Awdur: Rheolwr Gwefan

Teyrnged i Drefnydd Allweddol Plaid Cymru

Talwyd teyrngedau ar faes Eisteddfod Ynys Môn 2017 i Elwyn Roberts – un o hoelion wyth Plaid Cymru a fu’n allweddol i’w datblygiad yn ystod yr 20fed ganrif.

Mewn sesiwn a drefnwyd gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru dywedodd Llywydd Anrhydeddus y Blaid Dafydd Wigley fod Elwyn Roberts yn ysbrydoliaeth i genhedlaeth newydd.

“Roedd yn genedlaetholwr cwbl ymarferol a gredai fod buddugoliaeth yn tyfu ar sail trefniadaeth wleidyddol”, meddai.

Brodor o Abergynolwyn, Meirionnydd fu Elwyn Roberts ac yn fab i chwarelwr llechi.  Aeth i weithio i’r banc ar ôl gadael yr ysgol a dod yn aelod o Blaid Cymru yn ei ddyddiau cynnar – gan sefydlu cangen ym Mlaenau Ffestiniog a ddaeth y fwyaf yng Nghymru.

Cafodd ei ryddhau o’i waith yn y banc sawl gwaith – i fod yn drefnydd etholiadol i Gwynfor Evans ym Meirionnydd yn 1945 ac wedyn i wasanaethu’r Eisteddfod Genedlaethol cyn dod yn drefnydd Gwynedd i Blaid Cymru a’i gyfarwyddwr cyllid yn 1951.

Yn y cyfarfod cofio cafwyd teyrngedau hefyd gan yr awdur Gwynn Matthews a chyn-Ysgrifennydd Cyffredinol y Blaid Dafydd Williams.  A soniodd Cyril Jones, cynrychiolydd i Gwynfor Evans yn isetholiad Caerfyrddin y 1966, am y rhan allweddol yr oedd wedi chwarae wrth ennill y sedd gyntaf erioed i Blaid Cymru yn Senedd San Steffan.

Clywyd sut yr oedd gwaith Elwyn Roberts wedi sicrhau na fydd Plaid Cymru’n methdalu nifer o weithiau.  A dywedodd Dafydd Wigley sut daeth galw iddo drefnu’r ymgyrch trawsbleidiol dros ddeiseb Senedd i Gymru yn y 1950au.

“Pan gymerodd Elwyn drosodd y cyfrifoldebau, roedd y ddeiseb wedi rhedeg ers dwy flynedd ac ond ychydig gannoedd o enwau arni. Gafaelodd Elwyn yn yr awenau gyda’i unplygrwydd nodweddiadol, a llwyddodd i gynyddu nifer yr enwau i dros chwarter miliwn.”

Dyma rhannau o’r areithiau ar 10 Awst 2017 yn Eisteddfod Genedlaethol Ynys Môn yng nghyfarfod gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru i Gofio Elwyn Roberts. 

Dafydd Wigley

 

Gwynn Matthews

 

Dafydd Williams

 

 

 

 

Cyfarfod Teyrnged a Cerdd yn dilyn ei farwolaeth yn 1989

Cofio Elwyn Roberts

Cyfraniad Elwyn Roberts ( 1904- 1988 )

 i Gymru a’r Mudiad cenedlaethol

 

1pm Dydd Iau 10 Awst 2017

Pabell y Cymdeithasau 1

Eisteddfod Genedlaethol Ynys Môn

 

Cynhelir sesiwn arbennig ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol eleni i gofio cyfraniad y diweddar Elwyn Roberts i Gymru a’i mudiad cenedlaethol.

 

Trefnir y sesiwn am 1pm, Dydd Iau 10 Awst 2017 ym Mhabell y Cymdeithasau 1 gan Gymdeithas Hanes Plaid Cymru.

 

Roedd Elwyn Roberts yn ddylanwad aruthrol ar y Blaid, gan sicrhau ei chadw yn fyw a gweithredu drwy adegau anodd iawn, meddai cadeirydd y Gymdeithas Hanes, Dafydd Williams.

 

“Fe fu’n gyfarwyddwr  cyllid, ysgrifennydd cyffredinol a thrysorydd cenedlaethol, ac fel angor i Blaid Cymru drwy flynyddoedd helbulus ail hanner yr ugeinfed ganrif”, meddai.

