab, Rhys a Patrick, yn y man. Gyda hyn, daeth Dewi a Josie yn dad-cu a mam-gu balch. Ymhen ychydig, ac yntau yn ei chwedegau, penderfynodd Dewi droi at yr Eglwys Gatholig fel gweddill ei deulu. Er bod hyn yn gam annisgwyl i rai, ymrodd yn ddidwyll i’w eglwys newydd. Diddorol, wrth fynd heibio, yw nodi bod Madeleine – a fagwyd yn Gatholig – yn un o arweinwyr ac ymddiriedolwyr Y Cylch Catholig: mudiad yn yr Eglwys Babyddol sy’n anelu at godi statws a defnydd y Gymraeg oddi mewn i’r cymundeb Catholig.

Wedi iddo ymddeol oddeutu 1990, penderfynodd Dewi a Josie symud i Gaerdydd i fod yn nes at eu merch a’i theulu yno. Cymerai Dewi bob cyfle i chwarae tenis a rygbi gyda’i ŵyrion; ond, o dipyn i beth, aeth Josie dan lach afiechyd yn ystod deng mlynedd olaf ei hoes. Yn dilyn ei marwolaeth, cafodd Dewi rai blynyddoedd o deithio’r byd – i’r Swisdir, Sbaen ac UDA – cyn iddo ddechrau colli ei olwg wrth heneiddio. Bu rhaid iddo hefyd golli rhan o un goes ac aeth i fyw mewn gofal yng nghartref Dyfryn Ffrwd, Nantgarw – lle (fel y dywed ei ŵyr Rhys) y rhoddodd Dewi “wersi dwys yn y Gymraeg i’r staff yn gyfnewid am y gofal a gai” !

Bu farw Dewi yn dawel, yn 90 oed, yng nghartref Dyffryn Ffrwd ar yr 28 Rhagfyr 2015 a chynhaliwyd offeren requiem iddo yn Eglwys Sant Therese de Lisieux, Hirwaun ar ddydd Llun, 11 Ionawr, 2016 gyda chladdedigaeth ym mynwent Aberdâr wedyn.

Yn un o’r gwasanaethau Cymreiciaf a gaed yn yr eglwys honno, mae’n debyg, darllenwyd yn Gymraeg gan ei ŵyr, Patrick, a thraddodwyd teyrnged i’w dad-cu gan Rhys: y naill ŵyr yn athro yn Llundain a’r llall yn economegydd gyda banc canolog UDA, y Federal Reserve, yn San Francisco. Canwyd Calon Lân ar ddechrau’r offeren a Dros Gymru’n Gwlad i’w diweddu: dau emyn a grynhodd cymaint a nodweddai fywyd anrhydeddus a chyfraniad gwerthfawr Dewi Wynne Thomas, Hirwaun, gŵr y bu yn fraint ei ‘nabod.

(Carwn ddiolch i Madeleine am ei chymorth wrth baratoi’r ysgrif hon).

DLD.

Clochdar-276:

Teyrnged i Glyn Erasmus 1945 – 2016

Teyrnged i Glyn Erasmus

gan Jim Criddle a’i ffrindiau yn y Coed Duon.

Glyn Erasmus

Roedd Plaid Cymru mewn sioc pan glywon ni am farwolaeth Glyn ac ers hynny rydym wedi bod yn galaru. Bu farw yn gwbl annisgwyl yn ei gartref yn y Coed Duon nos Wener, Ionawr 15fed.

Fe ymunodd Glyn â’r Blaid flynyddoedd lawer yn ôl, ar adeg pan nad oedd bod yn aelod yn ffasiynol nag yn ffordd o gael troed ar yr ysgol yrfaol. Fe ymunodd oherwydd ei fod yn caru ei wlad ac yn mwynhau her. Yn wir, roedd yn ddyn oedd yn ei elfen pan roedd yn wynebu her. Roedd ei waith proffesiynol fel peiriannydd yn golygu ei fod angen teithio’n aml gan fynd ag ef dramor a llesteirio ei allu i gyfrannu tuag at wleidyddiaeth Cymru. Ond pan ddaeth yn drefnydd ar Grŵp Cynghorwyr CCBC cafodd y rhyddid i ymrwymo ei hun lawn-amser i’r achos cenedlaethol.

Roedd gan Glyn y ddawn o fod â meddwl trefnus ac agwedd drylwyr tuag at bopeth a wnâi. Yn sgil hyn disgwyliai weld taflenni data, adroddiadau a’r math o gynllunio oedd wedi ei selio ar wybodaeth fanwl a chywir. Roedd yn rhywun oedd yn barod i herio’r drefn pan roedd yn gweld bod pobl yn rhoi teimlad greddfol cyn y ffeithiau, waeth pwy bynnag oedd y person hwnnw. Doedd neb yn fwy hoff o ddadl nag oedd Glyn a gyda’i hiwmor direidus byddai wastad yn gofyn “pam”?

Roedd Glyn yn weithredol ar bob lefel o’r Blaid: fe safodd fwy nag unwaith fel ymgeisydd mewn etholiadau Cyngor yn Islwyn a Chaerffili; roedd yn Gynghorydd Tref dros y Coed Duon lle’r oedd yn Faer rhwng 2014 a 2015; roedd yn Gadeirydd Cangen Sirhywi; Trysorydd ei Etholaeth; Cadeirydd yr Undeb Gredyd; Cynrychiolydd Rhanbarthol ar gyfer y De Ddwyrain ac wrth gwrs yn Drysorydd Plaid Cymru (ond nid bob un o’r rhain ar unwaith!). Roedd Glyn llawn egni a rhoddai ei amser yn hael, er ei fod yn casáu gwastraffu eiliad. Roedd yn troi lan i bob dim a wastad yn fodlon gwneud y math o dasgau lle mae angen trefn a manylder, cyn belled â’i fod yn credu bod y canlyniad yn un gwerth ei gyrraedd. Roedd yn arbennig o dda yn cefnogi aelodau ieuengach y Blaid ac mi gafodd lawer iawn ohonyn nhw help ganddo i sefydlu eu gyrfaoedd gwleidyddol.

Roedd Glyn yn genedlaetholwr mawr, ond nid oedd iddo owns o sentimentaliaeth a gallai fod yn eithaf pengaled: doedd ganddo ddim cywilydd o’r ffaith ei fod wedi mopio â’i deulu. Roedd yn siarad amdanynt gyda balchder pur, yn enwedig ei wyres gyntaf Bronnie, ac roedd ei ringtone ‘Lady in Red’ ar gyfer ei wraig Carol yn dweud y cwbl.

Berian Williams 1928 – 2015

Cofio Berian Williams

Nid pawb sy’n cael ei adnabod gan ei enw bedydd yn unig. Roedd Gwynfor, Saunders ymhlith yr ychydig rhai. Roedd Berian yn un yn yr un cwmni. Roedd Berian yn ddigon i bawb a oedd yn ei adnabod.

Bu farw Berian Williams, 30 Glan Nant St., Hirwaun ar yr 20fed o Awst yn Ysbyty Tywysog Siarl. Ganwyd Berian ar 1 Rhagfyr 1928. Cafodd ei fedyddio yn Ramoth, Eglwys y Bedyddwyr ac aeth i Brifysgol Sheffield lle graddiodd mewn Botaneg. Dewisodd Berian fynd i Sheffield am fod ei dad wedi astudio yng Ngholeg y Glowyr yno ac wedi cael bendith wrth fynychu’r capel Cymraeg.

Dysgodd Berian yn Ysgol Quarry Bank, Lerpwl. Sefydlodd Sadwrn Siarad er mwyn hybu’r Gymraeg ymhlith pobl ifanc. Bu bron iddo ddysgu’r enwog John Lennon. Gwelwyd y ddau mewn llun a dynnwyd o ddisgyblion a staff yr ysgol. Dysgodd wedyn yng Nghaer, ac yn ystod ei gyfnod yn Arberth daeth i gysylltiad â Waldo Williams, y bardd, heddychwr a chenedlaetholwr. Bu’n gyrru’r gwron o un pen o Sir Benfro i’r llall. Cafodd waith fel darlithydd ym Mhrifysgol Cymru Aberystwyth a chyfarfu lu o enwogion y genedl. Bu’n Is-warden yn Neuadd Pantycelyn pan oedd yr hanesydd John Davies yn warden. Cyfieithodd llawer o lyfrau Saesneg i’r Gymraeg gan gynnwys Llyfr y Anifeiliaiad a Llyfr y Coed.

Dyn tawel oedd Berian a oedd yn hoffi opera, drama, crefydda, yr Eisteddfod Genedlaethol a’r pethau. Roedd yn Gymro i’r carn. Roedd yn feirniad eisteddfodol a charai ei deulu yn angerddol. Prynodd dŷ ei rieni yn ôl pan ddychwelodd i Hirwaun. Ymaelododd yn Nebo a bu’n addoli gyda’r gweddill ffyddlon yn Seion wedi i adeilad Nebo gau. Os ewch i www.hanesplaidcymru.org cewch weld nifer o ffilmiau a wnaed gan Berian o Eisteddfodau ganol yr ugeinfed ganrif.

Cafwyd angladd teilwng iddo yn Ramoth. Clywyd teyrnged iddo gan ei nith Rhian. Cydymdeimlwn ag Eirlys, Eryl, Rhian ac Adrian.

Teyrnged o’r papur-bro Clochdar, Hydref 2015

Johnny Mac 1941 – 2015

Fel John Mac yr adwaenid ef gan lawer, gwr brwd, egwyddorol a gweithgar a fu’n gyfrifol am drawsnewid yn gyntaf gangen Cyncoed/Pentwyn ac yn ddiweddarach Etholaeth Canol Caerdydd o Blaid Cymru.