 

“Fe’i cofir hefyd fel trefnydd athrylithgar ymgyrch Senedd i Gymru yn y pum-degau.

 

“Ac ar ôl ymddeol o’i swydd lawn-amser, fe ddaeth yn gynghorydd sir effeithiol yn Ynys Môn – felly mae’n addas iawn ein bod ni’n talu teyrnged iddo ar faes y Brifwyl eleni.”

 

Bydd modd clywed am hanes y gŵr rhyfeddol hwn yng nghwmni panel sy’n cynnwys Dafydd Wigley a Gwynn Matthews.

 

22 Gorffennaf 2017

 

Cyswllt:  Dafydd Williams, Ffôn: 07557 307667 (daitenby@gmail.com)

 

 

Gordon Wilson, SNP 1938 – 2017- teyrnged gan Dafydd Wigley

Yn 79 mlwydd oed, bu farw cyn-arweinydd Plaid Genedlaethol yr Alban Gordon Wilson yn ddiweddar. Bu Gordon yn gyfaill mawr i Gymru. Mae Plaid Cymru’n estyn ein cydymdeimlad i’w weddw Edith a’i deulu, ac i’n cyfeillion yn yr Alban a’r tu draw. Ceir teyrnged yma gan ei gyfaill Dafydd Wigley a weithiodd gydag ef dros ein dwy wlad.

Gordon Wilson, SNP – teyrnged gan Dafydd Wigley

Roedd Gordon yn gyfaill mawr i Gymru ac yn genedlaetholwr i’r carn.

Cofiaf i’r ddau ohonon ni gyfarfod yn ysgol haf Plaid Cymru ym Machynlleth yn 1965 pan fu’n Ysgrifennydd Cenedlaethol yr SNP, a bu’n ymweld â Chymru lawer dro.

Cafodd y ddau ohonon ni ein hethol i San Steffan ym Mis Chwefror 1974 a chydweithio drwy ddyddiau drycin Deddfau Datganoli 1978 a’r Refferenda yn 1979 pan rwystrodd y rheol anghyfiawn 40% yr Alban rhag ennill eu Cynulliad Cenedlaethol, er gwaethaf cefnogaeth y rhan fwyaf o’r bobl yn y wlad honno a bleidleisiodd.

Yn yr etholiad nesaf a ddilynodd gwymp llywodraeth James Callaghan, collodd yr SNP 9 o’u 11 sedd – gyda neb ond Gordon a Donald Stewart ar ôl i gydweithio gyda Dafydd Elis Thomas a minnau.

Aethon ni ymlaen i ddadlau’r achos dros ein dwy genedl, nes i Gordon golli ei sedd yn Dundee yn 1987. Erbyn hynny, roedd Margaret Ewing ac Andrew Welsh wedi adennill eu seddi, a chawson nhw gwmni Alex Salmond, gan arwain at yr ymgyrch a sicrhaodd ein dwy senedd yn y pendraw.

Bu Gordon yn berson allweddol, ar adeg dyngedfennol o dyfiant yr SNP yn blaid seneddol o bwys. Mae ar yr Alban ddyled enfawr iddo ac rydyn ni yng Nghymru yn cofio amdano.

Penblwydd Arbennig i Blaid Cymru ym Mro Waldo

 

Bydd Plaid Cymru’n nodi hanner can mlynedd lansio ei changen ym Maenclochog gyda noson ddathlu arbennig Nos Iau, 27 Ebrill (am 7:30pm yn Neuadd Gymuned Maenclochog).

Sefydlwyd y gangen yn sgil yr isetholiad enwog ym mis Gorffennaf 1966 pan gipiodd Gwynfor Evans y sedd gyntaf erioed i Blaid Cymru ennill yn San Steffan.

Bydd y noson yn dwyn i gof y dyddiau hynny, ond hefyd yn edrych ymlaen at y sialensiau newydd sy’n wynebu Sir Benfro a Chymru yn ystod yr 21ain ganrif, meddai Hefin Wyn, a fydd yn ymladd ar gyfer sedd ar y cyngor sir yn yr etholiadau ar 4 Mai.