Fe’i ganwyd yn 1941 a’i fryd erioed oedd ar fynd i’r môr. Ar ei gyfle cyntaf cafodd le i hyfforddi ar HMS Arethusa yng Nghaint. Yn 16eg oed aeth ar y Royal Fleet Auxiliary ac mewn amser daeth i Gaerdydd a pharhau gydag astudiaethau morwrol a sefydlu ei gwmni ei hun. Teithiodd y byd fel master mariner gan dreulio cyfnodau yn Iran, De America a Texas mewn cysylltiad a’i waith, yn cynnwys gweithio at lwyfannau olew.

Cyfarfu John a’i wraig Gwen o Benrhyndeudraeth yng Nghaerdydd, ac ymddiddorodd yn y Gymraeg a diwylliant Cymru. Roedd yn hoff iawn o gerddoriaeth ac yn ganwr corawl brwd. Yn ddiweddarach yn ei fywyd y daeth yn weithgar yn wleidyddol ac ymuno a Phlaid Cymru.

Yn unol a’i holl ddiddordebau ymdaflodd ei hun yn gyfangwbl i waith y Blaid gan ddod yn ddiweddarach yn ysgrifennydd Etholaeth Canol Caerdydd gan droi aelodau’r pwyllgor yn ganfaswyr a chymell llawer gyda’i ffraethineb a’i ffordd egniol a chefnogol.

Bu John farw ar y 29ain o Fehefin wedi brwydr fer yn erbyn canser. Caiff ei gofio fel ymgyrchydd ysbrydoledig a dyn ei deulu.

Teyrnged i Vic Davies 1917 – 2015

Vic Davies – Rhondda’s Champion

Teyrngedau gan Cennard Davies a Leanne Wood a Jill Evans

Traddodwyd y deyrnged hon yn angladd Vic Davies yng Nghapel Bethlehem, Treorci, Ddydd Gwener, 30 Hydref 2015 gan y Cynghorydd Cennard Davies. Mae Cennard yn frodor o Dreorci ac yn gyn-bennaeth Canolfan Astudiaethau Iaith ym Mhrifysgol Morgannwg (bellach Prifysgol De Cymru). Mae’n gynghorydd Treorci dros Blaid Cymru er 1999.

Braint yw cael y cyfle hwn i dalu teyrnged i gyfaill a gyfrannodd gymaint i fywyd politicaidd yr ardal hon yn ystod ei oes hir ac ar yr un pryd i gydymdeimlo â’i deulu yn eu colled.

Today we share with Vic’s family their sense of loss, but also take comfort in the knowledge that he led a very long, active and purposeful life and this large congregation is evidence of the high esteem in which he was held both in this community and further afield.

Vic was born in Nanternis, New Quay, Ceredigion in 1917, the youngest of 6 children. His mother died soon after childbirth and his father brought him to Ystrad Rhondda to be reared by his coalminer friend, Tom Thickins and his wife. At first he took the name Thickins and always praised the love, kindness and support that he received from this family. It was only in later life that he learnt of his true background, eventually contacting his blood relatives in Ceredigion and reverting to the name by which we came to know him, Vic Davies.

After leaving Tonypandy Grammar School in 1934, he worked as a mechanic at Central Garage, Pentre and remained there until he was called up in 1940. He returned to the garage in 1945 before moving on to work for various companies including Rhondda Transport, Thomas & Evans and the Ministry of Defence. Vic continued studying in the evenings, eventually gaining qualifications that enabled him to join Pontypridd College of Further Education as a lecturer in motor mechanics. There he stayed until he retired. The urge to study and better himself remained throughout his life. After retiring he registered as a student at the University of Glamorgan and at the age of 73 was awarded a degree in the Humanities.

Whilst in the RAF Vic met his wife, Irene, a native of Hull. They married in 1945 and came to live in Prospect Place, Treorci, sharing the home with his adopted father, Tom Thickins. They had 3 children, John, Peter, who passed away in 1996 and Ann.

I first got to know Vic in the early 60s, working for him in the 1964 General Election. The prospects weren’t good as Labour were commanding huge majorities. In 1951, Iorrie Thomas had a 22,000 majority and won 81% of the vote here in Rhondda West when the constituency was half its present size! Everyone else, as you can imagine, lost their deposits. In politics, as in other aspects of life, there are periods of success and periods when you need to plug away until prospects improve. The early 60s was such a period and Plaid owes a great debt to people like Vic who stuck at a thankless task, without ever losing faith or conviction.

In the 1964 General Election, Iorrie Thomas secured 79 per cent of the vote, with Vic coming third behind the Tories. Two years later in 1966, undaunted, he stood again, this time managing to overtake the Tory but still lagging 16,888 votes behind Iorrie Thomas. Then, things changed dramatically. Iorrie Thomas died suddenly in December 1966. There was a Labour government in power, led by Harold Wilson, and in February 1966 the Parc & Dare Collieries, the largest employer in the area, finally closed and mining families, without alternative employment, felt betrayed. Gwynfor Evans had won a famous by-election victory in July 1966 in Carmarthen and with a by-election in the offing, there was a feeling in the air that things were changing.

Vic was chosen to stand and I was appointed his election agent. The task we were facing was enormous. As George Gale, the Daily Express political correspondent put it the beginning of the campaign, ‘The constituency is surrounded by mountains and Plaid Cymru certainly have a mountain to climb’. We had to box clever and create an impression that we were much stronger than we actually were. Vic’s adoption meeting, for example, was held in Parc Hall, Cwmparc, a fairly small venue, but we distributed hundreds of invitations and when the big day arrived the hall was full to capacity with lots of people standing outside. The urban myth got round that a huge number of people had failed to gain admission to the meeting and, fortunately for us, the size of the hall was hardly mentioned. When the same tactic was used at a subsequent meeting at Judge’s hall, Trealaw even more people arrived, only to be refused admission at the door. Supporters flocked in from all parts of Wales to help in the campaign, ensuring that every house in the constituency was canvassed many times over. The evening before polling day the Parc & Dare was full to the rafters for a final rally, addressed by Gwynfor Evans, Meredydd Edwards, the actor, Illtyd Lewis, the powerful socialist debater as well as Vic himself. It was probably the biggest political gathering that this valley had seen in years and news of its success spread like wildfire. George Gale’s headline in the Express the following morning was simply ‘The Mountain is Moving’.

Well, it moved – but not far enough. Labour’s majority was slashed from 17,000 to 2,306, a swing of almost 30 per cent. Gwynfor Evans’ victory in Carmarthen had been explained away by saying it was a rural, Welsh speaking constituency but achieving such a result in the English speaking, industrial Labour heartland sent shock waves throughout Britain and was the forerunner of further success in by-elections in Merthyr and Caerffili. If seats like Rhondda West were to tumble, then Labour’s grip on its fourteen Valley seats would be in grave jeopardy. Harold Wilson’s government moved fast, announcing relocation of the Royal Mint, no less, to Llantrisant – amid protests from its London workforce and comments by the prominent Labour council leader T Dan Smith that north-east England would benefit from a good dose of Welsh nationalism! The Mint has been there ever since – quite a legacy.

By the time Vic fought the 1970 election, things had seemingly returned to their previous pattern, with Labour once more in the ascendancy. But Vic kept going, sticking to his socialist principles and his unbending belief in a self-governing Wales. He continued to fight local elections. Gwynfor Evans describes him in one of his books as a solid, dependable man, balanced in his views. Although Vic could sometimes appear to be a diffident canvasser on the doorstep he had strong social convictions and was Welsh to the core. In no way could he be described as flash or colourful, but he had a huge store of dogged determination to achieve his political ends. He was a strong supporter of Rhondda CND, believing fervently in unilateral nuclear disarmament, and joined with fellow members on the well publicised Christian CND march from Wallingford to Oxford.

In 2010, aged 93, Vic moved into Tŷ Pentwyn where he was content and well looked after. He spoke enthusiastically about his travels in North America, his interest in boxing and rugby and remained actively interested in politics to the end. His good friend, Roger Price and I tried to keep him informed of developments in Paid Cymru and the politics in general. Fortunately, we also managed to record some of his reminiscences that are now part of the Plaid Cymru history archive. > Atgofion Vic Davies

It is paradoxical that a man who never won an election made such a political impact on the life of this community. He lived to see the upper Rhondda Fawr become a Plaid Cymru stronghold, Geraint Davies winning the Assembly seat, Plaid Cymru controlling RCT Council, but I hope that he also realised that without his faith, determination and perseverance, that none of this would have been possible.

Diolchwn i Vic am ei ymroddiad, ei argyhoeddiad a’i ddyfalbarhad. Mawr yw ein diolch a’n dyled iddo. Heddwch i’w lwch!

Vic Davies, Man of Principle

A Tribute by Leanne Wood

I’m afraid I can’t talk of my memories and working with Vic when he stood in the famous by-election – I wasn’t born!

When I joined Plaid Cymru in the early 1990s, Vic Davies was coming to the end of his politically active life.

I have fond memories of Vic Davies and Glyn James – the veterans of Rhondda Plaid Cymru – attending constituency meetings, public meetings, social events.

To the end, Glyn was a firebrand. Vic was too – but in a quiet way. They complemented each other.

Vic was a thinker. His points were always very well thought through and always from a point of principle.

Vic was a socialist.

And whenever he made a political contribution – whether in a one-to-one conversation, or in a meeting – his sincerity, his quest for justice and recognition of the underdog shone through.

Today’s generation of political activists owe so much to Vic and the others of Vic’s generation.

And for that – on behalf of all of us – I say thank you, diolch yn fawr iawn.

You laid the foundations for the Wales we know we can be.

You taught us the importance of integrity and principle in politics – and we will continue with your work.

We will build on the foundations that you laid.

Vic – your contribution to the national cause of Wales, the defence of working people and for peace was immense.

From the bottom of my heart I thank you for all that you did and all that you were.

Diolch o galon. Cwsg mewn hedd. Nos da Vic.

Vic Davies, Rhodda Pioneer

A Tribute by Jill Evans

Mae’n anrhydedd mawr i gael y cyfle heddiw i ddweud rhywbeth. Rwy’n ddiolchgar i’r teulu ac mae meddyliau ni i gyd gyda nhw yn ystod y cyfnod anodd yma.