“Dwi’n ymwybodol mai Bro Waldo yw Bro Maenclochog. Hau’r hedyn mwstard oedd WaldoWilliams pan safodd fel ymgeisydd seneddol cyntaf Plaid Cymru yn Sir Benfro yn 1959” meddai Hefin Wyn.  “Mae’n bryd i’r hedyn mwstard ddwyn ffrwyth ym mro ei blentyndod.”

Bydd gwesteion yn cynnwys arweinydd grŵp Plaid Cymru ar y cyngor sir, y Cyng. Michael Williams a chadeirydd Cymdeithas Hanes Plaid Cymru Dafydd Williams. Bydd adloniant gan ddoniau lleol.

15 Ebrill 2017

 

DJ and Noëlle: Shaping the Blaid

Mae Cymdeithas Hanes Plaid Cymru’n falch i gyhoeddi fersiwn estynedig o ddarlith Cynhadledd Wanwyn 2017 a draddodwyd ar Ddydd Gwener 3 Mawrth gan D. Hywel Davies.

Yn dwyn y teitl ‘DJ and Noëlle: Shaping the Blaid’, mae’r ddarlith yn edrych ar y rhan gref y bu Dr DJ Davies a Dr Noëlle Davies yn chwarae ar ddatblygiad Plaid Cymru.

Graddiodd Hywel Davies mewn Gwleidyddiaeth Ryngwladol yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth a bu’n Fyfyriwr Ymchwil yng Ngholeg y Brifysgol Caerdydd. Mae’n gyn-olygydd y Merthyr Express a bu hefyd yn newyddiadurwr ac yn gynhyrchydd/gyfarwyddwr teledu gyda HTV/ITV Cymru a Ffilmiau’r Nant. Mae’i lyfr ‘The Welsh Nationalist Party, 1925-1945: A Call to Nationhood’ yn dal yn ffynhonnell glasurol ar sefydlu Plaid Cymru a degawdau cynnar y mudiad.

Ifor Jenkins 1927 – 2017

‘Welwn ni ddim mo’i debyg ‘to’

Arian byw o ddyn, y disgrifiad gore, dyn a wasanaethodd ei gymuned ar sawl lefel am gyfnod hir.

Roedd cannoedd yn yr angladd yn Eglwys Mihangel Sant, Tongwynlais, ar Fawrth 20, a dwsinau’n gwrando tu fas. Roedd Ifor George Jenkins wedi marw’n 90 oed a derwen gadarn wedi cwympo. Yn y gwasanaeth Band Dirwest Tongwynlais oedd yn cyfeilio, yr un roedd wedi ymuno ag e yn 1953 pan oedd yn canu’r cornet.
Ifor Jenkins arweiniodd ymgyrch i adnewyddu’r hen ffynnon

Cafodd ei eni a’i fagu yn Ffynnon Taf cyn mynd i Ysgol Ramadeg y Bechgyn Caerffili. Pan oedd yn llanc gwibiai yn ôl ac ymlaen ar feic yn cludo negeseuon i’r heddlu oedd yn yr orsaf fydd yn cael ei hailgodi yn Amgueddfa Werin Cymru.

Un diwrnod aeth i mewn i swyddfa recriwtio a phenderfynu ymuno â’r llynges. Os yw’r stori’n wir, yn lle derbyn cyfarwyddyd negododd Ifor fel y gallai ymuno â’r adran gyflenwi. Fe aeth i Ceylon ac ar ddiwedd y rhyfel fe gafodd gynnig aros yn y llynges ond fe ddaeth yn ôl am fod ei deulu’n bwysig.

Ar ôl y rhyfel fe oedd asgellwr chwimwth y tîm rygbi. Roedd yn gynghorydd Taf-Elái o 1973 tan 1991, fe a Gordon Bunn yn gwasanaethu’r ardal i’r Blaid cyn i Gerald Edwards ymuno â’r criw. Ymfalchïodd Ifor yn y ffaith ei fod yn Faer Taf-Elái yn 1991-2, yr aelod cyntaf o Blaid Cymru i ddala’r swydd.

Pan oedd yn gynghorydd roedd wedi gweithio’n galed yn gwella tai, yn dod o hyd i dai i bobol leol. Yr adeg honno roedd gan gynghorydd fwy o rym. Yn 1993 fe ddaeth yn gadeirydd Tai Hafod a Chymdeithas Gofal ac Atgyweirio (Pen-y-bont).