Hoffwn son am rhai o’r pethau rwy’n cofio mwyaf am Vic. Fe wnaethon ni gydweithio dros y Rhondda, dros Gymru a dros heddwch.

It is a special honour to be asked to speak today. I am grateful to the family and all our thoughts are with them at this difficult time.

I’d like to mention a few of the things I remember most about Vic from the time we worked together for the Rhondda, for Wales and for peace.

I knew the name Vic Davies a long time before I met him, of course. Everyone in Plaid Cymru knows the name. Vic was one of the pioneers, the heroes, who showed us it could be done. There may have been several years between 1967 and 1999, but Geraint’s victory in the Rhondda was Vic’s too.

I was only seven at the time of the famous by-election so I don’t remember that event. But Vic had a big influence on my life that I don’t think he was really aware of. I used to walk to Bodringallt Junior School from my home in Tyntyla Road, where he had also lived when he was young. Every day I passed the marble plaque in the garden by the Star which read “Hiroshima, Nagasaki 1945, Never Again”. Those words were forever etched on my mind. I didn’t understand them when I was little, of course. But I came to understand them only too well.

As a founder member of Rhondda CND, Vic was one of the small group of people who placed that plaque there. I have been active in the peace movement all my life, as he was. I don’t believe that’s a coincidence. Vic helped me understand early on the folly of nuclear weapons.

Having heard the much repeated stories about 1967, I was surprised when I first met the quietly spoken, quite unassuming man that was Vic Davies. It was in a Plaid constituency meeting in the Gelli Hotel. I was in awe of him, but he soon dispelled that. He was more interested in learning about other people than talking about himself.

I remember walking into the bar of the Star Hotel with him for one of the Rhondda CND meetings and being conscious of people looking over and nudging each other. People recognised him, but he seemed oblivious to it, or maybe just pretended to be.

His gentleness was in contrast to the strength of his convictions. He always said it about me – and now I can say it about him – he had steel in him. The strongest beliefs. A socialist, a European, a nationalist and internationalist, he took the side of the weak against the strong, with an absolute dedication to peace and disarmament. He was on every march through the Rhondda.

In the eighties, at the height of the Cold War, he went driving around Eastern Europe, talking to ordinary people, learning about their lives, making friends with those people we were supposed to think of as our enemies, breaking down barriers, venturing behind the Iron Curtain. He was brave as well as everything else.

Talking was one of the things he loved best. He loved a political debate! When Vic came to Plaid Cymru National Council, he was always in the group discussing international affairs and Europe. He listened to other peoples’ views. He was thoughtful and wise and knowledgeable. And highly respected.

He never pushed himself forward – not your usual politician, you might say – but he would encourage others. I am lucky to be one of those people. I will always be grateful for Vic’s support. Whenever I spoke at a meeting, however tricky things got, I knew that if Vic was in the audience I had strong back up! He gave me confidence.

No one was more delighted when I was the first Rhondda member ever elected to the National Executive of Plaid Cymru!

Nicola Sturgeon reminded us in the Plaid Cymru conference last week, that we stand on the shoulders of giants. To me, to all of us, Vic is one of those giants. I will always be grateful for his inspiration, his support, his friendship. A great man who made a difference – to the Rhondda, to Wales – and for peace.

Diolch Vic am yr ysbrydoliaeth, y gefnogaeth a’r cyfeillgarwch.

Fe wnest ti wahaniaeth i’r Rhondda, i Gymru – a dros heddwch.

Cofio Merêd 1919 – 2015

Cofio Merêd

Yn 95 mlwydd oed, bu farw’r Dr Meredydd Evans, un o genedlaetholwyr mawr ei genhedlaeth.

Bu’n amlwg iawn ym mywyd cyhoeddus Cymru, ond ni phetrusodd rhag gweithredu’n eofn dros ei hiaith a’i diwylliant a’i dyfodol. Ceir teyrngedau iddo ar: http://www.bbc.co.uk/cymrufyw/31503160

Estynnwn ein dymuniadau gorau i Phyllis a’r teulu.

Dr John Davies yr Hanesydd 1938 – 2015

Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n estyn cydymdeimlad i deulu’r diweddar John Davies. Yn hanesydd o fri bu John Bwlch-llan yn aelod blaenllaw a gweithgar o Blaid Cymru. Cafwyd nifer o deyrngedau iddo, gan gynnwys y rhain:

http://www.independent.co.uk/news/people/john-davies-academic-and-broadcaster-whose-peerless-histories-of-wales-were-rich-with-insight-and-fascinating-detail-10054868.html

http://www.clickonwales.org/2015/02/the-most-cosmopolitan-of-all-welsh-historians/

Clive Reid, Abertawe 1935 – 2014

Cafwyd teyrngedau i’r diweddar Clive Reid, Abertawe, a fu farw ym Mis Tachwedd 2014. Yn gyn-ymgeisydd seneddol Plaid Cymru i Ddwyrain Abertawe ac yn gyn-gadeirydd etholaeth Gorllewin Abertawe, fe gofiwyd am ei fywyd mewn areithiau gan y Parchedig Jill Hayley Harries, Heini Gruffudd a Gruffydd ap Gwent.

Lluniau Clive Reid, drwy garedigrwydd Anne Reid a Heini Gruffudd

Clive Reid, Abertawe

Trist oedd clywed am golli Clive Reid, fferyllydd adnabyddus ac aelod amlwg o’r Blaid. Fe’i ganed yn y Barri, un o deulu morwrol ond daeth i fyw a gweithio yn Abertawe. Dyma’r deyrnged a draddodid yn ei angladd gan Heini Gruffudd.

Braint yw dweud gair am Clive, a chofio am ei foneddigeiddrwydd, ei fwynder, a hefyd ei gadernid.

Diolch byth am y diacon yna yng nghapel Cymraeg Walham Green yn Llundain roddodd y cyngor i Clive ac Anne y bydden nhw’n ymgartrefu yno’n ddi-droi-nôl o fewn dwy flynedd. Trueni na wnaeth llawer o Gymry eraill ymateb yn yr un ffordd â Clive drwy symud yn ôl i Gymru – mae rhyw eironi bod capel Walham Green wedi cau yn 1988. Mae ymateb Clive i’r cyngor yn rhoi awgrym i ni o’i ymroddiad i Gymru, ac o’r modd y gwnaeth benderfyniad i fyw yn llawn fel Cymro.

Fesul tipyn, mae’n debyg, yr aeth ati i feistroli’r Gymraeg, gyda llwyddiant mawr. Fy fyddai’n mwynhau gwersi Cymraeg yn yr ysgol ac aeth ati i astudio Lefel O yn yr iaith. Roedd ganddo berthnasau oedd yn siarad Cymraeg ar ochr ei fam ac roedd yn aelod o’r Urdd. Gwnaeth cwrdd ag Anne sicrhau bod ganddo reswm ychwanegol i ddal ati ac roedd hi’n amser hir cyn bod Sara, David a Mari yn sylweddoli arwyddocâd penderfyniad eu rhieni i fagu teulu ar aelwyd Gymraeg. Roedd Clive yn ymgorfforiad o’r modd y mae’r Gymraeg yn gallu ennill tir.

Roedd y cyfnod y daeth Clive ac Anne i Abertawe’n gyfnod o gyffro mawr yng Nghymru. Dyma gyfnod boddi Tryweryn, Gwynfor yn ennill Caerfyrddin, a sefydlu Cymdeithas yr Iaith. Yn fuan enillodd y Blaid seddau Meirionnydd a Chaernarfon, ac fe wnaeth Clive, gydag eraill, yn siŵr na fyddai tonnau’r deffro cenedlaethol yn osgoi Abertawe.

Ar ôl ymgartrefu yng Nghilâ, a chanddo ef ac Anne blentyn erbyn hyn, daeth yn ymwybodol o’r gwrth-Gymreictod oedd yn amlwg ym mywyd gwleidyddol Abertawe ar y pryd. Doedd Clive ddim yn un i dderbyn y modd yr oedd cynifer o wleidyddion Abertawe, yn enwedig rhai yn y Blaid Lafur, yn barod iawn i droi eu cefn ar eu hetifeddiaeth genedlaethol, a daeth yn llythyrwr brwd i’r papur lleol.

Daeth yn gadeirydd y Blaid yng Ngorllewin Abertawe am dair blynedd a sefydlu hefyd ei siop fferyllydd yn Nhreforys. Roedd ystafell fach yn y cefn yno, a fanna bydden ni’n cynnal sawl seiat yn trafod y Blaid a’r genedl, tra byddai fe’n gweinyddu moddion.

Safodd Clive sawl gwaith mewn etholiadau lleol yn Nhreforys, gan guro Llafur yn 1976, ond heb guro’r Trethdalwyr. Yna safodd ddwy waith, yn gwbl aflwyddiannus druan, yn Nwyrain Abertawe. Daeth yr un pryd yn llefarydd y Blaid ar iechyd.

Roedd ei argyhoeddiadau’n gadarn. Ymgyrchodd dros beidio â lleihau nifer y gwelyau yn ysbytai Gorllewin Morgannwg, ac yn erbyn arddangosfa’r fyddin ym Mharc Margam, a oedd, yn ei farn ef, yn denu ieuenctid i’r lluoedd arfog heb iddynt sylweddoli’r peryglon na’r goblygiadau moesol.

Yma yn Abertawe roedd ymgyrchoedd i sefydlu ysgol gyfun Gymraeg, a’r ymgyrch yn cael cyngor doeth Clive am beidio â bodloni mynd i’r Sandfields o dan gysgod y gwaith cemegol.