Un o’i hoff feysydd oedd addysg. Fe gynorthwyodd i sefydlu’r ysgol feithrin yn Ffynnon Taf. Fe ddaeth yn llywodraethwr Ysgol Gynradd Ffynnon Taf – roedd wedi bod yn ddisgybl ac yn gwybod ei hanes i gyd.

‘Fe o’dd Mistyr Ffynnon Taf,’ meddai’r cyn Cynghorydd Adrian Hobson, un o’i ffrindiau agosâ. ‘Ro’dd yn nabod pawb, yn creu argraff ar bobol ble bynnag o’dd e’n mynd.’

Ifor drefnodd lifoleuadau i’r clwb pêl-droed a diogelu adeilad y ffynnon. Roedd yn aelod o fwrdd ymddiriedolwyr Crochendy Nantgarw a dadlau’n effeithiol o blaid ailagor y gwaith yn 1991. Roedd yn aelod o is-bwyllgor y clwb rygbi a chwarae rhan allweddol yn y broses adleoli. Cefnogodd y clwb bowlio i’r carn.

Fe ddaeth yn rheolwr Gwasg Ladycat ar Stad Ddiwydiannol Trefforest ac ar un adeg roedd yn rheolwr gwerthu a’i gwsmeriaid yn estyn o Gaerwysg i Birmingham a draw i orllewin Cymru. Mewn colegau yn Aberdâr a Phontypridd roedd yn ddarlithydd astudiaethau busnes.

‘Roedd yn llawn egni,’ meddai Adrian. ‘Wy ddim yn siŵr o ble da’th yr egni. Bydd y pentre’n dlotach hebddo fe.’

Oherwydd ei frwdfrydedd, ei ddyfalbarhad, ei gynhesrwydd a’i hiwmor roedd pob plaid yn ei barchu. ‘Ro’dd e’n ddyn agored iawn,’ meddai Adrian. ‘Os nag o’dd e’n cytuno â rhywbeth, fe fydde fe’n dweud yn syth. Ro’dd yn ddibynadwy.

‘Yn fwy na dim, ro’dd e’n onest ac yn egwyddorol. Dim byd mawreddog. Wy erio’d wedi cwrdd â rhywun fel Ifor. Welwn ni ddim mo’i debyg ‘to.’

Ein rhodd oedd dyn amryddawn.
Ein cur, heb ei ddur na’i ddawn.

Martin Huws

 

Darlith Syd Morgan Cymru a Chwyldro’r Pasg

Cymru a Chwyldro’r Pasg – Cenhadaeth Jack White yn 1916

Traddodwyd y ddarlith yn Saesneg gan Syd Morgan am 4yp Dydd Gwener, 21 Hydref yng Nghynhadledd Plaid Cymru, Pafiliwn Llangollen.

Jack White

 

 

Wrth i ni nodi canmlwyddiant Chwyldro’r Pasg eleni, mae Cymru wedi canolbwyntio ar wersyll-garchar Frongoch. Fodd bynnag, mae ail gysylltiad rhwng y ddwy genedl. Mae hwn yn bwrw goleuni ar sut yr adweithiodd Llafur i’r Chwyldro, gan ddylanwadu’n sylweddol ar y canfyddiad gan Blaid Genedlaethol Cymru o Iwerddon a Llafur am ddegawdau. Ym Mis Ebrill 1916 daeth Jack White i Forgannwg ar genhadaeth i achub James Connolly rhag ei ddienyddio. Methodd; fe saethwyd Connolly yr un bore ag y cafodd White ei arestio.

 

Cynhaldledd Plaid Cymru Pafiliwn Llangollen

Atgofion Michael Williams Dinbych y Pysgod

Sgwrs gyda Michael Williams, Dinbych-y-pysgod

Michael Williams
Michael Williams

Mae’r Cynghorydd Michael Williams, Dinbych-y-pysgod, yn cynrychioli Ward y Gogledd ac yn arwain grŵp penderfynol o aelodau Plaid Cymru ar Gyngor Sir Penfro.  Yn y sgwrs hon gyda Chadeirydd Hanes Plaid Cymru, Dafydd Williams mae’n disgrifio’r newid a ddaeth i’w fywyd ar ôl iddo gytuno â’r diweddar Wynne Samuel i sefyll fel ymgeisydd y Blaid.

 

 

 

 

 

 

Hanes Plaid Cymru