Cyn hynny pan ddaeth yr Arwisgo ar ein traws yn 1969, roedd Clive yn ddigon dilornus ohono. Nid y pantomeim hwnnw oedd y peth pwysig iddo fe’r flwyddyn honno, ond sefydlu Ysgol Gyfun Ystalyfera. Beth oedd e i’w wneud, felly, pan gafodd ei wahodd gan drigolion Lôn Camlad, i agor eu parti stryd? Roedd rhai ohonyn nhw’n gwsmeriaid yn ei siop, ac roedden nhw’n gweld yr achlysur yn ddathliad cenedlaethol. Doedd dim amdani, wrth gwrs, ond mynd yno i agor y parti, a minnau’n tynnu lluniau, a deall bod mwy nag un syniad o Gymru.

Meddai fe iddo glywed ymgeisydd Llafur un tro yn ceisio argyhoeddi ei gwsmeriaid yn ei siop, heb wybod ei fod yntau’n clywed, gan ddweud wrthyn nhw “We are not Nationalists, we are Internationalists”. Gwyddai Clive mai ‘British nationalist’ oedd hwnnw ac nad oedd ei ryng-genedlaetholdeb yn mynd ag ef ymhellach na Llundain.

Ac roedd Clive yn sicr yn arddel safonau gorau rhyng-genedlaetholdeb. Roedd yn ymddiddori yng ngwledydd bach Ewrop, a Llydaw yn hoff gyrchfan iddo fe. Roedd ganddo gyfranddaliadau yng nghwmni llongau P&O, a oedd yn caniatáu iddo deithio am hanner pris i’r cyfandir gyda’i gar a’i garafán, a chymerodd ei deulu ar sawl taith i Lydaw a Ffrainc yn arbennig. O dan ei ddylanwad fe fentrais i hefyd i fyd y cyfranddaliadau, a chael teithio’n rhad gyda’r teulu i Ewrop. Daeth twnnel y sianel a hedfan rhad i chwalu gwerth y cyfranddaliadau, ond fe barhaodd Clive â’i deithio.

Ar ôl ymddeol byddai’n dal ar gyfleoedd i ddadlau achos Cymru a’r Gymraeg. Yn ddiweddar bu’n gohebu yng nghylchgrawn Cymdeithas y Fferyllwyr ar fater cael presgripsiynau Cymraeg wedi i gwmni Morrisons ym Mangor wrthod derbyn presgripsiwn Cymraeg. Roedd Clive, wrth gwrs, ers llawer dydd, wedi bod yn argraffu rhai Cymraeg yn ôl yr angen. Yn ei lythyr mae Clive yn holi pam mae’r Gymraeg yn cael ei gweld yn broblem, a Chymru’n wlad ddwyieithog, fel llawer o wledydd eraill y byd. Ac yna mae’n atgoffa’r darllenwyr mai Lladin oedd iaith presgripsiynau hanner can mlynedd yn ôl.

A dyna sut un oedd Clive: yn wybodus, yn gydwybodol, un ar argyhoeddiad, yn un a wasanaethai ei gymdeithas a Chymru, gyda’r safonau uchaf.

Gallwch chi, ei etifeddion a’i ddisgynyddion, fod yn falch ohono, gan gofio’i ofal di-ben-draw amdanoch. Fe gofiwn ninnau amdano gyda’r parch dyfnaf, gan ddiolch am ei gyfraniad, a chofio’r un pryd am ei ferch, oedd mor annwyl iddo, i chithau ac i ninnau.

Heini Gruffudd

Cofio Clive Reid

Fe gwrddais i â Clive am y tro cyntaf yn y ‘60au cynnar, ar ôl i mi ddychwelyd o’r coleg yn Aberystwyth, trwy gysylltiad ein dau â Phlaid Cymru. Mae’n debyg ei fod e’ wedi dod i fyw yn Abertawe, ar ôl byw yn Llundain am ddwy flynedd, yn llawn brwdfrydedd am bopeth oedd yn dda yng Nghymru ac awydd i rannu ac amddiffyn yr hyn a ystyriai i fod yn drysorau’r genedl. Dyma oedd ei freuddwyd a gwelai Blaid Cymru fel y cyfrwng gorau i’w gwireddu.

Ar y cyfan ‘roedd gwleidydda yn Abertawe yn weddol ddigynnwrf y pryd hynny ond newidiodd popeth yn sydyn yng Ngorffennaf 1966 pan enillodd Gwynfor Evans Is-etholiad Caerfyrddin. ‘Roedd Cymru ar dân ac ‘roedd y cyfnod a ddilynodd, gydag is-etholiadau yn y Rhondda a Chaerffili, yn eithriadol o gynhyrfus. ‘Roedd popeth yn bosibl. ‘Roedd Clive yn ei chanol hi ac wrth ei fodd yn y bwrlwm a’r cynnwrf. ‘Roedd ambell un wedi nodi’n dawel bod Clive, fel Gwynfor, yn dod o’r Barri ac wedi dysgu Cymraeg. Hwb pellach i’n disgwyliadau!

Daeth gorchymyn o’r Swyddfa yng Nghaerdydd bod yn rhaid i’r Blaid sefyll ym mhob sedd seneddol yng Nghymru yn yr Etholiad Cyffredinol nesaf. Yn hollol annisgwyl fe gymerodd pethau dro personol i mi. Un noson yn Yr Olchfa fe atebais y drws a darganfod y Dr J.Gwyn Griffiths a Clive ar y trothwy. Fe ildiais i’w ble i sefyll fel ymgeisydd yng Ngorllewin Abertawe ac fe agorodd ffenestr newydd yn fy mywyd.

Ymhen amser fe drodd Clive ei sylw fwy fwy i Ddwyrain Abertawe a daeth yr ystafell gefn yn siop Reid Chemist ar Sgwâr Treforys yn ganolfan gweithgarwch y Blaid. ‘Roedd llythyron treiddgar Clive yn yr Evening Post yn ffynhonnell ysbrydoliaeth i Bleidwyr ym mhob man ac ‘roedd ei ymroddiad i ymladd dros bobl Dwyrain Abertawe yn arbennig yn siampl i ni gyd. Maes o law fe safodd Clive ei hun fel ymgeisydd seneddol .

‘Rydym yma heddiw i gofio ac i ddiolch am Clive y gwladgarwr, yr ymgyrchydd dros gyfiawnder, y fferyllydd a’r Cristion ond, yn fwy na dim, am Clive y dyn, y gŵr bonheddig gwâr, y ffrind a’r penteulu. Iddo ef ei deulu oedd gyntaf – Anne, Sara, David, Mari a’r wyrion. ‘Rydym yn gwybod nad oedd bywyd wastad yn rhwydd i’r teulu yma ond mewn storm ac hindda ym mynwes ei deulu oedd Clive am fod.

‘Rydym i gyd yn gyfoethocach o adnabod Clive ac mae’r byd yn well lle o’i herwydd ef.

Diolch i ti Clive.

Gruffydd ap Gwent

Marian Morris

Cynghorydd a thân yn ei bol
Bu farw Marian Morris aelod blaenllaw o Blaid Cymru ym Merthyr Tydfil ym mis Rhagfyr 2013.

Bu’n aelod ffyddlon o’r Blaid ers sawl blwyddyn, ac yn aelod o Gyngor Bwrdeistref Sir Merthyr Tydfil yn ystod y cyfnod pan oedd grŵp y Blaid yn llywodraethu dan arweinyddiaeth Emrys Roberts.

Am nifer o flynyddoedd gwasanaethodd ar Bwyllgor Gwaith Cenedlaethol a bu’n Drysorydd Cangen Merthyr.

Yn ei deyrnged iddi ar ran Cangen Merthyr a Rhymni dywedodd Brian Thomas: “Des i fel sawl aelodau eraill i adnabod Marian gyntaf yn y 1970au pan ddaeth y Blaid yn rym gwleidyddol o bwys yny dref. Gydag aelodau eraill, fel Emrys, Dafydd Wigley, Gareth a Linda Foster, Gwyn Griffiths (fu er tristwch farw’n ddiweddar) a fy mrawd Geoff, llwyddodd i dorri gafael haearnaidd y Blaid Lafur yn etholiadau’r cyngor ym muddugoliaeth enwog 1979.

Roedd Marian yn ffrind annwyl i ni gyd a chawsom aml i bwyllgor cangen yn ei hystafell flaen gyda sawl cwpanaid o de, coffi a bisgedi. Gweithiodd yn ddiflino i’w Heglwys leol sef Eglwys Quar yn agos i’w chartref. Bu hefyd yn aelod o CND am flynyddoedd lawer.

Dylem oll fod yn ddiolchgar i Marian am ei chyfeillgarwch, haelioni ac am ei chariad at Gymru a’r iaith Gymraeg.”

Teyrnged Emrys Roberts

Mae gan Margret a minnau atgofion cynnes iawn am Marian o’n hamser ym Merthyr yn y saithdegau. Roedd hi’n fenyw dawel a diymhongar a chanddi gariad mawr at Gymru. Doedd hi byth yn chwilio am na sylw na chlod, ond yn hytrach yn chwilio am waith. Roedd hi’n weithwraig ymarferol benigamp ac yn benderfynol o wthio’r maen i’r wal. Roedd hi’n f’atgoffa yn aml am stori’r crwban chwedlonol a enillodd y ras yn erbyn yr ysgyfarnog.

Pan ddaeth Margret a minnau i Ferthyr, cawsom groeso mawr gan bawb (wel, nid pawb o’r cynghorwyr Llafur efallai!) a phawb yn addo pob math o gymorth inni. Ac fe gafodd y Blaid gymorth mawr gan nifer sylweddol o bobl. Ond, ysywaeth, yn y byd sydd ohoni nid pawb sy’n ei chael hi’n hawdd cadw eu haddewidion. Nid felly Marian. Os oedd Marian yn rhoi ei gair, roedd Marian yn gwireddu ei gair, ac yn cyflawni llawer mwy nag a addawyd.

Er yn dawel, roedd gan Marian haearn yn ei gwythiennau – yn ffyddlon, yn weithgar ac yn llawn dyfalbarhad. Diolch Marian am y rhinweddau hynny.

Mawr yw’n dyled i Marian
A haearn yn ei hanian;
Diflino dyfalbarhad
Er mwyn gweld rhyddid i’w gwlad.